Царукъаты александр ныхас авданы сываллонима план урока
Обновлено: 02.07.2024
Царукаев, Александр Ибрагимович (осет. Цæрукъаты Ибрагимы фырт Алыксандр ; 12 декабря 1918 — 12 декабря 2000) — осетинский писатель.
Александр Царукаев родился в семье крестьянина-бедняка в селе Карман-Синдзикау (ныне Дигорский район Северной Осетии) 12 декабря 1918 года. Окончил семилетнюю школу в родном селе. Работал учителем. Высшее образование получил в 1951 году, окончив педагогический институт в Дзауджикау. В 1957 году окончил Литературный институт имени А. М. Горького в Москве.
Ссылки
- Персоналии по алфавиту
- Писатели по алфавиту
- Родившиеся 12 декабря
- Родившиеся в 1918 году
- Умершие 12 декабря
- Умершие в 2000 году
- Писатели России
- Осетинские писатели
Wikimedia Foundation . 2010 .
Полезное
Смотреть что такое "Царукаев, Александр Ибрагимович" в других словарях:
ЦАРУКАЕВ Александр Ибрагимович — (1918) осетинский писатель. Сборники лирических стихов Утренние песни (1952), Колыбель жизни (1965), От отца к сыну (1978), Тропинки сердца (1984). Рассказы … Большой Энциклопедический словарь
Царукаев, Александр Ибрагимович — (р.1918). Осетинский сов. прозаик и поэт, более известный произв. др. жанров. Чл. СП. Живет во Владикавказе (Сев. Осетинской автономной республики). Единственное обращение Ц. к НФ отд. изд. р з "Необычайное путешествие" (осетинский… … Большая биографическая энциклопедия
ЦАРУКАЕВ — Александр Ибрагимович (род. 1918), осетинский писатель. Сборники лирических стихов Утренние песни (1952), Колыбель жизни (1965), От отца к сыну (1978), Тропинки сердца (1984). Рассказы. Источник: Энциклопедия Отечество … Русская история
Царукаев А. И. — ЦАРУКÁЕВ Александр Ибрагимович (р. 1918), осет. писатель. Сб ки лирич. стихов Утренние песни (1952), Колыбель жизни (1965), От отца к сыну (1978), Тропинки сердца (1984). Рассказы … Биографический словарь
Список писателей-фантастов СССР, России и СНГ — Это служебный список статей, созданный для координации работ по развитию темы. Данное предупреждение не ус … Википедия
Отечественные писатели-фантасты — Служебный список статей, созданный для координации работ по развитию темы. Данное предупреждение не устанавл … Википедия
Фантасты России — Служебный список статей, созданный для координации работ по развитию темы. Данное предупреждение не устанавл … Википедия
Список писателей-фантастов СССР — Список писателей фантастов СССР, России и СНГ Это служебный список ст … Википедия
Урочы фæлгонц: 1. Поэты портрет.
Джиоты З.И.
Урочы нысантæ: 1. Базонгæ кæнын скъоладзауты Цæрукъаты
Алыксандры лирикæйы сæйраг
2. Скъоладзауты ахуыр кæнын:
а) райгуырæн бæстæ уарзыныл;
б) цардмæ гуманон цæстæнгас дарыныл;
в) рæстдзинадыл æнувыд уæвын.
Æмдзæвгæйы фæлтæрты бастдзинады фарст раргом кæнын.
Скъоладзауты сæ хъуыдытæ аив æмæ рæвдз дзурыныл ахуыр кæнын. Сæ зондахаст æмæ хъуыдыкæнынад сын рæзын кæнын.
Урочы фæлгонц: 1. Поэты портрет.
Поэты æмдзæвгæты чингуытæ.
Скъоладзаутæ сæ зæрдыл хъуамæ æрлæууын кодтаиккой, раздæр Цæрукъаты Алыксандр сфæлдыстадæй цы æмдзæвгæтæ сахуыр кодтой, уыдон.
- Зæгъут-ма, раздæр кълæсты Алыксандры лирикæйæ цавæр æмдзæвгæтимæ базонгæ стут?
Скъоладзау дзуапп дæтты.
Скъоладзау дзуры наизусть æмдзæвгæйæ скъуыддзаг.
Цы бирæ бæстæты фæзылдтæн кæддæр!
Нæ зонын хæдзармæ фæндæгтæй хуыздæр.
Куырм уæвын кæй бон у!
Нывæфтыд галуантæ цæй бæрц фæдтон æз.
Цы хъарм у, цы хцон у
Мæ райгуырæн къона, мæ фыдæлты къæс!
Иннæ скъоладзау дзуры.
Куы райгуырдтæн – федтон фыццаджыдæр арв.
Мæ зæрдæ кæд уымæн у денджызау арф.
Бæрзондæй уæйыгау егъау къæдзæх каст,
- Ныфсджын дæн кæд уымæн, нæ зонын æз маст.
Хатдзæг: Ацы нывæфтыд рæнхъыты ис бæрзонд этикон хъуыды: лирикон героймæ хорзæй цы ис, уыдон сты йæ бæстæ æмæ йæ адæмы хæрзиуджытæй.
Мæ фыдæлты сау зæхх,
Мæ хуыссæн дæ уæлæ – мæ мады хъæбыс,
Мæ бадæн дæ уæлæ – мæ фыды уæхскау.
Фæкæсы мæм афтæ,
Цыма æз гъеныртæккæ райгуырдтæн раст…
Фæкæсы мæм афтæ:
Æз мин азты демæ æмудæй цæрын,
Дæн мин азты дæргъы дæуимæ æмбай.
Куыд уынæм, афтæмæй йе 'сфæлдыстады сæйрагдæр фарстатæй иу у райгуырæн бæстæмæ уарзондзинад. Фæлæ цæмæй поэты гуманон хъуыдытæ хуыздæр бамбарæм æмæ йын аргъ скæнæм, уый тыххæй хъуамæ зонæм, цы уавæрты рæзыд, уыдон.
Алы адæймагæн æппæты зынаргъдæр сты, æнæмæт сабийæ кæм хъазыд, лæппуйæ кæм куыста, фыццаг уарзт кæм базыдта, уыцы бынæттæ йæ хъæуы алыварс цы æрдзон дуне ис, уый. Цæрукъаты Алыксандр йæ сабибонтæ кæм арвыста, уыцы бынæттæ йын сты адджын, зынаргъ. Ацы ран æмбæлы дæнцæгæн Боциты Алыксандры хъуыдытæ æрхæссын скъоладзаутæн:
Æвæццæгæн, Алыксандр уымæн сцардхъом кодта ирон пейзажон лирикæ. Фадауы тъæпæн, Скъæтты ком, Тырмоны æфцæг – дæсгай ахæм нæмттæ сæхæдæг поэзи сты.
Зæрдæ, зæрдæ, зæгъ-ма мын, цы фæци мæ фыд? Мæнмæ уымæн цæй бирæ зæгъинæгтæ уыд! Зæгъ, уый чи айста махæй? Цæй тыххæй уæддæр? Æз цæмæн хастон хаудæй мæ риуыл мæ сæр?!
- Цæмæй райдайы Цæрукъаты Алыксандрæн йе'мдзæвгæ, цæуыл у йæ лирикон геройы цин, цавæр бæллиц ын сæххæст?
- Лирикон герой цин кæны ноггуырдыл, йæ цæстытæй кæлынц цины цæссыгтæ, фæзынд æм ног ныфсытæ царды, дзургæ дæр æм афтæ кæны: Мæ ныфсы сæр, мæ уд æмæ мæ цæст.
- Цавæр зæрдæуагимæ цард нæ лирикон герой?
- Цыфæнды хорз куыстæй дæр йæ зæрдæ нæ рад, уалдзæг ын бæлас не 'фтыдта сыфтæр, бæлæсты 'хсæн цы къанæуттæ къахта, уым дон нæ цыд.
- Цы йын дæтты ныфс?
- Куыд цыдысты йæ сабибонтæ нæ лирикон геройæн?
- Куыд æмбарут ацы рæнхъыты хъуыды?
Цæмæ бæллыдтæн рухс дунейыл, уымæ. Куы саразис дæхирдыгон фæндаг!
- Фыдæн уæлæуыл ницы бантыст, ныууагъта бирæ сфæлдисинаг æмæ йæ зæрдæйæн уый зын у. Фæнды йæ, цæмæй йæ хъæбул уа тыхджын æмæ уæндаг, цæмæй йæхæдæг цæмæ бæллыд йæ царды, уымæ сараза йæхирдыгон фæндаг.
- Цы нысан кæнынц лирикон геройы хъуыдытæ:
Ныууадзы тулдз æвзонг тала йæ фæстæ,
Фæззæг нызгъалы дидинæг мыггаг…
…Æз хъуамæ ногæй рацæуон дæ хуызы,
Дæ хуызы фенон ног райсомтæ æз?
Ацы хъуыдытæ нысан кæнынц уый, æмæ зæххон фарн иу адæймаджы цардимæ нæ аскъуыддзаг вæййы. Фыдæн цы нæ бантыса, уый хъуамæ бантыса йæ фыртæн. Уым ис фæлтæрты бастдзинад, царды æнæмæлæт уидаг. Уый мидæг ис адæймаджы æнусондзинад. Æмæ уый тыххæй зæгъы нæ герой.
Нæ ахуысдзæн, нæ ахуысдзæн мæ арт,
Дæумæ тыхджындæр сабухдзæн мæ цард.
- Цы ма фæдзæхсы ноджыдæр фыд йæ фыртæн?
Кæндзæнис дыл тымыгъбон хаттæй-хатт, - Дæ зын сахаты дзыллæтæм æрхат.
- Ацы рæнхъыты ис стыр хъуыды. Алы адæймагæн дæр йæ царды, æвæццæгæн, вæййы цыдæр зындзинæдтæ, ахизын æй фæхъæуы цавæрдæр цæлхдурты сæрты, æмæ ахæм зын рæстæджы адæймаджы фæхъæуы йæ адæмы хорзæх.
Поэты гуманон хъуыды.
…Нæ хъæуы загъд, нæ хъæуы хæст…
- Фыды фæнды, цæмæй зæххыл уа æрмæст сабырдзинад. Фæнды йæ цæмæй йæ фырт разына Батырадзау нæртон æмæ йæм разына уыйбæрц хъару, цæмæй иу лæгау ныддома, нæ хъæуы загъд, нæ хъæуы хæст, зæгъгæ.
Уацмысы бастдзинад абоны цардимæ.
Уæ зæрдыл ма æрлæууын кæнут, цавæр адæймаджы хоны намысджын?
Ды ма рох кæн, лæг намысджын цæмæй у, - Кæйдæр мастыл дæхи мастау дзыназ…
Уыцы бонты æфхæрд цы ныййарджытæ баййæфтой, уыдон разындысты хъаруджын æмæ ныфсджын, сæ цæссыг калгæйæ, уæддæр хъуыды кæнынц сæ иннæ кæстæрты фидæныл. Нæ асасти сæ ныфс, раст сæм цыма мæнæ Хостыхъоты Зинæйы сидт фехъуыст, афтæ. Сымахмæ гæсгæ, цавæр?
Куы уай æфхæрд, уæддæр-иу базон уарзон, ыссудз цырагъау, макуы ахуысс, ма.
Сызгъæрин тын дæ хæрзгæнæг фæуæд,
Фæндæгтыл-иу дæ хæдразæй цæуæд!
…Фыдцæст æмæ фыдкъухæй дæ æмбæхсын.
Зæрдæбынæй йын арфæ кæны, цæмæй Уастырджи нæ урс зыгъар æфсургъыл цæуа зынты йæ рахиз фарс.
- Æркæсут-ма 21 х. æмæ зæгъут, цы зæгъынмæ хъавыд поэт ацы рæнхъытæй та?
- Фыд куры, цæмæй сомбон йæ фырт куы бахъомыл уа, уæд ын йæ фыстытæм æркæса, фæнды йæ, цæмæй йын йæ зæрдæбынæй, цæмæй дзы рæстаг лæг рауайа.
Куы рацæуай ды а зæххæн йæ риуыл,
Фæныхсæд-иу дæ чысыл къахы сындз… Цæмæн?
Цæмæй цардæн йæ цинимæ бамбара йæ рисхæссæг хъыг дæр, цæмæй æвадат, зын уавæры куы бахауа, уæд йæ сæр бынмæ ма руадза.
- Цавæр рæнхъыты æвдыст æрцыд национ хизонынад æмæ сæрыстыры æнкъарæн?
… Фыдæлты 'хсар дæумæ куы дæттын æз…
Æмбар дæхи – дæ равзæрæн, дæ ран:
Мæ ног æвзар, мæ къабаз дæ – Алан.
Цæмæн нæ хъæуы зонын нæ фыдæлты истори?
Йæ фыдæлты истори чи нæ зоны æмæ йæ чи рох кæны, уымæн цы уыдзæн йæ фидæн?!
Æркæсæм ма ныр нæ урочы эпиграфмæ
- Куыд æмбарут Алыксандры хъуыды, йе та цы зæгъынмæ хъавы?
- Фыдыуæзæг адæймагæн йæ исбон у, зæгъгæ, чи хъуыды кæны, æрмæст уый бын у рæсугъддзинад æнкъарын, рæстдзинадыл тох кæнын, намысджынæй цæрын.
- Уæдæ нын цы фæдзæхсы поэт, скæнут-ма хатдзæгтæ.
- Поэт фæдзæхсы рæзгæ фæлтæрæн рæстдзинад уарзын, сабырдзинадыл тох кæнын, адæмыл æнувыд уæвын, фыдæлты ном сыгъдæгæй хæссын, уарзын æмæ мысын фыдæлты истори, райгуырæн зæхх уарзын.
Æмдзæвгæ арæзт у æртæ строфайæ. Фыццаг æмæ дыккаг строфатæ арæзт сты цыппæргай рæнхъытæй, æртыккаг та – дыгай. Рифмæгонд цæуынц фыццаг æмæ æртыккаг, дыккаг æмæ цыппæрæм.
Алыксандр йе'мдзæвгæ ныффыста ямбы размерæй, ома кæрæдзийы æмхуызонæй ивынц дыууæуæнгон къордтæ, фыццаг – æнæцавдон, дыккаг – цавдон.
Дæ у́/лæфт ды́н нæ та́г/джын бы́/дыр хъу́/сы
Кæ/ны́ дын за́/рæг су́/сæ/гǽй /нæ до́н/
Дæ а́/вдæн ды́н нæ хǽх/ты ды́м/гæ у́зы,
Дæ/уǽн куы хуы́/иы ху́р/зæ/ри́н хæ/до́н
Цæмæй чиныгкæсæг афдæр банкъара æмдзæвгæйы лирикон геройы хъуыдытæ, йæ сагъæстæ æмæ бæллицтæ, уый тыххæй Алыксандр арæхстджынæй пайда кæны алыхуызон аивадон мадзæлттæй.
3æгъæм, абарстытæй. Лирикон герой йæ сабимæ бадзуры æмæ бæллы
Дæ авдæны дæр бирæ у дæ бон,
Батырадзау куы разынис нæртон!
Æрдзы нывтæ æвдисгæйæ поэт арæх спайда кæны олицетворенитæй, метафорæтæй:
Сæ къухтæ тилынц дидинæг бæлæстæ
Сæ быны зæхх цъæх гауызау ысси. – эпитетæй
… Нæу ноггуырд мæй сырды дзæмбы, мыййаг…
Æрзилдыстæм нæ арф кæмттыл, нæ хъæдтыл,
Æрбаддзыстæм сызгъæрин доны цур.
Арæх поэт йæ хъуыды фæтыхджындæр æмæ фæбæлвырддæр кæныны тыххæй фæдывæр кæны уыцы иу дзырдтæ:
О, ма мæм кæс, æппынæдзух фæрсæгау
О, ма мæм кæс æппынæдзух тæрсæгау!
Æз хъуамæ рацæуон дæ хуызы
Дæ хуызы фенон ног райсомтæ æз.
Поэт йæ геройы хъуыдытæ æмæ йе'нкъарæнтæ æргомдæрæй равдисыны тыххæй спайда кæны антитезæйæ – ныхæй-ныхмæ сæвæры хицæн дзырдтæ, исты эпизодтæ, царды цыбыр нывтæ:
« Ис райхалæн ызгæ рæхысты бастæн –
Нæ райхæлдзæнис ме'рфгуыты æлхынцъ.
Цæмæй ды цардæн бамбарай фыццаг хатт
Йæ цинимæ йæ рисхæссæг хъыг дæр.
Арæх фыссæг арæхстджынæй пайда кæны лексикон æмæ морфологион фæрæзтæй:
Архаизмтæй
Бæрæг у, лирикон герой йæ сабийы бонты хорз кæй арæхсыд зæххы, хосы, фосы, хæдзары куыстытæм.
Нæ фендзынæ æрмгуырæй, фæхт, зынгдзæгъдæн,
Цæлласæн, нæрв, цыхцырæджы сыкъа…
Мæ мад-иу раиста пирæн, йе'фæтдзæгъдæн,
Мæ фыд – дзывыр, дзæккор, кæнæ гæркъа.
Синонимтæй:
… Нæма райгуырд æнкъарæнтæ дæ риуы,
Нæма змæлынц дæ хъуыдытæ, дæ зонд.
Антонимтæй:
… Нæма зоныс, циу амонд, йе'фыдбылыз,
Циу бон, æхсæв – нæма хатыс нырма.
Текст аивгонд æрцæуы алыхуызон морфологион æмæ синтаксисон мадзæлттæй. Уацмысы арæх пайдагонд цæуынц сидæнтæ. Уыймæ лирикон герой йæ сабимæ дзуры фæлмæн, рæвдаугæ хъæлæсæй, бадзуры йæм алы рæсугъд нæмттæй:
Мæ гыццыл хур, о бахæрон дæ рын…
Дæ фæрцы ногæй байдыдтон цæрын.
Мæ ныфсы сæр, мæ уд æмæ мæ цæст!
Дæумæ хъусын, дæумæ кæсын æрмæст!
Поэт йæ хъуыды, йæ сагъæс фæтыхджындæр æмæ фæбæлвырддæр кæныны тыххæй пайда кæны иувæрсыг хъуыдыйæдтæй:
Дæуæн цы зæгъон – никæмæн зæгъдзынæн
Цы дын зæгъон. Нырма дæ зæрдæ – сонт
Бæллицаг здæхæны мивдисджытæй
Куы бацæуис ныфсджындæрæй мæ уды
Куы бацæрис тыхджындæрæй, тæхуды.
Фæдзæхстон здæхæны мивдисджытæй:
Дæу-иу рæстдзинад ма ныууадзæд рохы!
Сызгъæрин тын дæ хæрзгæнæг фæуæд!
Фæндæгтыл-иу дæ хæдразæй цæуæд!
Дзырдты нысаниуæг:
Æдзæм – а) мертвый, безмолвный, молчаливый; б) тихо, молча, молчаливо.
Цъысцъысаг – кузнечик, сверчок.
Хæрв – а) чешуя; б) змеинная шкура.
Гуырдз – зародыш, эмбрион; гуырд – рожденный.
Æргъæу – а) жестянка, жестяной; б) перламутр, перламутровый.
Галуан – замок, дворец.
Сидт – воззвание, обращение.
Монц – соблазн, желание.
Æрхуым – удрученный, æрхуым зæрдæ
Æвзар – всходы, ростки.
Царды зындзинæдтæ нæхиуыл бавзæрста Алыксандр йæ сывæллонæй фæстæмæ (йæ фыды йын æнаххосæй куы ахастой, уæддæр суанг йæ кары куы бацыд уæддæр). Бинонты уæз æмæ æфсарм дæр уыд Алыксандрыл.
« Цыфæндыйæ дæр нæ хæр, нæ мæтгæнæг кæронмæ дæр Алыксандр уыд. Йæ фæстаг æмдзæвгæ куы, нæ фыдмæ мæрдтæм хатгæйæ, зæгъы:
… Сæ сау тæригъæдæй, дæ байсæфты мастæй
Æвзонгæй зæрондмæ нывзалы дæн æз!
Цæрукъаты А. цард æмæ сфæлдыстадимæ базонгæ кæнын скъоладзауты.
Равзарын æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды.
Скъоладзауты зæрдæты æвзæрын кæнын уарзондзинад Райгуцрæн зæхмæ;нæ Иры рæсугъд æмæ хъæздыг æрдзмæ уарзон цæстæй кæсын, аккаг аргъ ын кæнын.
Ныхасы рæзтыл бакусын.
Урочы нысан:
Цæрукъаты А. цард æмæ сфæлдыстадимæ базонгæ кæнын скъоладзауты.
Равзарын æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды.
Скъоладзауты зæрдæты æвзæрын кæнын уарзондзинад Райгуцрæн зæхмæ;нæ Иры рæсугъд æмæ хъæздыг æрдзмæ уарзон цæстæй кæсын, аккаг аргъ ын кæнын.
Ныхасы рæзтыл бакусын.
Цæстуынгæ æрмæг æмæ техникон фæрæзтæ:
Цæрукъаты А. къам.
Равдисын компьютерæй Ирыстоны æрдзы нывтæ.
Хетæгкаты Къостайы конд нывтæ.
Урочы метод:
Эпиграф урокмæ:
«О ме схъомылгæнæг Ирыстон,
Æз дæн дæуæн дæ туг, дæ хъæстæ.
Ды дæ мæнæн мæ фыд, ды дæ мæнæн мæ мад.
Æнæ дæу састбазыр цæргæс дæн,
Ды искуы федтай дидинæфтыд фæзтæ,
Æгæндæг хъæдтæ, зад мæнæуы хуым?
Уый у мæ Ир, мæ райгуцрæн хæхбæстæ,
Зæххы фидауц, Дунейы фарны къуым.
Нæ урокæн эпигрæфæн райстон Плиты Х. ныхæстæ:
«О ме схъомылгæнæг Ирыстон,
Æз дæн дæуæн дæ туг, дæ хъæстæ.
Ды дæ мæнæн мæ фыд, ды дæ мæнæн мæ мад.
Æнæ дæу састбазыр цæргæс дæн,
Нæ урок мæ райдайын фæнды чысыл беседæйæ. Зæгъут ма, цæмæй хъуыстгонд у Ирыстон?
1скъоладзау: Ирыстон хъуыстгонд у йæ бæрзонд хæхтæй, йæ урсдзыкку æхсæрдзæнтæй, йæ дидинæфтыд быдыртæй, йæ сыгъдæг суадæттæй. Уæлдай кад та скодтой Ирыстонæн йæ фæзминаг хъæбултæ.
Фарст: Кæй зонут Ирыстоны зындгонд адæмæй?
2скъоладзау: Æз зонын Хетæгкаты Къостайы. Уый у ирон æвзаг æмæ литературæйы бундурæвæрæг, фыссæг, нывгæнæг, адæмы бартыл тохгæнæг.
3скъоладзау:Абайты Васо дæр у Ирыстоны номдзыд хъæбултæй иу. Уый уыдис стыр ирон ахуыргонд.
4скъоладзау:Плиты Иссæ у ирон адæмы хуыздæр фырттæй иу, Советон Цæдисы дыууæ хаты, Манголы Адæмон Республикæйы Хъæбатыр.
5скъоладзау:Туаты Ольга – фыццаг ирон сылгоймаг – профессор.
6скъоладзау:Фадзаты Арсен, Андиаты Сослан, Дударты Вероникæ, Гергиты Валерий, Адырхаты Светлана – æппæтæй дæр ном скодтой нæ Ирыстонæн.
(3-4 нывæцæны бакастысты, равзæрстам сæ)
II.Ног æрмæгмæ рахизын
Ахуыргæнæг: Ног æрмæгмæ рахизыны разæй мæ фæнды, цæмæй нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм, раздæры кълæсты Ирыстоны тыххæй цы уацмыстæ ахуыр кодтам, уыдон.
Ахуыргæнæг: Бирæ æмдзæвгæтæ, радзырдтæ фыст æрцыд Ирыстоныл. Фысджытæй алчи дæр йæхирдыгонау равдыста йæ уарзондзинад Фыдыбæстæмæ. Зæгъæм, Хетæгкаты Къостайы уацмысты Ирыстон æвдыст цæуы зын уавæры, æмæ æрдз дæр у æнкъард:
Халон баргъæфст сындзыл,
Уад тымыгъ хæссы…
Бæрзонд урс хæхтæ,
(Равдисын слайдтæ Ирыстоны æрдзыл компьютерæй)
Йæ райгуырæн бæстæ чи уарзы, йæ æрдз дæр ын уый уарзы, ныв дæр æй уымæн кæны. Тызмæг уа, фæлмæн уа – уæддæр зæрдæйæн адджын у. Бирæ фысджытæ ныффыстой уарзон Фыдыбæстæйыл уацмыстæ: Илас Æрнигон, Дарчиты Дауыт, Баситы Мысост, Хъайтыхъты Геор…
(Байхъусæм зарæгмæ)
(Фæйнæгыл дзырдтæ: егъау, тæмæндзаст, астым. Дзырдты фæстæ ахуыргæнæг аив дзуры æмдзæвгæ).
МацI цIуни, гьеб нилъерго гъасда бици ва лъималазда малъи щивав чиясул тIадаб налъи букIин бичIчIизабизе.
ХIажалъулеб алат: мацIалда хурхарал кицаби, абиял, цитатаби, презентация.
МугIалимасул цеберагIи:
21 феврвль чIезабун буго халкъазда гьоркьосеб мацIазул къолъун. Жакъасеб дарс дие рагьизе бокьун буго гьал мухъаздалъун:
Лъаларо , МухIамад, цогидазул иш,
Амма дица дирго рахъалъ абула,
Метер магIарул мацI хвезе батани,
Хвайги дун жакъаго жаниб ракI кьвагьун…
- Лъица хъварал рагIаби гьал кколел?
- Нилъер гьитIинаб Дагъистанги, Дагъистаналъул мацIазул цояблъун кколеб авар мацIги тIолабго дунялалда рагIизабизе гIураб гьунар жиндие тIадегIанав Аллагьас кьурав шагIир Р.ХIамзатовас хъвана.
ЦIалдохъан: МацI лъачIого гьабичIо гьаб дунял. РагIи букIинчIебани, дунял гьадинаб букIинароан. МацI лъачIого кечI гьаби, лъим лъачIого гIурулъе лъугьин буго.
МугIалим: Гьадин хъвалеб буго мацIалъул хIакъалъулъ Расулица.
МацI – чан батIияб магIнаялда нужеда гьеб бичIулеб? Цо бугонит - авар мацI, гIурус мацI, кIиабизе бугони - кIалдиб бугеб мацI.
Гьеб кIиябго мацI рекъон хIалтIани кIудиял ишал тIуразаризе кIола:
Вахунесе мегIер тIуц гьабула,
ТIерхьунезе кIкIал битIизабула,
Чвахулеб гIоралда тIасан кьо лъола,
Кьурул нухазул шагьра гьабула.
(Р.ХIамзатов)
ЦIалдохъан:
МугIалим: Нилъеда киназдаго лъалаха нилъер гIумру киниялдаса байбихьулеблъи. Гьениб рагIулел, киниялдеги къулун эбелалъ рахьдал мацIалъ кечI ахIичIев чи нилъеда гьоркьов ватиларо. Гьединги батила гьеб нилъеда лъикI лъалеб.
ЦIалдохъан:
МагIарул мацI
Дие кинидахъ кечI ахIана мугIруз,
МагIарул мацIалда магIарул росулъ.
Босана дица гьеб дидаго цадахъ,
Дунялалда нухал рахулеб мехалъ.
МугI алим: Гьедин хъвалеб буго, дагъистаналъул хъвадарухъабазул союзалъул председатель МухIамад АхIмадовас.
- Киса кколев МухIамад АхIмадов? (Гъуниб районалъул Гьонода росулъа).
ЦIалдохъан: РагIи – гьеб буго магIна, нагIана, барки, пикру, унти, сурат, берцинлъи, бакъан, гьаракь. РагIи – гьеб буго тIехь.
МугIалим:
Нилъеца гьедин абизе бегьуларо. Щибаб миллаталъул чиясе жиндирго мацI хирияб буго. Гьединлъидал магIаруласги жиндирго авар мацI лъачIолъиялъ абулеб буго гьеб.
Нилъер мацI – гьеб буго авар мацI. Гьеб нилъее бокьизе ккола. Дие бокьулаха. Нужее бокьулищ, лъимал?
ГIадамазе жидерго мацI хирияб бугин абураб жо ккола эбел-инсуе лъималги лъималазе эбел-эменги хириял ругин абураб гIадаб жо. Холаго гIадамаз ирсалъе тола бечелъи, боцIи ва цогидабги. Наслабаз наслабазе хисичIого ирсалъе толеб жо ккола мацI.
ЦIалдохъаби: (ЯчIуна цее кIиго яс херазул ретIелги ретIун)
Я бетIергьан Аллагь, эбелалъул мацI лъагеги дур лъималазда.
Дур турщузда лъарабги кIочон таги.
МугIалим: ХIисаб гьабидал гьаб хьандеялъул цIакъго гъваридаб магIна буго. Рахьдал мацI лъачIони цоги лъазабизе бегьила, лъарабги кIочон тани щибдай букIина?
- Вай дур мацI бахъаяв, вай дуда гьудулалъул цIар кIочон таяв, къваригIелалъ витIарасда дуца абураб гIаксалда бичIчIаяв, сапаралдаса вуссарав росулъе щолелъул салам кьезе кIочаяв, кIалдиса цабиги рортун, пештIелев хутIаяв. Эбелалъ малъараб мацIалъ кIалъалев чи дуда вичIчIугеяв. КъварилъичIого дун кин гIодилей, йохичIого кин елъилей. Чи хвечIого гьабулеб магIу кинаб букIунеб?
ЦIалдохъан (Расул ХI. гIадин ретIа-къан):
-Вай баркала яц, гьеб хьамиги нагIанаги дие гIунги тIокI буго. ЦЦинго бахъичIого гьедин хьандарай мун, ццин бахъун хадуса щибдай хьвагIила дуца?
МугIалим: МагIарулазул хьандеял ва нагIанаби гIемерал руго. Нилъеца бицунеб буго гIицIго мацIалъул хIакъалъулъ.
ЦIалдохъаби:
- Я Аллагь, мацI малъизе чи тIагIун хутIаги дур лъимал.
- Малъараб босизе чи тIагIун хутIаги дуралги.
МугIалим: Гьеб чIобогояб хьами гуро, лъимал. МагIарулаз хIакъикъаталдаги хIурмат тола гIагараб мацIалъул хIурмат тарасул.
МугIалим: «ГIагараб авар мацI! Дир кинабго бечелъи, кинабго хазина. Дир дарман, дир гьаракь. Дуца квер ккун витIана дун гьитIинаб росулъа кIудияб дунялалде.
(КочIол тема ва идея рагьизе тIамила гIадатияб анализалдалъун).
Гьелъухъего гIенеккеха цоги ккараб ишалъухъ.
МугIалим: РагIиялъе гIоло, ракьалъе гIоло гIадин рагъула магIарулал. МацI чияс тIабигIат цIунулеб гIадин цIунула ва цIунизеги ккола. МацI хвезабулев чи вуго хуриб сусур гIезабулев чи.
ЦIалдохъан: МацI буго тIамулеб лал. Нилъеца гьеб лал рехизе ккола, тIорщел бищизе ккола, хине ккола, хадуб буцун, бежун цо бутIа кваназе, цоги бутIа цIидасан хуриб хьазе ккола, хур бачIагиян.
ЦIалдохъан: РагIи – тамахаб квас,
КучIдул руго буртаби.
Квас самула, бухула,
Гьел буртаби гьарула.
РагIаби руго кунал,
КучIдул руго тIансаби,
Кун белъула, бессула,
Гьел тIансаби гьаризе.
МугIалим: Гьедин ахIана Расулица, ва гьединал берцинал рагIабаз бессун, меседил хIарпаз къачIан гьаруна гьес жиндирго кучIдулги.
ГIенеккея лъимал, цо мацI лъангутIиялъул кколеб щинаб квал-квал бихьизе.
Гьедин мацI лъангутIиялъ гIумруялъе квал-квал ккаралги гIемерал руго.
ЦIалдохъан: Халкъияв лаказул шагIир А. Гъафуров лъаларев чи нилъеда гъолъ ватиларо. Гьес, жиндидагоги лъалелъул лъан лъикIаб букIинилан магIарул мацIан, ЦIада росулъе витIун вуго вас. Вуссараб мехалъ васасда гьикъун буго:
- АнцIгоялде щвезегIан малъизе лъалищ?
Лъабго нухалъ тIатIала къверкъ кьуруса гъорлъе кIанцIана, - ян абизе кIолищ?
Гьеб кIолеб батани, кIвезе буго дуда гIункIрукьалъ кIал бацIцIине, - ян абун буго АбутIалибица.
Гьез ракIазулъ гIищкъуялъулги, магIнаялъулги, рокьулги, гIакълуялъулги матIаби кенчIезарула.
МагIарул мацI лъазабурай гIурус яс васасе ячине изну кьун буго эбелалъ. ГьедигIанги хирияб буго щивав чиясе жиндирго мацI. Кинидахъ эбелалъ тIоцебесеб кечI ахIараб рахьдал мацIалъе нилъ хисизе бегьуларо.
ЦIуне, лъимал, нилъерго мацI, хазина гIадин. Дица абулеб гьечIо нужеца цоги мацI лъазабугеян, бицугеян. Ва амма нилъерго мацI кидаго тIоцебесеблъун, бищун бокьулеблъун букIине ккола.
ЦIалдохъан: ДИЦА МАЦI ЦIУНИЛА, ЦIУМАЗ БУСЕН ГIАДИН!
ЦIалдохъан: ДИЦА МАЦI ЦIУНИЛА РЕКIЕЛ КIУТIИЛЪУН!
МугIалим: Жакъасеб дарс лъугIизе тезе бокьун буго М. АхIмадовасул гьал рагIабаздалъун:
Читайте также: