Таш улан сочинение на кумыкском
Обновлено: 04.07.2024
Яшланы тарбиялав гьар ерде де, гьар агьлюде де башгъа-башгъа бола. Шо да адатлардан, гьар агьлюню яшав гьалларындан, гьатта яшайгъан еринден гьасил бола. Тарбияны кюрчюсю яшны гиччинев чагъында салына ва шогъар кёп зат таъсир эте – айланадагъы халкъ, табиат, яшайгъан ери. Кавказ исси бойларда ерлешген, шону учун да мунда йылны кёп янында топуракъда ишлеме имканлыкълар бола, демек, яшлар гиччилейден загьматгъа къуршала. Шону учун да загьмат яшёрюмлени тарбиялавда аслу ер тута.
Умметгерей агьлюсю Эминахан булан 1972-нчи йылларда къошулгъан ва татывлу агьлю къуруп яшагъан. 8 авлетни аякъгъа тургъузгъан ва тарбиялагъан. Барын да охутгъан ва уьйлю-эшикли де этген. Уллу уланы 3 институтну битдирген ва гьали Хасавюрт шагьардагъы налог инспекцияда ишлей. Къызы Халижат медучилищени битдирген ва район поликлиникада старший медсестра болуп чалыша. Азамат – ислам университетни тамамлагъан, гьали бажарывлу фермер. Умалат Магьачкъаладагъы экономика коллежни битдирген ва юрт администрацияда топуракълагъа къарайгъан инженер билим алгъан ва оьз сабанчы хозяйствосун юрюте. Нюркъыз ва Гюлкъыз университетни филология, Кабахан тыш пачалыкъларыны тиллерини факультетин битдиргенлер ва муаллимлер болуп ишлейлер. Гиччиси Гюлнара, Аштархандагъы медакадемияны битдирген ва шонда врач болуп ишлей. Гьали уллу авлетлерини яшлары да тюрлю-тюрлю охув ожакълагъа тюшгенлер.
Умметгерейни ва Эминаханны авлетлерини де 24 авлетлери бар.
Оьзю Умметгерей Дагъыстандагъы юрт хозяйство институтну экономика факультетин битдирген. Агрономну къуллугъун кютген, сонг дагъы да совет ва партия къурумларда ишлеген. Гьажгъа баргъан. Къушчулукъ фабриканы директору, колхозну председатели болуп сайлангъан. Артда оьзю арза берип тайгъан, Юзбаш-Яхсай управлениени участкасыны начальниги болуп чалышгъан. Бажарывлу фермер де дюр, тарих булан иштагьлангъан ва адабиятны бек сюеген адам.
–Яшлар агьлюде кёп болгъан сайын, олагъа ата-ананы иссилиги етишмейми экен деп эсиме геле. Сиз о гьакъда не айтар эдигиз.
–Озокъда, бир яшгъа да, 8 яшгъа да тергев бир йимик болмай, тек уллу агьлюде яшланы уллулары гиччилеге къарай, бир-бирине кёмек эте, айтагъаным, оьзлени тарбиялагъан кюйде олар гиччилеге де шолай янашалар. Гьатта бир зат болса да, олар ата-анагъа етишгенче масъаланы чечме къарайлар. Мен ойлашагъан кюйде, уллу агьлюде татывлукъ артыкъ бола, олар бир-бирине кёмеклешелер, уллулары гиччилени тюз ёлгъа салалар. Къайсы яшгъа да ана артыкъ ювукъ бола. О гьакъ зат. Яшны дюньягъа гёз ачдыртагъан ана, сют эмдиреген де ол. Торайтагъан да аслу гьалда ол. Яшлар атадан эсе, анагъа бек бавурлу. Гьатта яшыртгъын сырларын да олар анагъа кёп айталар. Шо да англашыла. Эгер де гьукумат ишде ишлейген адам 8 сагьат ишлеп, сонг да, сонгугюн ва къаттыгюн рагьатлана буса, ана сав сутка ва сав йыл токътамай ишлей. Ол яшланы бирисин де айырмай. Бармакъланы къайсын гессенг де, бир йимик авурта деген сёзлер де аналардан чыкъгъан. Яш гиччиде ону аваралары да гиччи, уллуда буса уллу аваралары бола. Яшавда байлыкъдан артыкъ затлар кёп бар, шоланы бириси – авлетлерингни насиби. Уллу агьлю – гьукумат учун тюгесинмес байлыкъ. Мен яшларымны оьзюм оьсген агьлюде йимик тарбиялама къарагъанман, гьали олар оьсгенлер, оланы да етишип гелеген яшлары бар.
Агьлю яшлардан башлана деп айтма ярай, неге тюгюл де, яш эр-къатынны бирикдире, яшлар – оланы бу дюньяда къалажакъ варислери. Кёп яшлы уллу агьлю – Тенгир берген уллу даража. Бирлери оланы ашатма- яшатма, охутма, уьй этме гьалиги заманда бек къыйын дейлер. Уллу агьлюде тарбия башгъача бола, яшлар бир-бирине бек бавурлу бола. Олар загьмат, низам не экенни эрте билелер.
–Сиз де уллу агьлюде тувгъансыз, тарбия беривню алда болгъанын да, гьалигисин де тенглешдирсе, не башгъалыкълары бар?
–Кёп башгъалыкълар бар. Гертиден де, мен уллу агьлюде тарбиялангъанман: атама 65, анама 47 йыл болагъанда тувгъанман. Агьлюде мен гиччисимен, 13-нчю авлетимен. Шолардан сегизевю уллу чагъына етгенче яшады, къалгъанлары яшлайын гечинди. Атам бек къатты гиши эди. Ол уьйде буса, жибинни учагъаны эшитиле эди, тек бирибизге де урмагъан. Неге экенни билмеймен, ондан бек тартына эдик, ол уьйде буса, биз гьатта ашама да ашамай эдик, ойнав ва талашыв чу нечик де болмай эди. Уьйге къонакъ гелсе де, сизин 8 яшыгъыз бар деп айта, къайдадыр олар деп сорайгъан кюйде тура эдик. Талашывлар, ёнкювлер оьзюбюз-оьзюбюз булан къалгъанда бола эди. Гьали къара чы, сени булан сёйлеп турагъанны да гёрюп, балкюмесим Алим 2 керен гирип-чыгъып айлана, алда олай зат ёкъ эди. Заманлар алышынгъан.
Абакаровланы татывлу агьлюсю. (Авторну архивинден).
– Ишге сизин де къуршаймы эди?
Мен 1997-нчи йылда, юртда биринчилерден болуп оьзюме тиеген топуракъ пайны да алып, оьзюм ишлетме башладым. Башлап пайымны берме сюймей эдилер. Президентни топуракъны гьакъындагъы къарарына асасланып талап этдим ва мени агьлюме 9 гектар ер тюшдю, шондан 2,5 гектары – къургъакъ бойда, къалгъаны – сугъарылагъан ерде. Оьтген йылланы ичинде шонда 5 гектаргъа алма, гьармут, кюреге ва кокан салгъанман, 2 гектаргъа – люцерна, къалгъанына алышдырып арпа, гюлайлан, будай чачаман. Шолай да адамлардан ижарагъа алып, 12 гектар ерде ашлыкъ болдуруп да турдум. Гьали уллу да болгъанман, яшлагъа оьзлени пайларын айырып бергенмен, шо ерлени пайдаландырып туралар.
Сёз ёругъуна гёре айтып къояйым, бир йыл мен 17 тон арпа алдым. Демек, гьар гектардан 35 центнер тюшюм чыкъды. 15 тон емишлер де чёпледик, люцернабызны 4 керен чалдыкъ ва 8 тон бичен ва 500 тай салам гьазирледик. Гьасиликалам, топуракъгъа гьайлы янашсанг, гелим де бола. Яшама мая алып боласан. Гьали буса бавларыбыз кёп емиш бере, шону яшлар арив юрютелер.
– Сиз топуракъны ишлетип, яшавгъа зат табып болагъанны нече керен де исбат этгенсиз. Гьалигилер артыкъ ишлеме сюймей, гележегибиз не болар?
– Шо яшлар гиччиден тутуп загьматгъа къуршалмайгъангъа бола. Бизин байлыгъыбыз – топуракъ, шондан сююнме, ону хадирин бек билме герекбиз. Шону ишлетме герекбиз. Топуракъ да оьзюне тергев этгенни сюе. Алдын яш гиччилейин ишлеме башлай эди. Гьали бары да компьютерлеге ва телефонлагъа ябушуп къалгъан. Аналар къуллугъун этегенде, яш четимлик этмесин деп, ону къолуна телефон тутдура яда телевизорну алдында олтурта. Шолайлыкъда, яш ишлеме сюймейген бола, башгъа затлагъа алдана. Гьали кёп адамны машинлери бар, шоларсыз бир къуллугъу да юрюлмей, тек мен 100 метрге де машинсиз бармайгъанны тюз гёрмеймен. Ариги орамда къуллугъу бар буса да юрюмей, машинге минип бара. Бу савлукъ учун да – бек уллу зарал. Тер ва къыйын тёкме сюймейгенлигибиз – бизин аслу кемчилигибиз. Яшёрюмлер топуракъда ишлемей, неге тюгюл къыйынына тиеген зат ёкъ деп ойлаша. Бизин адамлардан ижарагъа ерлер алып, бир-бир миллетлер гектарлар булан согъан салып, кёп акъчалар къазана, биревлер буса бавунда согъан чачма да эрине. Согъанны, генглешдирип айтсакъ, яшылчаланы ва гьатта оччамны да базардан сатып алабыз. Неге ярамай шону бавунгда, дагъы болмагъанда терезебашда болдурма? Бавланы от басып тура, тарыкъ-герек затлар аслу гьалда базардан алына. Гьали мен авлетлериме къарайман, гьарисини бир иши бар, гьукумат ишде де ишлеп, сабанчы хозяйствону толу кюйде юрютме болмай. Тек загьмат да, кёп яшлы агьлю де авлетни тарбиялай. Бизге топуракъдан айрылма ярамай. Шону мен башлап авлетлериме ва оланы яшларына айтаман. Олар бизин замандагъы яшлардан эсе иттиму экен, кёпню билеми экен деп ойлашаман, амма ишлеп къыйналмай турма сюелер. Шолай даим де къалар деп ойлашмайман. Ишлемеген тишнемес деп негьакъ айтылмай чы. Къарайыкъ.
Бу бирлешивню мурады къумукъ язывчулар булан ва къумукъ халкъны асары булан таныш болмакъ учун./ Это сообщество создано для знакомтва с кумыкскими писателями и изучения твотчества кумыкского народа.
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
Приглашаем Кумыков и Кумычек в чат-беседу по насушным и острым вопросам.
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
КЪАРТКЪОЖАКЪ БУЛАН МАКЪСУМАН
Къайтып гелген Макъсуманны уьстюне5),
Показать полностью.
Къызардашы болуп, бетин сыйпагъан,
Къарт анасы болуп, чайкъап уятгъан,
Къарт атасы болуп, огъар сёз де айтгъан:
- Турсана сен, Макъсуман, турсана,
Йылкъылар гетип бара, гёрсене!
- Турмайман, аргъумагъым, турмайман,
Байтал да ёкъ шу ерлерде, тай да ёкъ,
Аналардан улан тувмай, къыз тувгъан
Энни менден, аргъумагъым, пайда ёкъ!
- Байтал да бар шу ерлерде, тай да бар,
Аналардан улан тувмай, къыз тувгъан
Энни сенден, вай, Макъсуман, пайда бар!
Юз атышгъан окъ-жаянгны алсана,
Къабургъанга алашангны тартсана,
Къаплап, ерим мени уьстюме салсана,
Къарчыгъадай ону уьстюне къонсана,
Баврума уьч къамучу урсана,
Къарткъожакъны артын къува барсана!
Ачувланып, шол Макъсуман турду, дей,
Къабургъагъа алашасын тартды, дей,
Юз атышгъан окъ-жаясын алды, дей,
Къаплап, ерни ат уьстюне салды, дей,
Къарчыгъадай ону уьстюне къонду, дей,
Бавруна уьч къамучу урду, дей,
Къарткъожакъны артын къува барды, дей,
Бир аягъын оьзенгиге басгъанча,
Бир аягъын ерни уьстюне артгъанча,
Къысыкълардан къысыкъ гелген тувра ел,
Къыркъып, алдын шол Къожакъны алды, дей.
Макъсуман артын къувуп гелгенде,
Етип барып, шулай айтма башлагъан,
Эсге тутуп шу къыйынлы зулмуну,
Гьайдавчугъа шулай сёзлер ташлагъан:
- Гьей, барагъан, мени, гьей, атлым,
Аягъынга сыйпап гийген чарыкълым,
Атангдан къалгъан аслам мал йимик,
Йылкъым гьайдап сен чи къайда барасан?!
Йылкъым гьайдап сагъа барма къоймасман,
Ятып, сени къанынгны ичсем, тоймасман!
Атынгны айтмай, яв юрегим ярасан,
Гелсем-гетсем, къонакъ тюшсем къошунга!
- Мендюр, мендюр, ананг оьлгюр, мендюрмен,
Мендюрменге сыр бермейген эр дюрмен,
Досланы шам чырагъын сёндюрмен,
Душманны, къайта, отун яндырман -
Макъсуман деген игитге
Къарткъожакъ деген эр дюрмен!
- Гьай, аман, алай болма ярамас!
Шу ерлерде агъалашып6) къарайыкъ,
Гел, Къарткъожакъ, яшы уллубуз сорайыкъ,
Чинк гиччибиз онгай берип, турайыкъ,
Чинк уллубуз онгай алып, урайыкъ.
Шо ерлерде агъалашып къарагъан:
Яшы уллусун шонда олар сорагъан,
Къарткъожагъым барып отуз яшына,
Макъсуманым гелип он беш яшына.
Макъсуман хырын берип турду, дей,
Тартып, огъун шол Къожагъым урду, дей:
Тюпден гетген ол да, эливаш, тиймеген,
Тиймегенни Къарткъожагъым сюймеген.
Шо гюн тюгюл огъу саякъ гетмеген,
Макъсумангъа бир де зиян этмеген.
Макъсуман шонда айта турмаймы:
- Оьзюнге урсам, оьз абайынг языкъдыр,
Атынга урсам, къаргъалагъа азыкъдыр!
Атын, уруп, теренлеге салды, дей,
Алты ерден айылларын къыркъды, дей,
Сыдырыв аркъа, ананг оьлгюр, сырт сокъмакъ,
Сыдырып, аны терисин алды, дей,
Алып аны, терек башгъа илди, дей.
Къарткъожагъым тайып ари чыкъды, дей.
Ягъындагъы бар савутун алды, дей.
Аркъасына агъач ерин артды, дей7),
Къыякъланы боюн тутуп ёртду, дей.
Уьч гюнлер ёллар ари чыкъгъанда,
Ол Макъсуман оьзю экенни танытмай,
Айланып, къаршы алдына чыкъды, дей:
- Гьей, барагъан, деймен, алай, гьей, атлы,
Макъсумангъа барып, алай, гелдингми,
Макъсуманны гьалын-гюнюн билдингми?
- Макъсуманны менден несин сорайсан?
Макъсуманны менден несин билесен?
Макъсуман бир юрекде тюрлю-тюрлю оьзекли8,
Макъсуман гиши барар ер тюгюл,
Макъсуман гиши батар эр тюгюл!
Макъсумандан мен де къайтдым, сен де къайт,
Макъсумандан мен де дёндюм, сен де дён.
Юрюп баргъан къыркъ да нартны уьстюне,
Узун тарта шол Къожагъым, кюстюне.
- Къожагъым, неге булай кюстюндюнг?
- Кюстюнмейли, вайт, агъалар, не этейим:
Оьз атамдан мен чи болгъанман,
Оьз анамдан дагъы тувгъанман9),
Тувуп, дюньялагъа чыкъгъанман;
Минегеним семиз сари ат эди,
Мен чи ону айылларын тартмадым,
Макъсумандан тюгюл затдан къоркъмадым!
Макъсуманны атасы тюбек (йырны башгъа журасына гёре - окъ-жая) уста болгъан. Ол этген савут тюгюл Макъсумангъа батмажакъ деп англагъан Къарткъожакъ Макъсуманны атасына, бир йыл ялчы туруп, тюбек (окъ-жая) ишлетген. Сонг йылкъы сувгъа гелеген ёлну уьстюне ямучу да яйып, тюбюне балдан толгъан тулукъ сала. Йылкъы гелгенде ондан уьрке. Макъсуман юрюп геле, къараса, ёлда, ямучу да яйып, бирев ятгъан. О заманда балдан толгъан тулукъну къылыч булан балын яя. Сонг айта: "Уллулардан англагъанман, душманны къаны балдыр деп, ону да ятып ичме парздыр", - деп, ятып иче турагъанда, яшынып онгай излеп турагъан Къарткъожакъ уруп, папахын тюшюрген ва Макъсуманны чачлары тёгюлген. Къарткъожакъ Макъсуман къыз экенни шо заман болмай билмеген дейлер. Макъсуман: "Менден игитге тюгюл эсе барман деп сёз этген эдим, гьали сагъа гелемен", - деп, Къорткъожакъгъа баргъан.
5) Палас тайны гъакъында айтыла.
6) Агъалашмакъ - чагъы уллусун, яшагъан йыллары кёбюн билмек.
7) Къарткъожакъны гьакъында айтыла.
8) Юреги бай, къатты, къурч деген маънада.
9) Халкъ йырларында кёп ёлугъагъан сёзлер, бир тарыкъсыз адам тюгюлмен, аслусу белгили гишимен деген маънада къоллана.
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
КЪАРТКЪОЖАКЪ БУЛАН МАКЪСУМАН
Макъсуман деген йылкъычы къызны къыркъ эркъардашы болгъан - нартлар. Макъсуман оьзюнден игит тюгюл гишиге бармасгъа ваъда этип1), йылкъы бакъма чыкъгъан. Ону атасы къыркъ да уланын къувалагъан: "Къызардашыгъызны къырда къоюп, уьйде токътаймысыз?" - деп. Къыркъ да эркъардашы Макъсумандан йылкъыны алып болмагъан.
Показать полностью. Къамучу булан эркъардашларын къувалай болгъан. Къыркъ да нарт уьйге гелмеге де къоркъуп, атасындан яшынып, бир ойтанда иче болгъан. Буланы уьстюне Къарткъожакъ деген айтылгъан батыр геле.
Атлан-атлан, Къарткъожагъым, дегенде,
Атланмагъа сени кепинг сюйгенде,
Къаплап сен къара атынга ер салдынг,
Авзу жавгьар тюбеклеринг къолгъа алдынг.
Къаялардан мен атымны бурман деп,
Къарасувну боюн тутуп гьайдадынг.
Алтынчы аркъалагъа артылып,
Еттинчи Шасантавгъа етгинче,
Гьайдап бардынг къыркъ да нартны уьстюне:
- Ассаламу алейкум, къыркъ да нарт!
Оланы чинк де оьрдеги уллусу
Къарткъожакъны эр саламын алды, дей:
- Ва алейкум буса салам, Къарткъожакъ!
Жан къоччагъым, гел чи бери, гёрейим,
Атынгны айт чы, ким экенинг билейим.
- Мендюр, мендюр, мендюрмен,
Мендюрменге сыр бермейген эр дюрмен!2)
Досланы шам чырагъын сёндюрмен,
Душманны, къайта, отун яндырман -
Къарткъожакъ деген эр дюрмен!
- Игитмен деп, вайт, Къожагъым, айтасан,
Игитингни3) энни гёрейим,
Игитинге къунан атдай дёнейим:
Ол эменчик талаланы артында,
Ювушанлы аркъаланы сыртында,
Тасмалы тар татавул боюнда,
Гогаман тереклени союнда,
Гюп гелген къоз тереклер юзюнде,
Гёкшумал авлакъланы тюзюнде,
Таш къулакълы кершенлени оьзюнде
Ювшап ятгъан Макъсуманны йылкъысы,
Макъсумандан шону алып болмайбыз -
Игит бусанг, шону барып гьайда чы!
Ол, Къарткъожакъ, адам барар ер тюгюл,
Оьзю де бир инсан батар эр тюгюл!
Къыркъавубуз гьар-бир гече-эртен барабыз,
Чалларына гьайран болуп къалабыз!
Барырман деп, шол Къожагъым айтмагъан.
Бармайман деп, шол ёлундан къайтмагъан.
Къайтып гелген абайыны уьстюне.
Абайына татли азыгъын биширтип,
Яланаякъ тавукъ бозун ерлеген,
Ачувлангъан Къарткъожагъым, шамлангъан,
Чолпан юлдуз тувуп, гече танглангъан,
Ачувундан тутуп, атына оьрленген,
Къаялардан мен атымны бурман деп,
Къарасувну боюн тутуп тербеген.
Алтынчы аркъалардан артылып,
Еттинчи Шасантавгъа етгинче,
Ол эменчик талаланы арты деп,
Ювушанлы аркъаланы сырты деп,
Тасмалы тар татавул бою деп,
Гогаман тереклени сою деп,
Гюп гелген къоз тереклер юзю деп,
Гёкшумал авлакъланы тюзю деп,
Таш къулакълы кершенлени оьзю деп,
Гьайдап баргъан йылкъыланы уьстюне,
Макъсумандан йылкъыны алып бермеге,
Бермесе, башын къыйып гелмеге.
Йылкъылардан бир айлангъан, тапмагъан,
Йылкъылардан эки айлангъан - тапмагъан,
Уьч айланып, тапды, дей,
Барып, эр саламын берди, дей.
Юхлай болгъан, эр саламын алмагъан,
Алмагъанны шонда Къожакъ сюймеген,
Йылкъыланы, къычкъырыкълап, гьайдагъан.
Уьч гюнлер ёллар алып чыкъгъанда
Ичинде палас тайы арыгъан,
Дагъаланып4), ол, эливаш, токътагъан,
Къамучулар булан ургъан - ёртмагъан,
Таманчалар булан ургъан - батмагъан,
Шёшгелер булан чапгъан - гесмеген.
Къарткъожакъны къабул этмей намусу
Макъсуманны минер атын алмагъа,
Оьз артындан къувнай чапма сюйгенде
Макъсуманны ёлда яяв къоймагъа.
Къарткъожакъны шонда айтгъаны шу болгъан:
- Бар-бар, гьайван, ёлунг болсун, бар, гьайван,
Къызардашы болуп, бетин сыйпа чы,
Къарт анасы болуп, чайкъап уят чы,
Къарт атасы болуп, огъар сёз де айт чы!
Шону да айтып, йылкъыланы гьайдагъан.
Баянлыкълар:
1) Ваъда этип - сёз берип, ант этип.
2) Лап да айтылгъан эркеклеге де ичимдеги сырымны ачмайгъан, бек чыдамлы эркекмен деген маънада.
3) Игитингни - игитлигингни.
4) Дагъаланып - дёрт де бутун герип тирелип, эришип.
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
***
Тувду Чолпан, танг билинди,
Болду уянма заман.
Шавла алды дунья юзюн,
Ухлагъаныбыз таман!
Показать полностью.
Гёзюнг ач, дёрт якъгъа къара,
Гетди керван эртерек
Биз гечигип къалгъанбыз,
Энди хозгъалма герек!
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
ЯЗЫКЪ ГЬАБИБАТ (5нчи бёлюк)
DELETED
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
ЯЗЫКЪ ГЬАБИБАТ (4нчю бёлюк)
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
ЯЗЫКЪ ГЬАБИБАТ (3нчю бёлюк)
А можно и мне в личку пожалуйста
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература запись закреплена
ЯЗЫКЪ ГЬАБИБАТ (2нчи бёлюк)
DELETED
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Бекеева Оксана Изетиновна,
ана тил дарсланы ва адабиятны муаллими
Дарсны темасы: Къумукъ халкъны маданияты.
Дарсны мурады: 1. Къумукъ язывчуланы шиъру ва проза асарларын чебер охув.
2. Яшланы къумукъ маданиятдан ва инче саниятдан англавун артдырыв.
3. Маданиятгъа бакъгъан сюювюн артдырыв ва къумукъ маданиятны байлыгъын гёрсетив.
Дарсны барышы.
I . Гиришив мюгьлет.
II . Муаллимни баш сезю.
Маданият деген недир?
Яш : Культура.
Яш : Музыка, йыр, сурат этив, бийив, скульптура ва башгъалары.
III . Янгы дарсны англатыв.
Муаллим: Шолар бары да маданиятгъа гире, яшлар. Бизин бугюнгю дарсыбызны эпиграфы шу болуп токътай:
Мен гьеч халкъны кем гермеймен бираз да,
Халкъ деген сез оьзю таза алтындай,
Тек къайсы эл арив десе Кавказда,
Дагъыстан деп айтар эдим тартынмай!
1. Къумукъ элим – къумукъ тюзюм.
Амма бизин республикабыз кеп миллетлер яшайгъан уьлке, о кеп халкъланы Гиччи Ватаны.
Къумукъланы гьакъында айрыча айтгъанда, Къумукътюз бизин Гиччи Ватаныбызны анабашы да дюр, юреги де дюр. Къумукътюзню гьакъында А.Гьажиев бек арив язгъан:
Къумукътюз – бир уллу тепси,
Авур, алтын къулакълы,
Уьстюнде – эт, экмек, айран,
Къумукътюз – бир агъачкъомуз,
Къыллары кёп чююнден,
Гьар къылын бир созуп этген
Къымукътюз – бир битмейген йыр,
Къазакъ эрлер башлагъан,
Къылыч булан язылгъан о
Къумукътюз – бир чабагъан ат,
Будай йимик боз яллы,
Туягъындан чыкъгъан отлар
Къызарта яшыл талны.
Къумукътюз – мени яшлыгъым,
Гёзлю чытдан гёлеги,
Къолунда тал шувшуву,
Къойнунда – гёк кюреге.
Къумукътюз – чачакълы хали,
Чакъдан алгъан иренки,
Чалыв йиби бирикген
2. Дагъыстан маданиятны оьсювю.
Муаллим: Дагъыстан бырынгъы бай маданияты булангъы республика. Дагъыстанда йимик кёп ерли халкълар яшайгъан республика Россияда дагъы екъ, дюньяда да олай ерлер аз елугъа.
Дагъыстанда отуз башгъа-башгъа тилде сёйлейген халкъ ва 70 диалект бар. Олай болгъан сонг айры-айры тиллерде газет, театр, радио берилишлер, язывчуланы союзу бир-нече тиллерде юрюлме герек.
Тил юрекни ачгъычы деп айтыла. Гертиден де, адамлар тил, сёз булан къатнаша.
Республикада бир тилни артда, къаравсуз къоймайыкъ деп, оланы маданиятын, инче саниятын артдырыв гез алгъа салынып юрюле.
Гьали гьар тилни халкъларыны арасында не яндан да белгили, пагьмулу адамлары бар. Олар бары да бирче чалышып, иш герюп, бизин Дагъыстанны атын оьр этелер.
Артдагъы 20 йылны ичинде Дагъыстанда халкъны ругь байлыгъын артдырмакъ учун кёп иш этилинген.
Къумукъ ва дарги театрланы янгы къалалары ачылгъан.
Гьали бизге аявлу, ювукъ, бизге танывлу маданиятыбызны гьакъында сейлейик.
Маданият бирден яратылып къалмай: инсанлар ону кёп минг йыллар алда ярата башлагъан, оьсдюре гелген.
Бырынгъы заманлардан берли къумукъхалкъны бай маданияты бар.
Маданият деп айтгъан булан, о уллу англав. Огъар театр, музыка, адабият, памятниклер, сурат этив, гийим гире.
3. Къумукъ адабият.
Слайд: Заманлар гете, халкъ гетмес.
Муаллим: Адабият яндан алсакъ, къумукъ халкъ , сейлеп-айтып битдирмесдей, къужурлу асарлар яратгъан. Къумукъ адабиятны биринчи абатлары башлана.
а) Къумукъ халкъ авуз яратывчулугъу.
Муаллим: Халкъ авуз яратывчулугъу гьакъда не айтмагъа боласыз, яшлар?
Охувчу: Къумкъ халкъ авуз яратывчулугъу гакъда айтсакъ, о бутакъ ташламагъан жанр ёкъ. О халкъ йырлары, ёмакълары, такъмакълары, адат-къылыкъ йырлары, легендалары, мифлери булан бай. О йырларда бизин къумукъ хакъ нечесе минг йыллар алда нечик яшагъан, нечик сёйлеген ва оьзлени оьзденлиги, тюзлюгю учун нечик ябушгъанны гёребиз. Оар бизин алдыбызгъа Айгъазини йырын, Минкюллюню йырын Абдулланы йырындан гёрюне.
Муаллим: Гертилей де, бизин ата-бабаларыбыз кёп алдынгъы заманларда яратылма башлагъан адатланы, байрамланы, ёл-ёрукъ кюйлени, йырланы, сарынланы, такъмакъланы, ёмакъланы, музыканы, бийивлени аявлап-асырап сакълагъан, оьсдюрген ва бизге къоюп гетген.
б) Й.Къазакъ – къумукъ поэзияны гюзгюсю.
Муаллим: Язывчуларыбызгъа гелсек, биринчилей къумукъ поэзияны кюрчюсюн салгъан Йырчы Къазакъны атын айтабыз.
Къазакъ десе таллыкъда тав гёремен,
Къарагъайлы тюзге чыкъгъан салкъыны.
Къумукъну мен олсуз тилкъав гёремен,
Тили де о, юреги де халкъымны!
- Гьали биз Й.Къазакъны шиъруларын охувчу яшлар охуйгъан кюйге тынглайыкъ.
в) XIX – XX асруда асарлар яратгъан къумукъ язывчулар ва шаирлер.
Муаллим: XIX -нчу асруда асарлар яратгъан М.Апенди Османовну, М.Алибековну эсгермей болмайбыз. Оланы ёлун давам этип , къылычдай къаламы булан ёл салып , яш наслугъа тарбия берип , XX – нчы асруну башында къумукъ халкъны яшавун алгъа йиберген Нугьай Батырмурзаев , Зайналабит Батырмурзаев , Абусупьян Акаев , Темирболат Бийболатов , Къазияв Али , Абдулла Магьамматов .
Олардан уьлгю алып , дарс алып , оьзлени асарларын яратгъан А . Гьажиев , А . Аджаматов , А . Жачаев , М . Атабаев , А . Акъаев , Ж . Керимова , И . Керимов ва хыйлы башгъалары .
4. Къумукъ композиторлар .
Муаллим : Макъам яндан алсакъ , къумукъ маданиятда Россияны халкъ артисти Бурлият Ибрагимова йырлап , Москвада 1959 йылда къумукъ макъам чалынгъан .
Къурчун къыздырып согъулагъан къумукъ макъам кимни де тергевюн тарта , кимге де таъсир эте . Бизин белгили композиторларыбыз Хизри Батыргишиев, Аскерхан Аскерханов.
А.Аскерхановны макъамы.
Белгили йыравларыбыз: Бурлият Ибрагимова, Бурлият Эльмурзаева, Зоя Чунаева, Зайнаб Абсаматова, Рукият Гамзатова.
5. Къумукъ йыравлар.
Муаллим : Оланы барыны да тавушлары хыйлы йылланы узагъында радиодан чалынып тургъан. Оланы хыйлылары аргъан, агъач хомуз согъуп, къумукъ халкъны буссагьатда да эсинде.
Сурат этив яндан къумукъланы белгили суратчылары Белла Мурадова, Адиль Астемиров, Наби Бамматов.
Слайд: Белла Мурадова, А.Астемиров.
6. Къумукъ театр.
Муаллим: Инче саниятны гьакъында сёйлей туруп, къумукъ театрны тарихине къарайыкъ.
Къумукъ театрны биринчи кюрчюсюн салгъан, сагьнада ойнагъан драматург Т.Бийболатов. Къумукъ пьесаланы язгъан, биринчи сагьнада ойнатылгъан драматург А.Салаватов.
Къумукъ театр сагьнада 1930-нчу йыл ойналгъан.
Къумукъ театрны сагьнасыны сенмейген юлдузу, СССР-ни халкъ артисти Б.Мурадованы атын эсгерме сюемен. Ону булан бирге: Гьамит Рустамов, татам Мурадов, Амир Курбанов, Саният Мурадова, Зумруд Атагишиева, Магьаммат Амин Акъмурзаев, Байсолтан Осаев, Тотуханым Осаева.
а) Охувчу: Барият Мурадова.
Мурадова Барият Солтан-Меджидовна 1914-нчю йылда январны 3(16)-де къумукъ юрт Тёбенжюнгютейде тувгъан. Революцияны агьвалатларында жан берген къызыл партизанны къызы. Атасыны иниси Татам Мурадовну уьюнде тарбиялангъан. Уьч йыллыкъ заманындан башлап 80 йылына етишгенче сагьнада ойнагъан. Сав яшавун театргъа байлагъан. Барият Мурадова къумукъ сагьнада 200-ден де артыкъ келпет яратгъан. Не жанрны да уста кюйде ойнап, къаравчуланы сюювюн къазанып бажаргъан.
Пашман ролну да, кюлкю ролну да уста кюйде, къарагъан адамланы эсинден таймайгъан кюйде сагьнада гёрсетген.
Шолай къаравчугъа таъсири булангъы пагьмулу сагьнаны унутулмас устасы бизин Барият Мурадова.
Олай оьр къыймат Барият Мурадовагъа 1936-нчы йылда берилген. Станиславскийни премиясыны есиси, кёп-кёп медалланы ва орденлени кавалерии, хыйлы конкурсланы лауреаты. СССР-ни халкъ артисти Б.Мурадова 3 июнда 2001 йылда гечинди.(87 йыл).
Барият Мурадова оьз халкъыны юреклеринде сёнмейген юлдуз болуп туражакъ.
б) Пьесадан гёрюнюш.
Пьеса ойнала. Музыка ойнай.
Муаллим: Б.Мурадованы гьакъында не айтма боласыз?
Гертилей де, Барият Мурадова къумукъ театрны сагьнасыны сёнмейген юлдузу, къумукъ маданиятыбызны унутулмас пагьмуларыны бири.
Сагьнада биз къумукъ халкъны тарихин гёребиз, сёзлерине, йырларына тынглайбыз. Къумукъ халкъ нечик яшагъан, ашагъан, нечик гийинген. Шолар бизин гёз алдыбыздан оьте. Къумукъ халкъны оьзлеге къыйышывлу , онгайлы гийими болгъан. Яшав алышынгъан сайын адамланы гийими, опурагъы да алышынмай къалмай.
Алдын къумукъланы кёп тюрлю опуракълары, башына ва аякъларына гиеген кёбюсю арив безендирилген ва къоллама онгайлы гийимлери болгъан. Гьали олар яда гийилмей, яда оланы бирлери янгыз тойларда, концертлерде, алдынгъы яшавну гёрсетеген спектакльлерде къоллана. Тек гьали къолланмаса да, къумукъ халкъыбызны алдынгъы гийимлерин билсе, яхшы болур. Гийимлер эки уллу бёлюкге бёлюне: эргишилени ва къатынгишилени гийимлерине.
7. Къумукъ гийимлер.
Муаллим: Эргишилер гиеген лап да арив уьст опуракъ чепкен, къатын-къызлар гиеген – полша.
Чепген, полша тюрлю-тюрлю тюслю ренкли къумачлардан этиле. Бели къысымгъа сыя дегенлей назик, тар-инче этилип, арив белбав, тюрлю-тюрлю къармакълар-къаршымалар, тийревючлер булан безендириле. Ону гийген къатынлар-къызлар, къолларын къанатлардай яйып, узун енгилерин елпиллетип бийийгенде бир асил гёгюрчюнге ошап къала чы!
Эргишилер буса къоччакъ къарчыгъагъа, къаракъушгъа ошап къала.
Къумукъ маданиятгъа, инче саниятгъа бизин юртубуздан да къошум болмай къалмагъан. Бизин Ботаюртдан кёп белгили адамлар чыкъгъан.
8. Ата юртум – Ботаюрт.
Муаллим: Уллу ватанына да, гиччи ватанына да сююв гьар кимни де тувгъан еринден, ата юртундан башлана.
Юртун-элин кёп сюеген язывчу, муалим, шаир, тарихчи Баммат Атаев юртгъа бакъгъан якъдагъы таза сюювню гьакъында булай яза:
Ассаламлар болсун сагъа, Атаюрт!
Асрулагъа аты аян – Ботаюрт.
Танг белгидн Тангчолпандай ярыкълым,
Яш терекге япыракъдай тарыкълым.
Атаюртум, яшавумну башысан,
Къумукъ гёлем сен бергенсен боюма,
Сенден гелген шаир илгьам оюма.
Дюньяда бар: Тюркия да, Иракъ да,
Америка гёз къыздыра йыракъда…
Атаюртум, сен ювукъсан жаныма,
Сенден геле къуват алты саныма!
Вассаламлар деймен сагъа, Ботаюрт,
(Магъа йимик Сизге де дюр – Атаюрт!)
Атаюртну бошамасын къазыгъы,
Болсун битмей берекети, азыгъы!
Муаллим: Шолай да Дагъыстанны ат къазангъан артисти Карабдин Хамавов, къумукъ йырав Тимур Темиров, бизин гёзел муаллимибиз, шаир Дженнет Мусаева – булар элибизни гьар еринде загьмат тёгелер.
Оьз Ватаны гьар кимге де бек аявлу, ону оьрлюгю – гьар кимни де оьрлюгю, ону барлыгъы – гьар кимни де барлыгъы, ону аявламакъ лап да оьр даражалы къылыкъ, намус санала. Шо гьакъда къумукъланы арив, терен маъналы айтывлары бар:
Охувчу яшлар: - Ватанны байлыгъы – сени байлыгъынг.
- Олтуруп юхла, эретуруп аша, элингде яша.
- Элингни сатма, жанынгны сат.
- Эл булан гёрген къарагюн де байрамдыр.
IV . Дарсны беклешдирив.
1. Соравлагъа жаваплар берив.
2. Яшлар оьзлени оьз къаравларын билдире.
VI . Дарсны жамын чыгъарыв.
Муаллим: Бизин бугюнгю дарсыбызда сиз не билдигиз? Не англадыгъыз?
Муаллим: Къумукъ халкъ гьар заманда да сабур-саламат, оьзюне тиймесе, биревге де тиймейген, тийсе буса, къоймайгъан оьзден хасиятлы халкъ гьисапда белгили болгъан, шону учун да бизин адамланы арасында да, башгъа халкъны арасында да дослукъну, татывлукъну оьр салгъан.
Йылны дерт заманы бар :Яз,язбаш,гюз,къыш.Оланы арасындан мен къышны кеп сюемен. Гюз лап да табиатны гезелли заманны.Саргьььылт япыракъланы йыртыллавугъун, узакъ янгурланы,мен кеп сюемен.Озокъда, къыш да арив оьзюню тазалыгъы, акълыгъы булан. Бав-бахчаларда, айлана якъдагъы агъачлыкълардагъы орман тереклер япырагъы тёгюлюп аякъ тюбюнгде лансыллай ва сигьрулу гьислени уята.
Дачаларда, бав-бахчаларда, къыр орманларда ер-ерде тереклени бутакъларында бишген оьгюзьемиш, ябушгъан, итбурун гюнню шавлаларына бёленип найнай эте, сукъландыра.
Язбашда да, янгы юхудан уянгъан къызъяшдай, табиат уяна, авлакълар яшыл от булан, бавлар чечеклер булан безенелер. Тек гюзню адам тергевлю къарамаса эс де этмес йимик аламатлары кёп бар.Гюзню гюню… Тунукъ кёкдеги булутланы артындан гюнеш, чубулдурукъну артындан яшынып-яшынып къарайгъан гелин йимик, уялчан къарай. Ел уьфюрюп тереклердеги ахырынчы япыракъланы юлкъуп ата, япыракълар оьзлер терекден даимге айрылгъанына инанма болмай, гьавада саркъып, ерде рагьатлыкъ таба. Себелейген увакъ янгур тереклени ялангъач къаркъараларындан четимсиз агъа. Терек тюпдеги къызыл, сари, боямыш япыракълардан бир тамаша хали согъулгъан деп эсинге геле. Оланы уьстюндеги янгурну тамчылары, ойлу гёзден тюшюп битмеген гёзьяш йимик йыртыллай. Исси якълагъа учуп барагъан къушланы пашман йыры адамны юрегин титирете.
Гюзню гёзел пашманлыгъы адамны гёнгюн пашман этсе де, язбаш гелип, табиат янгыдан яшнажакъ деген умут юрекни сёнме къоймай.
Гертиден де, гюз – йылны чинк де чомарт, инг де гёзел ва лап да бай заманы десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас. Неге десегиз, гюзню гюзгюсю гьар абатда, гьар гюн дегенлей уьстде эсгерилген ёравларыбызны ачыкъ этип гёрсете.
Алдан берли адатлангъан кююнде, гьали де оьсюмлюкчюлюк булан машгъул болагъанлар бав-бахчаларда овощланы ва емишлени тюшюмюн къайтарывда гьаракатына гьаракат къошуп айланагъаны гёрюне.
Читайте также: