Сахалыы доклад 4 саастаах о5о5о
Обновлено: 02.07.2024
Оскуола иннинээ5и саастаах, алын,орто суhуех кылаас о5олоругар аналлаах.
Оонньуу сурун сыала:
Айыл5а5а харастабыллаах сыhыаннаах буоларга уерэтии.
Бэриллибит хомулуктары сепке хомуйуу.
Хомулукка тахсыбыт саха кыылын-суелун туhунан иhитиннэриини сахалыы, нууччалыы, омук тылынан аа5ан,
Ю.Н.Прокопьев аатынан орто оскуола 7 кылааhын уерэнээччитэ
Салайааччы: алын суhуех кылаас учуутала Муксунова О.И.
2.Yлэ паспора, сурун сыала, соруга, саба5алааьыннар
3. Сурун тематын арыйыыта
6. Туттуллубут литература
Тулалыыр эйгэ5э араас дьикти кестуулэр элбэхтэр.
Кинилэр араас керуннээхтэр, сорохторо кете дайаллар, сорохторо куех от быыhыыгар саhаллар, сорохторо уу дьиэлээхтэр. Ол эрэн хас сайын аайы бэйэлэрин ураты интэриэhинэй олохторо са5аланан барар.
Биhиги кылаас о5олоро теhе саха сирин кыылын суелун билэллэрин бэрэбиэркэлээн, маннык кыракый ыйытыктары ыыттыбыт.
Кыыл – суел эйгэтин туhунан о5олор билиилэрин бэрэбиэркэлээhин
Кыыл –суел эйгэтиттэн ааттаталаа
Тас керуннэрин уратыларын кэпсээ.
Хас биирдии кыыл-суел хамсаныыларын уратыларын этэтэлээ.
Туох тыаhы ууhу таhааралларын ырыт
Кыhынны кэмнэ хайдах кыстыылларый?
Туох туhалаахтарый? Туох хоромньуну а5алаларый?
Уратыларын уонна маарыннаhар еруттэрин кэпсээ
Yен-кейуур эйгэтин туhунан билиини сыаналааhын.
1 баал – кыайан эппиэт биэрбэтэ5инэ, ыарыр5атта5ына.
2 баал- утары бэриллэр боппуруос кеметунэн эппиэттиир.
3 баал – о5о бэйэтэ эппиэттиир. Тумук онорор.
Ыйытык тумугэ орто, кыыл-суел 6-7 эрэ биллэр керунун учугэйдик билэллэр эбит, атын интэриэhинэй кыылы-суелу сиhилии билбэттэр. Ол иhин учууталбытын, тереппуттэрбитин кытта субэлэhэн баран дойдубутугар баар араас кыыл-суел туhунан матырыйааллары хомуйан , хомулук диэн оонньууну онордубут. Оонньуу таарыйа, о5олор Саха сирин кыылын-суелун эйгэтин кытта алтыстыннар, билиилэрин ханаттыннар диэн.
Yлэ то5оостоо5о: Билинни кэмнэ сурун быhаарыыга турар боппуруоhунан экологическай иитии буолар. Кыра кылаастан о5олор айыл5а кэрэтин туhунан элбэ5и биллэхтэринэ, айыл5а5а ураты сыhыаннаах буола улаатыахтара.
Айыл5а биир дьикти кестуутэ – бу кыыл-суел эйгэтэ.
Yлэ сурун сыала:
- тулалыыр эйгэ туhунан ейдебулу кэнэтии, айыл5а5а харыстабыллаах сыhыаннаhыы – бу хас биирдии киhи ытык иэhэ буоларын ейдетуу.
- Кыыл-суел туhунан билиини ханатыы.
- Кыыл-суел арааhын, тус аатын,тас кестуутун, олохсуйар сирин, аhылыгын, айыл5аны кытта сибээhин,туhатын, буортутун туhунан бэриллибит иhитиннэриилэри аа5ан билиини ханатыы..
- Айыл5а5а баар тыынар – тыыннаахха алама5ай сыhыаннаах буоларга дьулуhуу.
Оонньуу туох тумуктээх буолуо5ай:
- толкуйдуур дьогурдара сайдар.
- оскуола иннинээ5и саастаах, алын,орто суhуех кылаас о5олоругар кыыл-суел эйгэтигэр
- Кыыл-суел арааhын, аатын араара уерэнэллэр.
- Кыыл-суел айыл5а5а туох туhалаа5ын, туох буортулаа5ын билэллэр.
- Сахалыы –нууччалыы аа5ар, ис хоhоону кэпсиир дьо5урдара сайдар.
- Айыл5а туох баар баайыгар харыстабыллаах буоларга уерэнэллэр.
- Хамаанда5а иллээхтик оонньуу уерэнэллэр.
Оонньууга барыта 6 хомулук оноьулунна. Хас биирдии кыыл-суел туhунан интэриэhинэй иhитиннэриилэр сахалыы, нууччалыы, английскайдыы сурулуннулар, кеме хартыыналар бэчээттэннилэр.
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Саха Республикатын үөрэ5ин министерствота
Араас саастаах о ҕ олору куру һ уокка дьарыктаа һ ын
Толордо: Макитова В.Н.
төрүт культура учуутала
4.Ту һ аныллыбыт литература…………………………………18 5.Сы һ ыарыылар…………………………………………………………………….19
Сахалар, былыр - былыргыттан айыл5аны кытта алтыьан уескээбит буоламмыт, айыл5алыын ыкса сибээстээхпит. Ол иьин саха киьитэ тулалыыр эйгэтин тыынын, ис дууьатын, отун - маьын, уунээйитин кытта мэлдьи утуе санаанан салайтаран кэпсэтэ - ипсэтэ, кердеье – ааттаьа, унэ – суктэ сылдьар курдук итэ5эллээх, киьини айыл5а аьатан, буебэйдээн, иитэн олорор диэн саныыр. Онон кини айыл5аны Ийэ сир, сир Ийэ диэн минньигэстик ааттыыр. Онон киьи септеех угэстэри, быраабылалары туттан олороро.
киьитэ бэйэтин утуе угэьин, уеруйэ5ин, оло5ун сиэригэр тугу билбитин – кербутун сайыннаран, кэлэр келуенэ5э хаалларар санааланыыта мээнэ5э буолбатах. То5о диэтэххэ, киьи ейе-санаата омугуттан, олорор сириттэн-уотуттан, тулалыыр эйгэтиттэн быьаччы тутулуктаах эбит. Тереебут терут тылын, силиьин-мутугун билбэт, сиэрин-туомун аанньа ахтыбат, суолталаабат киьи олоххо да сыьыана урдуттэн эрэ буоларын бугунну олохпут илэ- бааччы кердерер.
Тыл суттэ5инэ – омук сутэр. Тыл уонна ей биирдэр диибит. Киьи ейдуурун тылынан этэр. Онтон, баай уус-уран тыл урдук ейу кердерер. Бу маны фольклорга керебут. Киьи киьини тылынан иитэр, уерэтэр, сэмэлиир, хайгыыр, кемускэнэр, харыстанар, сайдар. Сайдыылаах буоларга сиэр-майгы урдуктук сыаналанар, киьи ис культурата урдук буолуохтаах.
Кырдьык да о5ону сиэр –майгы теруттэригэр, норуот олорон ааспыт оло5ун уерэтэн, ийэ – а5а ууьун утуе угэстэригэр уьуйан, тереебут айыл5а5а чугаьатан, чэгиэн-чэбдик саха киьитин иитэн таьаарыы – биьиги сурун сорукпут. Бу улахан боппуруоьу быьаарыыга тереппут, оскуола, обществыенность бииргэ тумсэн улэлиибит. Ххас биирдии киьи бэйэ-бэйэтигэр маараннаспат тус-туспа дьыл5алаах, ураты суоллаах – иистээх буолуохтаах.
таларбар маннай кыргыттары уонна уолаттары тэннээн кербутум. Онтум уратылара киэн эбит. Ол уратыттан уолаттар улахан кылааска симиттэн, бэйэлэригэр эрэмньилэрэ суох, тус санааларын кыайан эппэт буолаллар. Манна уксун орто о5олор тиксэллэр. Кылаас ахсын биир –икки учугэй уерэхтээх кыыс баар буолар, биирдэ эмит биир –икки уол кыбыллар. Онон, улахан маасса кулук еттугэр хаалар. Уолаттар кэлин эр киьи, ыал а5ата буоллахтарына булар-талар, дьиэ кэргэнин аьатар-сиэтэр буолуохтаах. Онтубут атыннык барар буолла. Уолаттар хорсуннара суох буола улааталлар.
Билигин угус сирдэргэ а5алар тумсуулэрэ тэриллэн республика салалтатыттан ейебуллээх улэлииллэр. Ол гынан баран, манна дьин - чахчы ылсан улэлиир а5алар эрэ тумсэллэр.
Сыала: уол о5ону олоххо оруолун үрдэтии;
Соруктара: 1. Оҕо дор5оонноохтук аа5ар, анаарар, толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы;
2.Уус –уран тыл сумэтин, киьи ейун – санаатын, ис туругун сааьылыырга уерэтии;
3.Чинчийэр улэнэн улэлэри суруйуу;
Куру h уок сонуна: уолаттар дьарыктаналлар;
Куру h уок тоҕоо h о: дьарыктаах оӊоруу;
Улэ чинчийиллиитэ: саха фольклорун чинчийбит автордар улэлэрин уерэтии;
1 туьумэх: Муус устар 2016 – бала5ан ыйа 2016 с. Тэрээьин улэ. Ыытыллыахтаах улэ ис хоьоонун чэрчилээьин. Саха о5ото бэйэтин тэтимигэр сеп тубэьэр толору сайдар таьымын хааччыйыы. Бырайыагы бигэргэтии.
2 туьумэх: Бала5ан ыйа 2016 с. – кулун тутар 2019 с. Бырайыагы олоххо киллэрии. Сахалыы ис хоьоонноох иитэр суолталаах тэрээьин ситимин ыытыы. О5о онорон таьаарар дьо5урун, сатабылын сайыннарыы, кэтээн керуу.
3 туьумэх: Тохсунньу 2017 с. – ахсынньы 2017 с. Тумуктуур кэрчик. Тереебут ыырыттан са5алаан сепке анаарар, сахалыы сиэрдээх, экономика бастакы теруттэрин туьунан ейдебуллээх, оскуола5а уерэнэргэ толору бэлэмнээх о5о иитиллэн тахсарыгар олук ууруу.
Бырайыак кыттааччылара: о5олор, иитээччилэр, иитээччи кемелееьееччутэ, музыкальнай салайааччы, физкультурнай инструктор, о5о саадын сэбиэдиссэйэ, тереппуттэр.
Кыттар о5олор саастара: 5-7 саастаах о5олор.
Бырайыак кэрэьитэ: Билинни олох балысханнык сайдар кэмигэр бэйэбит ебугэбит угэстэрин ере тутан сахалыы куттаах-сурдээх о5ону иитэн таьаарыахтаахпыт. Аныгы уйэ киьитэ бэйэтин сатабылын, билиитин, керуутун, толкуйун оло5ор туьанара ирдэнэр.
Бырайыак сыала: о5ону кыра эрдэхтэриттэн са5алаан саналыы ейдеех-санаалаах, са5алаабыт дьыалатын тиьэ5эр тириэрдэр, эппиэтинэстээх, туохха барытыгар харыстабыллаахтык сыьыаннаьар, бэйэтин инники сыалын чопчу билэр киьи бастакы хаачыстыбаларын, бастакы экономическай ейдебуллэри инэрии, инэриммит сатабылларын септеехтук туьаналларын ситиьии.
Бырайыак соруктара:
о5о интэриэьин тардыы, айыл5аны кытта алтыьыы, ебугэ угэьин, оло5ун-дьаьа5ын уерэтии
о5о социальнай туругун бе5ергетуу, кэтээн керер, билэр – керер дьо5урун сайыннарыы;
о5о сатабылын сайыннаран, бэйэтэ тутан – хабан оноьугу онорорун ке5улээьин;
тереппут дьиэ кэргэнигэр о5отун кытары бииргэ алтыьар ситимнээх улэтин тэрийии.
Иитиллээччи: ебугэтин оло5ун-дьаьа5ын, угэстэрин ыкса билсиьэр, чинчийэр, уерэтэр. Экономика теруттэрин кытта билсиьэр, улэлии уерэнэр, туьалаах дьыала5а кыттыьан билиитин, сатабылын сайыннарар.
Ебугэ угэстэрин кытта араас дьарык, аралдьытыы кеметунэн о5о5о тиийимтиэтик кердерер, быьаарар, уерэтэр, бэйэтин ейунэн, илиитинэн, тутан – хабан онорорун ке5улуур, о5о5о сайдар эйгэни тэрийэр, интэриэьи уескэтэр, кыттыьар.
Бырайыак о5олорго дьарыктар, аралдьытыылар, эбии уерэхтээьин, оонньуу ненуе ыытыллаллар
Олонхону кыра саастаах о5олорго уерэтии
Иитээччигэ кѳмѳ
Иhинээ5итэ
I туhумэх. Киириитэ
Олонхону о5о5о уерэтии
О5о уонна олонхо
Олонхо о5о оонньуутугар
II туhумэх. Дьуhуйуу.
О5о олонхону дьуhуйуутэ
I туhумэх. Олонхо тѳрут ѳйдѳбуллэрэ
Олонхо тѳрут ѳйдѳбуллэрэ саха оло5о, тулалыыр олох кѳстѳр-кѳстубэт эйгэтин, аан айыл5аны анааран сылыттаан кѳрѳр уѳруйэ5ин кытта быhаччы ситимнээхтэр. Олонхо иитэр уѳрэтэр, сайыннарар кыа5ын тута сылдьар тѳрут ѳйдѳбуллэрин маннык наардыахха сѳп:
Аан дойдуну анаарар тѳрут ѳйдѳбуллэр: аан ийэ дойду, Аар кудук мас //Аал луук мас, уеhээ дойду , орто дойду, аллара Дойду, то5ус хаттыгастаах халлаан, ойук былыт, кинкиниир киэн куйаар, былыргы быльдаhыктаах быдан дьыллар мындаалара.
Киhи аймах аналын туhунан: айыы айма5а, кун айыы улууhа, кун ѳркѳн улууhа, саха ураанхай, аар тойон а5а, кун кубэй ийэ, айыы кыыhа, окко туспут оноhуу, тѳннубэт тѳлкѳ, киhи буолар кэрэмэс кэскил, саха буолар салбар салааhын,; бутун оноруу, киhи тѳрдѳ буол, кэнчээрини кэнэтэр, удьуору ууhатар о.д.а.
Бухатыыр аналын туhунан: айыы бухатыыра, бухатыыр ата, кун улууhун, айыы айма5ын араначчылыыр аналлаах, суон дурда, халын хахха, кун киhитэ кѳмускэс, айыы киhитэ аhыныгас, айыы сирин аарыма ба5аната, кун сирин кутур куустээ5э, Кудай Бахсы уус о.д.а.
Айыы айма5ар утары турар куус туhунан: абааhы айма5а адьарай бииhэ, Арсан Дуолай, уѳдэн тугэ5э, Нэс Утугэн, абааhы уола, абааhы кыыhа, о.д.а.
Итэ5эл туhунан: сур-кут,буор кут, салгын кут ийэ кут, урдук айыылар, Урун Айыы Тойон,иччи, ойуун, уда5ан, кыырар, дьалбыйар, алгыыр, од.а.
Норуот уйгулаах оло5ун-дьаhа5ын туhунан: алаhа дьиэ, иэримэ дьиэ, аал уот, алтан сэргэ, аар ба5ах, урун суурук, хара суурук, унаар буруо, уостубат уйгу, быстыбат, быйан, иитэр суѳhу;
Тыл кууhун туhунан: кэс тыл, аман ѳс, хомуhуннаах тыл, сиэрдээх тыл илбистээх тыл, иччилээх тыл, сэттээх-сэлээннээх тыл, тыл иччитэ;
Бу а5ыйах холобуртан олонхо терут ѳйдѳбуллэрэ киhи буолар кэскили тустуур ѳйу санааны тиэрдэр аналлаахтара кѳстѳр.
Олонхону о5о5о уѳрэтии.
Киhи аймах уйэлэр тухары олох туhугар туруулаhар охсуhуу наадатын, эр санаалаах кууhун , кэрэ утуѳ быhыы-майгы уйэлээ5ин, киhи оло5о бутун норуотун оло5ор суолталаа5ын олонхо философията кэрэhэлиир.
Олонхо кэнчээри ыччаттарбытын иитиигэ-уѳрэтиигэ туhанар сорук турар.
Тулуурдаах буолуу проблемата кыра саастаах о5олорго эмиэ баар. Билинни о5о кыра сааhыттан билиилээх-кѳруулээх, толкуйдуур дьо5урдаах, тыла ѳhѳ ыраас, ситимнээх сайдыылаах буолара ирдэнэр. О5олору иитэргэ былыргы ѳбугэлэрбит абыычайдарын , этиилэрин олоххо туhанарбыт ордук буолуо этэ.
О5о – уйэ кэскилэ
О5о – инники эрэл
О5о – оло5у, омугу сал5ааччы
Улэм сыала соруга О5олору сиэрдээх быьыыга- майгыга, ѳйгѳ-санаа5а иитии, ѳбугэлэрбит угэстэрин, итэ5эллэрин, тѳрут культуураны о5о5о ѳбугэлэрбит оонньууларын нѳнуѳ тириэрдии- уѳрэтии. Олонхо тылынан-ѳhунэн, дьоруойдарын уобарастарын, олонхо дойдутунан былыргы ѳбугэлэрбит олорон ааспыт олохторун кэрэhэлиир, сал5ыыр, кэнчээри ыччаттарбытыгар кѳрдѳрѳн, утугуннэрэн, уерэтии иитии.
Актуальноhа
Олонхо тылын-ѳhун кѳмѳтунэн о5ону сахалыы тыынна ѳбугэлэрбит олохторун-дьаhахтарын билиhиннэрээри. Бу олонхо диэн суду айымньыга о5олору кыра саастарыттан уhуйан иитиигэ-уѳрэтиигэ.
Тылларын саппааhын байытыы, уустаан-ураннаан бэргэн-хомо5ой тылынан кэпсэтэр уонна кэпсиир дьо5урдарын, уобарастаан толкуйдуур фантазияларын сайыннарыы.
Улэм формалара
Олонхону оонньооhун (драматизация)
О5о5о бастаан олонхо сириттэн дойдутуттан са5алаан кэпсээhин уруhуйу кѳрдѳруу, олонхо дьоруойдарын уобарастарын кѳрдѳруу, ѳйдѳтуу.
Дьарыкка сахалыы ѳбугэ оонньууларын оонньоотуу. Олонхону улахан группа о5олоругар утугуннэрэн аахтарыы. О5о уус уран тылы-ѳhу билэригэр бэйэтин сааhыгар сѳптѳѳх тойугу, олонхону уѳрэтии.
О5о уонна олонхо
Ханнык ба5арар омук уѳскээбит олорбут оло5ун кэпсиир, сырдатар уостан-уоска бэриллэн, аныгы ыччакка тиийэн кэлбит уостубат-ѳспѳт айымньылаах буолар. Саха омуга уѳскээбит дойдутун тыынын, дьонун ѳйун-санаатын, оло5ун дьаhа5ын кэрэhэлиир суду айымньытынан олонхо буолар. Олонхо тылын – ѳhун иhитиннэрии о5о кыра эрдэ5иттэн ыытыллар. О5о олох кыратыгар ыалга, дьиэ5э-уокка, эбэ-эhэ, тѳрѳппут олонхону сэнээрэн истэннэр о5о бол5омтотун тардаллар. Уhугэр диэри сааcтаах кырачааннар ойууну кѳрѳн олонхо дойдутун, сирин-уотун, айыы бухатыырын, кыыhын аатын суолун, уратытын билсэллэр.
Ол курдук ѳйдууругэр табыгастаах гына остуоруйа куpдук кылгатан, ол эрэри олонхо ойуулуур-дьуhуннуур, олук тылларын туттан сурун ис хоhоонун иитээччи билиhиннэрэр, о5о ѳйугэр онорон кѳрѳр дьо5урун сайыннарар. Олонхону кыра сааhыттан билсэн, этигэр хааныгар инэринэн, ылынан улааппыт о5о:
Ѳйдѳѳн истэр дьо5ура сайдар
Олонхо тылыгар-ѳhугэр интириэhэ уhуктар.
Тѳрѳѳбут норуотун былыргы оло5ун-дьаhа5ын кытта билсэр
Ыраа5ы толкуйдуур ыраналыыр буолар, ойуулаан-дьуhуннээн, уобарастаан кѳруутэ сайдар
Тулалыыр айыл5атын, эйгэтин убаастыыр, учугэй-куhа5ан ѳруттэри араарар, тѳрѳѳбут норуотунан киэн туттар буола улаатар
Айыы сыралын инэринэн, сахалыы сиэрдээх киhи кэрэмэhэ буолар кыахтанар.
Олонхо о5о оонньуутугар
Анала 3-5 саастаах о5олорго ус атахтаах чороон, кытыйа.
4-6 аны арахсыбыт хартыыналары саха иhитэ уруhуй.
Хас биирдии иhит тус -туспа оhуордаах халын хордуонунан оноhуллубут
Сайыннарар кыа5а:
Бу оонньуур 3-5 саастаах о5олор саха иhитин арааhын кытта билсэллэригэр улахан кѳмѳ буолуо ,
Оонньуур о5о толкуйун таьымын, ѳйугэр онорор дьайыыларын
Сатаан тэнниир, араарар ,сурунун булар , уобарастаан толкуйдуурун
Ону тэнэ бѳлѳ5унэн, паараннан улэ5э тутуннахха , бэйэ – бэйэлэрин
Кытта бодоруhарга уѳрэнэллэр.
Ус дойду уруhуй 3 чаастан турар ,
Уѳhээ дойду - халлаан куйаара ,былыттар ,сулустар ,урун айыылар
Орто дойду - сир араната, айыл5а , уунээйилэр ,кыыллар ,уѳн-кѳйуур, кѳтѳрдѳр
Аллараа дойду -сир аллараа араната
Хас биирдии дойду бэйэтэ туспа ис хоhоонугар сѳп тубэhиннэрэн ууруллар
Сайыннарар кыа5а
Ус дойду ойуу о5о сенсорнай сайдыытын хааччыйар уонна олонхо ус дойдутун билсиhиннэрэр демонстрационнай матырыйаал буолар, улахан о5о олонхону бэйэтэ кэпсиир кыахтанна5ына, тылын-ѳhун, айар, кэпсиир уонна бол5омтолоохтук истэр дьо5урун таhымын урдэтэр кыахтанар
Хамсаныылаах олонхо оонньуута
Эрчимэн Бэргэн бухатыыр 6 – 7 саастаах о5олорго
Иитээччи аан дойду айыллыыта хоhоон аа5ар
Бухатыыр эрчимэн бэргэн аллараа дойдуга айанныыр
3 куруугу сы5арытан онон хаамар
Аллараа дойдуга ѳйдѳѳн кѳрбутэ хара тааhынан кѳрѳн турар эбит
Абааhы о5олоро 5 о5о куруук иhигэр тураллар ,
Эрчимэн Бэргэн ньолбуhах хара ѳрбѳхтѳн оноhуллубут мээчигинэн быра5аттыыр
5 абааьы о5олоро тогурук хаптаhын урдунэн солбуhан ууран хаамаллар
Барыларын табан Эрчимэн Бэргэн хотор
Оонньуу сайыннарар кыа5а
Оонньуу быраабылатын тутуьан, о5о сатаан быллаанныыр ,хонтуруолланар , бэйэтин салайынар тургэнник хамнанар ,сымса буоларыгар эрчийэр.
Читайте также: