Турпалхо мила ву сочинение
Обновлено: 04.07.2024
В кадре— Де дика хуьлда шун!
— Тахана вай д1ахьур йу вешан рог1ера урок!
Слайд
(1903-1938)
слайд: (картинки поэта)
-Соьлжа- Г1аларчу реальни училище деша д1авелира иза Дас. Цуьнан Да ц1аьххьана кхелхира, Саь1идан дешар йукъахделира. Цул т1аьхьа Буру-Г1алахь кооперативни курсаш чекхйехира цо.
-Бадуевна лууш хилла, йоза- дешар хаарехь т1аьхьадисна вайн халкъ сихха иза 1аморна т1едоьрзийла.
-Цундела делахь а, дийцаран коьрта турпалхо Зайнди а ву йоза-дешар 1амо луучарех.
Слайд
Зайндин ворх1 шо дузуш цуьнан нана Бикату йелира. Цхьаъ бен воцуш цуьнан нанас хьоме лелош вара Зайнди. Дикка хан йаьккхира нана кхелхича Зайндис воьлхуш.
Бикату йелла уьссалг1а бутт бузуш Зайндин Дас, Бисолтас зуда йалийра. Шина-кхаа баттахь дестечо к1еззиг г1иллакхаш леладира к1антаца. Шеца Аруха дика хир йу моьттуш, цунна дан г1уллакхаш ца кхочуьйтуш, дерриге бохург санна ша дора Зайндис. Арухина ша вина воцу Зайнди, дика г1уллакхаш деш, эсала велахь а, соввала волавелира.
-Дестечо цхьа бахьана доцуш йеттара Зайндина. Дийнахь сарралц йаъах1ума ца луш меттиг йог1ура. Арухас маьхьарца Зайндина дов деш цхьана дийнахь Бисолта веана ц1а кхечира, амма вист д1а-м ца хилира.
В кадре: -Йуьртахь йиллина йоккха ишкол йара. Зайндис ч1ог1а сатеснера школе ваха а, цигахь деша а. Цуьнан накъосташа Аруха ц1ера йаьлча и волчу бог1ий, цуьнца элпаш 1амош, киншкаш йоьшуш 1ара. Дешархоша шозза-кхузза совг1атна йелла киншкаш ц1ерга теснера Арухас. Шен киншкаш йагийначу дийнахь сарралц воьлхуш лийлира Зайнди.
-Нана кхелхича Зайндин дахар хийцаделира, холчу хьоле делира. Арухина къа ца хетара нана а йелла висинчу Зайндех. Иза к1антаца къиза а, дера а йара.
слайд: — Цхьана дийнахь ша базара йахале дуккха г1уллакхаш дехкира Арухас Зайндина т1е (к1а малхехь дакъадар; куьйр лийсар; кертара ара а ца долуьйтуш, эса 1алашдар; жарж тосуш, котам-к1орнеш 1алашдар а.)
-Амма доьхна деара и де. Г1ирг1ано д1адаьхьира шийтта к1орни, куьйра чуьра т1о охьа1енира.
Слайд
Зайндин ч1ог1а йишйуьйхира. Иза, шен коьртах ка а детташ:
-Вай, аса х1ун дан деза х1инца? – бохуш, шийлачу маьхьаьрца велха х1оьттира.
В кадре: -Г1уллакх эрчадаьллийла хууш, гуттар карзахволуш, воьлхура Зайнди. Делкъалт1аьхье хилира. Кертахула дежаш лелачу эсана бута а йоьлла, иза керт мел йу ида доладелира. Эххар, з1ара т1ехула а иккхина эвлайистехьа д1ахьаьдира эса а.
-Х1инца кертахь 1ен ваьхьаш вацара к1ант. Иза шена буьйса йаккха меттиг лаха эвлайистехьа д1ахьаьдира. Эвлайистехула охьадог1учу цхьана хин йистехь мангал хьаькхначохь дина литтанаш карийра цунна. Дукха вилхина, йиш а хаьлла, мацалла вала воллу Зайнди, цхьана литта йуккъе а воьлла, охьавижира.
слайд: -Арухас мохь хьоькхуш дов дора к1антана. Шена х1уьттаренна дина аьлла хеташ, йоккха г1аж буйна а лаьцна и лаха йахара, амма к1ант кара ца вира цунна.
-Арухан, Бисолтин лер-алар хилира. Арухас к1антана йетта йеза бохура Бисолте, амма Бисолта к1ант ц1а варе сатуьйсуш вара, йетта дагахь муххале а вацара.
Слайд:
1уьйранна сатоссучу хенахь, эвлайистерчу шайн алах цхьа литта дан вахара Дадал. Дадал Зайндин доттаг1чун 1алболатан да вара. Цунна ша литта т1екхаьчча, йуккъехь, гулвелла хьаьрчина, вижина 1уьллуш Зайнди карийра.
Зайнди вижина 1уьллучуьра самаваккха къа а хетта, меллаша алаца локхарнаюккъе а хьарчийна, ги воьллира Дадала.
В кадре: -Самаваьлла Зайнди велха х1оьттира. Цо дийцира, шен хилла бохам, шен ц1а ваха меттиг цахилар а.
-Дадала шайга вигира Зайнди. 1алболат хиллера селхана дуьйна шен доттаг1 Зайнди лоьхуш.
Слайд:
Арухех ц1а ваха ца ваьхьаш, Зайнди Дадалг1аьргахь шен доттаг1чуьнца 1алболатца 1аш к1ира делира. Цхьана дийнахь 1алболатца, киншка а йоьшуш дитта к1ел хиъна 1аш, Зайндис элира:
-1алболат, со хьо д1авоьдуш хьоьца Михайловске деша вог1ур ву-кх, -аьлла.
-Ваг1ахь дера ву аса хьо д1а а оьцуьйтур, вайша ший а цхьаьна доьшуш а 1ийр ву. Т1аккха вайша цу дешаре, хазанеха санна, йорт а кхоьхьуьйтур йу хьуна! – аьлла, ч1ог1а резахилира 1алболат.
В кадре: -Бисолта кхин к1ант лаха ара ца велира, цунна хаьара иза Дадалг1аьргахь вуйла. Амма ца хаьара и 1алболатца деша ваха г1ерташ вуйла.
-Кхо бутт белира ши к1ант Михайловскехь доьшуш волуш. Бисолтг1арна хиънера, Зайнди 1алболатца деша вахнийла.
-Боьалг1ачу баттахь Бисолтг1аьрга кехат кхечира Зайндигара. Лулара стаг валийна и кехат дешийтира Бисолтас.
-Зайндис, маршалла хаьттинчул т1аьхьа, йаздора ша дика доьшуш хилар а, ша кхин Арухина хьалха хьийзар цахилар а. Ша советан 1едало дика лелош хилар а билгалдаьккхира Зайндис.
Слайд:
в кадре: -Аруха дохкойолу ша Зайндица вон хиларна, х1инца цунна а вара и хьашт. Ц1авар доьхуш кехат дохьуьйту цо Зайндига.
-Шега Арухера кехат кхаьчна, дукха ойланаш йира Зайндис, цо дуьхьал жоп йаздира:
Слайд:
«Ва, Аруха! Со тохарлера, хьуна новкъахетта Зайнди вац, соьга ц1а вола ма боху ахьа? Ма ч1ог1а совваьлла, йетташ, г1ело хьегийтира ахьа соьга! Делахь а, х1умма а дац, ца къуьйсур аса хьоьца! Ахьа соьца лелийна вон амалш аса хьоьца а лелийча, хьуна санна, вон г1иллакхаш 1емар дар-кха суна а. Ц1а бохий ахьа?
В кадре: -Коьрта турпалхо Зайнди, шена хьалха нисйеллачу халонех чекх а волий, ша хаьржинчу дахаран новкъа х1оттарца чекхдолу дийцар. Зайндих, дешар а дешна, адамашна пайде стаг хирг хиларх тешам кхоллало вайн дегнашкахь, и дийцар дешча.
— Оцу 1адаташа адамашна керла дахар д1ахотто новкъарло йар, цу хьолехь къийсам латтабар коьрта 1алашо хилла Бадуевн. Шен исбаьхьчу дийцаршца адамийн кхетам серла а боккхуш, уьш керлачу дахаран новкъа х1итто г1ерташ, доккха г1уллакх дина Саь1ида.
-1одика йойла! Марша 1ойла!
2-г1а дакъа.
Хаарш –зер
(нийсаниг харжа)
1. Муьлхачу шерашкахь ваьхна Са1ид Бадуев ?
2. Мичахь вина Бадуев С.?
а) Т1ехьа-Мартана т1ехь
4. Мила ву нохчийн литературин бухбиллархо?
1алашо: 1. Повестан хилламашках1ула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.
2. Вайн заманан кегийрхой, шийттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.
3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.
Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.
Урок д1аяхьар.
Хьехархо: Де дика хьулда шун массера а! Хьеший , шу марша а дог1ийла!
Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.
Оценить 1686 0
Нохчийн литературан йиллина урок
Урокан тема: 1812-чу шеран т1еман турпалхочун инаррла-майоран Александр Чеченскин васт.
1алашо: 1. Повестан хилламашках1ула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.
2. Вайн заманан кегийрхой, шийттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.
3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.
Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.
Урок д1аяхьар.
Хьехархо: Де дика хьулда шун массера а! Хьеший , шу марша а дог1ийла!
Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.
Кутузов ( иза кресло-г1анта т1е хууш)
Давыдов: – Хьан сийлалла, бехк ца биллар доьху оха, х1окху бедарца хьайна хьалха х1иттарна
Кутузов:- Т1ом халкъан бу, сан хьомениг,аша дийриг дерриг нийса ду. Суна бен мА дац , цхьаннан коьртахь , кивер а йоцуш,куй хилар,кхечуьнан мундира к1ела а доцуш, кетар к1ел детталуш дог хилар а. Доллучул коьртаниг ду, шуна халкъ г1атто хаар.
Давыдов:- Оха ца г1овтийна адамаш, мостаг1чуьнга болчу цабезамо г1овтийна уьш.
Хьан кхайкхамна берриш ахархой г1еттина. Ткъа оха царна луш долу герз мостаг1чуьнгара схьадоккхуш дерг ду. Бекх ца биллар доьху, хьан сийлалла, леррина омра доцуш оха иза дарна.
Кутузов: – х1умма дай! Х1умма дац! Омра кхачаре хоьжуш 1ен хан ма яц вайна. Даймохк к1елхьарбаккха беза х1ораммо.
Кутузов :–Чеченскига – Чергазийн мотт хаьий хьуна?
Чеченский:- Нохчийчуьра схьавалош со жима вара. Россехь кхиъна со, сайн ненан мотт бицбелла бог1у .
Кутузов – суна хазарца, хьуна ц1е тиллинарг Раевский Николай Николаевич ву-кх? Со воккхаве Николай Николаевичах, т1еэцна к1ант цуьнан иштта хиларх.!
Хьехархо : Вайн хьалха исбаьхьа х1оттийначу суьрта т1ехь берш бевзарий шуна? Муьлхачу произведенера бара и турпалхой.
Хьехархо : Х1инца вай къастош ерг муьлха произведени ю-м хиира вайна.Ткъа урокан ц1е муха хир ю аьлла хета шуна.
Дешархо: вай вуьйцу турпалхо Александр Чеченский хилча, урокан ц1е Александр Чеченскийн васт хир ду аьлла хета суна.
Хьехархо : Нийса билгалъяьккхи ахь вайн урокан тема. Тахана вайн достур ду г1араваьллачу турпалхочун васт, Дуьйцур ду цуьнан т1еман говзаллех, т11ех1оьттинчу халонашна хьалха иза гора ца хоттарх лаьцна ., аьтто хир бу цу хенан хиламашка кхача.
Хьалхарчу урокехь повестан чулацам къасточу хенахь вай билгалдаьккхира Александр Чеченски къонах хилар. Цуьнца боьзна ц1еран болх бара шун. Къонахаллех лаьцна стихотворении , кица я шира дийцар кечдан дезара аша. Кийча дуй шу?
Хьехархо: дела реза хуьлда. Дика кечам бина ахь.
Дешархоша рог1аллица д1адоьшу кицанаш
- Даймохк безаш воцург къонах вац
-Яхь йоцу к1ант Даймахкана хьакъ вац.
- Ша вина, кхиъна Даймохк мел хьоме, мел мерза, мел сийлахь бу яхь йолчу к1антана
-Майра хиларх ца олу стагах къонах ву.Адамашна пайдехь волчух олу дика къонах.
-Къонахчун ц1е халкъо йоккху. Ша шен ц1е яккхарх къонах ца хуьлу.
-Стаг шен дешан да хила веза. Шен дешан да воцург къонах ца хилла я хир вац.
-Вуьззина къонах цкъа а шен бала балхош вац
Хьехархо: вуно хаза кицанаш далий аша. Къонахаллех лаьцна дуккха кицанаш хилла вай, цо гойту вайн халкъанна даима мехала хетарг- къанахалла хилар. Стеган къонахалла цкъа баьккхинчу толамехь, гайтинчу доьналлех билгалдаьлла 1аш дац. Даима цуьнца долчу г1иллакхца, цо дечу кегийрачу а, даккхийчу а г1уллакхашца билгалдолу. Х1инца вай повестан хиламах , авторах лаьцна хаарш карладаккхур ду.
-19-чу б1ешарахь Европехь цхьанакхеттачу эскарша Наполеонна дуьхьал бина т1емаш. -1812 –чу шарахь хилла Даймехкан т1ом.
- х1инца аша шайн тобанан ц1е тилла еза ( къонах, яхь, дахар,маршо) Х1ора тобанна луш т1едиллар ду ( бека мукъам) 1.* Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар
*А. Чеченскин жималлех лаьцна дийцар
*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна
*А.Чеченскин шен Даймехка цахиллачу уьйрах лаьцна
(И кхочушдан 3 минот хан ю )
Хьехархо :.Ойлаяй алийша муьлхачу синмехаллаша г1о дина 1алин?(ЯХЬ, къонахалла,оьздангалла,г1иллакх, майралла, доьналла,хьекъал)
2.Синквейн ялае шайн тобанна тиллинчу ц1арна (бека мукъам)
Хьосту, 1ехаво, чиэхаво
Дахар – сатийсаман денош
Вазво, сий айадо,лакхавоккху
Къонах- сийлахь ц1е
Хазво, толаво, эшаво
Нанас дена ма волда яхь йоцу к1ант
Айаво, даьржа,кхайкхаво
Сий-къонахчун аг1о ю.
Х1ора тобанна луш шолг1а т1едиллар ду ( мукъам бека) * Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар
*А.Чеченскин жималлех лаьцна дийцар
*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна
*А.Чеченскин шен Даймехкаца хиллачу уьйрах лаьцна
И кхочушдан 3 минот хан ю
Жам1 дар 1. Х1ун дог-ойла кхоллаелла шун повесть ешча? 2. Нагахь санна вай и зама юхалиста йиш хилча, х1ун хуьйцур дара аша 1алин дахарехь? 3.Цуьнан дахар муьлхачу вастаца гойтур дара аша? . 4. Шуна лаьарий шайн иштта дахар хуьлийла?.
5. Повестехь шайна хазахеттачу меттигах лаьцна дуьйцур дарий аш?. Хьехархо: цхьана философа аьлла « Адамегара дерриг схьадаккхалур ду,цхьаъ доцург-маршоне болу лаам. Иштта дан а ду иза. Цуьнан масалла ду Александр Чеченскин дахар. И маршо шен цхьанна езна ца 1аш, шен гонах болчарна а еза цунна. И бахьана долуш шен крепостой парг1атбаха лаьа цунна, амма 1едалан гергахь и нийса хир доцийла хаьа, шен далучу аг1ор къехошна г1о до цо.
Слайд гайтар (иэс Александр чеченский)
Вайн халкъехь олуш ду : шен бийца къонахий доцург-къам дац, шен дийца къам доцург-къонах вац. Нохчех схьаваьлла волуш, и нохчалла шен дахаран чаккхене кхачош вехначу турпалхочун- Александр Чеченскина, иштта муьлхачу заманчохь хилла болу къонахий : Зеламха, шейх Мансур, Байсангур,Нурадилов Ханпаша, Висаитов Мовлади , массане бу уьш - бевзаш, цабевзаш, даимна сий дийр ду вай царна. Оцу лакхене кхача Дала шуна кхетам,хьуьнар лойла.
Дешархоша бинчу белхан мах хадор: Аша массара дика болх бина , делахь суна лаьа аша шаьш шайн белхан мах хадор.
Рефлексия яр Муха хийти шуна вайн урок? Цхьа керла хаар кхолладеллий шу? Муьлха синхаамаш кхоллабелла шу? ( Хазахетар, , халахетар, синч1аг1о, цецвалар, бецахетар,)
Тем боцуш, майра, каде, доьналла долуш,
Къийсамехь собаре - нохчийн и амалш, церан мостаг1аша а т1ехь,
массара а билгалйохуш ю.
Нохчийн шайн Даймахкаца йолу уьйр а ю шатайпана к1орггера маь1на долуш.
Брокгаузан а, Ефропан а энциклопедический словарь.
1.Жимачалу дег1ахь, т1едаьлла меран дукъ, малхо-мохо ягийна юьхь,хьалахьаьвзина 1аьржа кегий мекхаш, 1аьржа б1аьрг- ц1оцкъам., майра хьажар, алунах къега б1аьргаш.
2.Повеста т1ехь Александр Чеченский вайна дуьххьра го и жима берд олуш, ворх1- барх1 шо долуш хан ю цуьнан. Цомгаш хилла нана, меттахь дукха ца 1уьллуш, кхелхина, деца висира жима 1али. Маьрша яцара зама. Кегий къаьмнаш шайн парг1атонехьа къийсам латтош бара паччахьан эскарца. Да кест-кеста Мансуран б1оца паччахьан эскаршца лата воьдий, ша ц1ахь вуьсура 1али, луларчу зудчо тергам беш. Ц1ехьана т1елеттачу паччахьан эскаро Алда юрт йохийна, ягийначул т1аьхьа, меттиг таллуш схьабог1учу оьрсийн салташа, комаран дитта т1ера охьа а воккхий , г1опе д1авуьгу ворх1- барх1 шо кхаьчна жима ши к1ант. Царах цхьаъ кхио шега валар доьху Николай Раевскийс. Иштта нисло 1али оьрсийн х1усаме.
3.Майра, т1ахъаьлла хиларна, х1уманна б1окъажор боцуш хиларо везало 1али Николай Раевскийна. Цо цунна Александр олий ц1е туьллу, иза дуьненна вевзаш волу Александр Македонский санна г1араваьлла т1емало хиларе додохуш. Лаккхара йоза-дешар а, т1еман говзалла а караерзийра Александра. Николай Раевскийца Г1изларехь д1адолийра б1аьхойн г1уллакх. Ца дезаделира шен Даймахкахь т1ом бар. Кхечу эскаре ваккхар доьхуш рапорт язйира цо. Дукха хан ялале, йоккхачу шина паччахьан – Россин а, Францин а юкъаметтигаш телхира. Александр Чеченский уггар чолхечу, кхерамечу меттигашкахь хуьлу. Т1амехь т1ех майра хиларна Кутузовс лоруш хилла Александр. Чинехь лакхавоккху иза. Денис Давыдовца партизански отрядехь майра лета иза. Т1еман говзалла хила ца 1аш, ша дипломат вуй хаийтира цо, цхьа топ ца кхуссуш схьалецира масех г1ала а.
4. 1алин цкъа ца дицло воккхачу стага , Жумас, г1опехь дин хьехар: : « Шаьш т1едиссинчу х1усамна хьанала хилалаш, тешнабехках ларлолаш, шайх бехк боккхур болу х1ума мА делаш, чета эхь диллий мА лелелаш. Шаьш хьанах схьадевлла диц мА делаш. Къонахий болуш дика дай хила шун. Ша схьаваьлла юрт даима дагахь лаьтта цунна. Пхийтта шо кхаьчча шен юьрта кхачар нисделира цуьнан. Юрт гича дог тохаделира 1алин, девзира комарийн дитт, вевзира къанвелла Мажа. Т1аьхьо ша къанвала воьлча, мехкан безамна деанчу х1ух дийна хьуьн кхиийра цо. Мох баьлча а. дог1а деъча а Алда дагайог1ура цунна.
1алашо: Яздархочун дахарх лаьцна боцца хаамаш бовзийтар. Туьйранан чулацам а, коьрта турпалхой а, церан амалш а йийцаре яр. Берзан а, цхьогалан а вовшашца йолу хьаг1–гамо гайтар. Берзан ямарт ойланаш мекарчу цхьогало кхочуш ца хилийтарх лаьцна дийцар. Хьекъал, ямартлонал, тешнабехкал, сонталел тола дезаш хиларан ойла ч1аг1ъяр.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
1.Яздархочун дахарх лаьцна боцца хаамаш.
2.Туьйранан чулацам а, коьрта турпалхой а, церан амалш а.
3.Берзан а, цхьогалан а вовшашца йолу хьаг1–гамо гайтар. Берзан ямарт ойланаш мекарчу цхьогало кхочуш ца хилийтарх лаьцна дийцар. Хьекъал, ямартлонал, тешнабехкал, сонталел тола дезаш хиларан ойла ч1аг1ъяр. Туьйранан халкъан барта кхоллараллица йолу уьйр а, меттан говзалла а.
4. Дешархошка хаттарш.
1. Стенна т1ехула ийг1ина хилла цхьогаллий, борззий?
2.Цхьогало шена динарг муха декха г1ерташ хилла борз?
3.Х1ун 1алашо йолуш т1екхайкхина хилла лоьмо шена гонах мел долу акхарой?
4.Корта лозуш долчу лоьмана х1ун хьехар дира барзо? Х1ун дара цо дагалаьцнарг?
5. Барзо цхьогалца динчу къамелехь х1ун гучудолу вайна?
6.Корта лаза а баьлла, карзахдаьлла хьийзачу лоьмана х1ун дарба хьийхира мекарчу цхьогало?
8.Цхьогална тешнабехк бан леринчу барзана хилларг муха лору аш?
5. Т1едиллар.
Шайна хазахета меттиг д1аязъе.
6. Урокан жам1 дар.
8. Ц1ахь: аг1о 79-87 еша, хаттаршна жоьпаш.
1алашо: Берзан а, цхьогалан а вовшашца йолу хьаг1–гамо гайтар. Берзан ямарт ойланаш мекарчу цхьогало кхочуш ца хилийтарх лаьцна дийцар. Хьекъал, ямартлонал, тешнабехкал, сонталел тола дезаш хиларан ойла ч1аг1ъяр.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
Берзан а, цхьогалан а вовшашца йолу хьаг1–гамо гайтар. Берзан ямарт ойланаш мекарчу цхьогало кхочуш ца хилийтарх лаьцна дийцар. Хьекъал, ямартлонал, тешнабехкал, сонталел тола дезаш хиларан ойла ч1аг1ъяр. Туьйранан халкъан барта кхоллараллица йолу уьйр а, меттан говзалла а.
4. Дешархошка хаттарш.
1. Стенна т1ехула ийг1ина хилла цхьогаллий, борззий?
2.Цхьогало шена динарг муха декха г1ерташ хилла борз?
3.Х1ун 1алашо йолуш т1екхайкхина хилла лоьмо шена гонах мел долу акхарой?
4.Корта лозуш долчу лоьмана х1ун хьехар дира барзо? Х1ун дара цо дагалаьцнарг?
5. Барзо цхьогалца динчу къамелехь х1ун гучудолу вайна?
6.Корта лаза а баьлла, карзахдаьлла хьийзачу лоьмана х1ун дарба хьийхира мекарчу цхьогало?
8.Цхьогална тешнабехк бан леринчу барзана хилларг муха лору аш?
5. Т1едиллар.
Шайна хазахета меттиг д1аязъе.
6. Урокан жам1 дар.
8. Ц1ахь: аг1о 79-87 еша, хаттаршна жоьпаш.
1алашо: Яздархочух лаьцна боцца хаамаш бовзийтар. Туьйранан чулацам а, коьрта турпалхой а бовзийтар. Чкъоьрдига ша – шена т1ехь баьккхина толам гайтар. Цу шиннан къовсам гайтаран башхалла. Х1илла сонталлал а толар. Яздархочун туьйра халкъан барта кхоллараллин туьйранца цхьаьнадог1уш хилар.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
1.Яздархочух лаьцна боцца хаамаш.
3.Яздархочун туьйра халкъан барта кхоллараллин туьйранца цхьаьнадог1уш хилар.
4.Туьйранан маь1на а, меттан исбаьхьалла а.
4. Дешархошка хаттарш.
1.Стенах лаьцна дуьйцу туьйранна т1ехь? Мила ву цуьнан коьрта турпалхо?
2.Юьхьанца муха к1ант хилла Чкъоьрдиг? Вайна девзаш долчу туьйранан муьлхачу турпалхочух тера ву и цу хенахь?
3.Маца хийцавелла Чкъоьрдиг? Мила ву и яхье ваьккхинарг?
4.Ешап долчу муха кхочу бераш?
5.Тила а делла, ша долчу кхаьчча, бераш муха т1еийцира Ешапа? Х1ун бахьана ду цуьнан?
6.Ешапца д1ахьочу къийсамехь х1ун тайпа х1илланаш леладо Чкъоьрдига? Х1унда?
7. Ешапца болчу къийсамехь Чкъоьрдиг х1илланца толар а, цо иза 1ехор а муха гайтина?
8.Шен амалшца хьанах тера хета шуна туьйранан турпалхо Чкъоьрдиг?
5. Т1едиллар.
Туьйранан шайна хазахеташ йолу кийсак дагахь 1амае.
Туьйранан чулацамах лаций суьрташ дахка.
6. Урокан жам1 дар.
8. Ц1ахь: аг1о 89-105 еша, хазахеташ йолу кийсак дагахь 1амае.
1алашо: Чкъоьрдига ша – шена т1ехь баьккхина толам гайтар. Цу шиннан къовсам гайтаран башхалла. Х1илла сонталлал а толар. Яздархочун туьйра халкъан барта кхоллараллин туьйранца цхьаьнадог1уш хилар.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
2.Яздархочун туьйра халкъан барта кхоллараллин туьйранца цхьаьнадог1уш хилар.
3.Туьйранан маь1на а, меттан исбаьхьалла а.
4. Дешархошка хаттарш.
1.Стенах лаьцна дуьйцу туьйранна т1ехь? Мила ву цуьнан коьрта турпалхо?
2.Юьхьанца муха к1ант хилла Чкъоьрдиг? Вайна девзаш долчу туьйранан муьлхачу турпалхочух тера ву и цу хенахь?
3.Маца хийцавелла Чкъоьрдиг? Мила ву и яхье ваьккхинарг?
4.Ешап долчу муха кхочу бераш?
5.Тила а делла, ша долчу кхаьчча, бераш муха т1еийцира Ешапа? Х1ун бахьана ду цуьнан?
6.Ешапца д1ахьочу къийсамехь х1ун тайпа х1илланаш леладо Чкъоьрдига? Х1унда?
7. Ешапца болчу къийсамехь Чкъоьрдиг х1илланца толар а, цо иза 1ехор а муха гайтина?
8.Шен амалшца хьанах тера хета шуна туьйранан турпалхо Чкъоьрдиг?
5. Т1едиллар.
Туьйранан шайна хазахеташ йолу кийсак дагахь 1амае.
Туьйранан чулацамах лаций суьрташ дахка.
6. Урокан жам1 дар.
8. Ц1ахь: аг1о 89-105 еша, хазахеташ йолу кийсак дагахь 1амае.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
1.Яздархочух лаьцна боцца хаамаш.
3.Лоьман пачхьалкх, оцу пачхьалкхехь долу г1иллакхаш, акхарошна а, олхазаршна а, юкъахь йолу къизалла гайтар. Г1ийланиг, ка-м1ара а, ира церг а йоцург ницкъ болчо х1аллакъеш хилар, цаьргахь г1ело латтор. Туьйранахь долу дийнатийн, акхаройн васташ: акхаройн паччахь Лом, олхазарийн паччахь Аьрзу, х1иллане Цхьогал, аьрха Берзалой, ямарта Чаг1алкхаш, тешам боцу Бирдолагаш. Лоьман олалла дожоран маь1на. Барт а, цхьаалла а акхараллел, сонтачу кураллел, ницкъал тоьлуш хилар ч1аг1дар. Деган дикаллий, оьздангаллий, къинхетаме, тешаме, накъосталла дан кийча хиларрий хастор, стешхалла, ямартло емалъяр. Акхаройн дахар адамийн дахарца дустар а, цуьнан к1орггера маь1на а.
4.Туьйранан х1оттам а, меттан исбаьхьаллин билгалонаш а.
4. Дешархошка хаттарш.
1.Г1айри т1ехь кхоьллина йолу Лоьман пачхьалкх муха хилла?
2.Къона сеша шайн тхьамда Кура Сай харжаран х1ун бахьана ду?
3.Лом-паччахьо шен пачхьалкхехь д1ах1оттийна къепе муха хилла? Муьлш хилла цуьнан хьадалчаш?
4.Лоьман олалла дожо дагахь х1ун сацам бира ирзу т1ехь гулъеллачу акхароша?
5.Муха го вайна Лом а, Кура Сай а? Цаьршиннан муьлха амалш билгалйовлу вайна?
6. Г1аьттинчу б1оно Лоьман олалла дожорах лаций дийца.
7.Х1ун маь1на ду х1окху туьйранан?
5. Т1едиллар.
Шайна хазахета меттиг д1аязъе.
6. Урокан жам1 дар.
8. Ц1ахь: аг1о 106-117 еша, хаттаршна жоьпаш.
1алашо: Лоьман пачхьалкх, оцу пачхьалкхехь долу г1иллакхаш, акхарошна а, олхазаршна а, юкъахь йолу къизалла гайтар. Г1ийланиг, ка-м1ара а, ира церг а йоцург ницкъ болчо х1аллакъеш хилар, цаьргахь г1ело латтор. Лоьман олалла дожоран маь1на гайтар.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
Лоьман пачхьалкх, оцу пачхьалкхехь долу г1иллакхаш, акхарошна а, олхазаршна а, юкъахь йолу къизалла гайтар. Г1ийланиг, ка-м1ара а, ира церг а йоцург ницкъ болчо х1аллакъеш хилар, цаьргахь г1ело латтор. Туьйранахь долу дийнатийн, акхаройн васташ: акхаройн паччахь Лом, олхазарийн паччахь Аьрзу, х1иллане Цхьогал, аьрха Берзалой, ямарта Чаг1алкхаш, тешам боцу Бирдолагаш. Лоьман олалла дожоран маь1на. Барт а, цхьаалла а акхараллел, сонтачу кураллел, ницкъал тоьлуш хилар ч1аг1дар. Деган дикаллий, оьздангаллий, къинхетаме, тешаме, накъосталла дан кийча хиларрий хастор, стешхалла, ямартло емалъяр. Акхаройн дахар адамийн дахарца дустар а, цуьнан к1орггера маь1на а.
4. Дешархошка хаттарш.
1.Г1айри т1ехь кхоьллина йолу Лоьман пачхьалкх муха хилла?
2.Къона сеша шайн тхьамда Кура Сай харжаран х1ун бахьана ду?
3.Лом-паччахьо шен пачхьалкхехь д1ах1оттийна къепе муха хилла? Муьлш хилла цуьнан хьадалчаш?
4.Лоьман олалла дожо дагахь х1ун сацам бира ирзу т1ехь гулъеллачу акхароша?
5.Муха го вайна Лом а, Кура Сай а? Цаьршиннан муьлха амалш билгалйовлу вайна?
6. Г1аьттинчу б1оно Лоьман олалла дожорах лаций дийца.
7.Х1ун маь1на ду х1окху туьйранан?
5. Т1едиллар.
Шайна хазахета меттиг д1аязъе.
6. Урокан жам1 дар.
8. Ц1ахь: аг1о 106-117 еша, хаттаршна жоьпаш.
1алашо: Яздархочун дахарх лаьцна боцца хаамаш. Дийцарехь вайнехан хьалхалера 1ер – дахар гайтар. Зайндин г1ийла, меца бералла. Арухин а, Зайндин а вовшашца йолчу юкъаметтигах лаьцна дийцар.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
1.Яздархочун дахарх лаьцна боцца хаамаш.
2. Дийцарехь вайнехан хьалхалера 1ер – дахар гайтар. Зайндин г1ийла, меца бералла. Арухин а, Зайндин а вовшашца йолчу юкъаметтигах лаьцна дийцар. Арухас Зайндина еш йолу г1ело яздархочо къобалъеш цахилар. Зайндин сатийсам кхочушхилар, иза шен 1алашоне кхачар.
3. Дийцаран турпалхойн васташ. Авторан жимачу турпалхочуьнга болу безаммий, къинхетаммий.
4. Дешархошка хаттарш.
1.Мила ву х1окху дийцаран коьрта турпалхо?
2.Х1ун тайпа хийцамаш хилира цуьнан дахарехь нана кхелхинчул т1аьхьа?
3. Х1унда ца везавелира Арухина Зайнди?
4. Муха ловра Зайндис Арухас шена бен ницкъ?
5. Ша санна долчу берех Зайнди хьоьгуш хиларан бахьана дийца.Стенга сатесна хилла и?
5. Урокан жам1 дар.
7. Ц1ахь: аг1о 121-124 еша, хаттаршна жоьпаш.
1алашо: Арухин а, Зайндин а вовшашца йолчу юкъаметтигах лаьцна дийцар. Арухас Зайндина еш йолу г1ело яздархочо къобалъеш цахилар. Зайндин сатийсам кхочушхилар, иза шен 1алашоне кхачар.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Керла коьчал йовзийтар.
Дийцарехь вайнехан хьалхалера 1ер – дахар гайтар. Зайндин г1ийла, меца бералла. Арухин а, Зайндин а вовшашца йолчу юкъаметтигах лаьцна дийцар. Арухас Зайндина еш йолу г1ело яздархочо къобалъеш цахилар. Зайндин сатийсам кхочушхилар, иза шен 1алашоне кхачар.
Дийцаран турпалхойн васташ. Авторан жимачу турпалхочуьнга болу безаммий, къинхетаммий.
Дийцаран меттан башхаллаш.
4. Дешархошка хаттарш.
1.Арухас ша базара йоьдуш х1ун г1уллакхаш де аьлла витира ц1ахь Зайнди?
2.Зайнди Михайловске деша вахар муха нисделира?
3. Зайндин доттаг1 1алболат муха к1ант хета шуна?
4.Бехк боцуш, Зайнди ша хьийзаварна Аруха дохкояларан х1ун бахьана ду?
5.Арухас а, Бисолтас а Зайнди хьийзавар юьртахоша т1е муха лецира?
6.Муха к1ант хета шуна Зайнди? Цо динарг аш къобалдой? Х1унда?
5. Т1едиллар.
Шайна хазахета меттиг д1аязъе.
6. Урокан жам1 дар.
8. Ц1ахь: аг1о 124-134 еша, хаттаршна жоьпаш.
1алашо: Арухин а, Зайндин а вовшашца йолчу юкъаметтигах лаьцна дийцар. Арухас Зайндина еш йолу г1ело яздархочо къобалъеш цахилар. Зайндин сатийсам кхочушхилар, иза шен 1алашоне кхачар. Дийцаран жам1 дар.
Урок д1аяхьар.
1. Ойла т1еерзор
2.Ц1ахь 1амийнарг хотту.
3. Дешархошка хаттарш.
1.Мила ву х1окху дийцаран коьрта турпалхо?
2.Х1ун тайпа хийцамаш хилира цуьнан дахарехь нана кхелхинчул т1аьхьа?
3. Х1унда ца везавелира Арухина Зайнди?
4. Муха ловра Зайндис Арухас шена бен ницкъ?
5. Ша санна долчу берех Зайнди хьоьгуш хиларан бахьана дийца.Стенга сатесна хилла и?
Содержимое разработки
Бисмиллах1иррохьманиррохьийм!
1алашо: Лирически турпалхочух долу хаарш к1аргдар: поэми т1ехь лирически турпалхочух халкъах, махках йолу ойланаш йовзар: къаьмнашна юкъарчу бартан беркат довзийтар, дебор.
Урок д1аяхьар.
1.Урокан 1алашо йовзийтар.
-Поэмина ц1е Аружа х1унда тиллинера?
-Муьлхачу произведенешца доьзна дара и?
-Аружа…Аружаг1ар б1аьрг сирла бацахь.
-И мог1анаш дог1ий х1окху поэми т1ерачу Аружина?
3.Массо а х1ума цкъа цхьамма некъ бало, баста, доло дезаш нисло.
Дуьххьара нохчийн литературехь махках дахаран тема юкъаялийнарг мила висира?
Керла тема йовзийтар.
Х1инца вай тобанашкахь болх барца лехамашкахь карийнарг толлуш, поэмица юзуш болх д1ахьур бу.
Поэма исторически х1унда лору (эшар, доклад, сибарех дахарх лаьцна)
- Шуна зеделларг х1ун дара? Произведении т1ехь масалш далор (Аружин майра т1ам т1е вахийтина хилар).
- Вайн исбаьхь. литературехь цара (иэс тобано) дийцинарг т1еч1аг1деш масалш далор дарий аш?
Жоп: Нохчаша кхидолчу къаьмнаша санна лаьцна дакъа гайтина вайна хьалха 1амийначу произведенехь а:
Масала: «Товсолта ломара
Мила ву лирически турпалхо?
(Жоп) Поэми т1ехь лирически турпалхо халкъах, махках йолу ойланаш толлуш болх д1аболор бу вай (йоьшуьйту 441 аг1о).
Х1ун гайтаделла цунна?
Жоп: Халкъера сингаттам, бала.
Хьехархо: Шайгахь йолчу г1айг1а- балина мацалла, шелонна, цамгарш- т1е цаьргахь кхин цхьа йоккха г1айг1а ю-кх: Х1ун г1айг1а ю и? Даймохк, а мичахь бу?
«Шен юьртахь г1илачийн терго наха
Ткъа х1ара хийра мохк 1а шийла мохк.
– Халкъана хоьттина хаттар. Бехкениг мила ву? Цунах йоьвза лирически турпалхочун ойланаш схьакарае .
Мила ву бехкениг? Хьаьнца ч1ир лаца?
Сталин ву я Бери? Хьенан бу бехк?
Ший а ву цхьатерра, шинне ду вацар,
Шиннан а дайна сий, дац церан эхь
К1еззиг бен хан ца луш вагонаш юьзна,
Боьхачел бехдина дерите къам,
Даймахках бехира, баланах буьзна,
Вайнах а, маршонан т1ам.
-Байлахь бисинчу Даймахкан сурт муьлхачу дешнашца схьагайтина ? Жоп. 444-445 аг1о
Ярташ а йисира, ж1аьлеш ауг1уш,
Хьайбанийн маьхьарша 1адийра мохк.
Дайн кешнаш дисира чарташ а духуш,
Массеран б1аьргаш чу дижира дохк,
Генарчу Г1ум-Азе вагонаш текхаш ,
Маса бер, зуда, стаг каш доцуш вай?
Хийламо сардамца дош эли шайн.
Кхераме мостаг1чул балане лаьцна
Арене б1аьрг тоха, пурба ца луш.
Парг1ато лехначийн лаамаш хьаьшна.
Дог1ура дерриге, хиндерг ца гуш.
Сецначохь деттара маьхьарий ара:
«Гора-я1, сан Даймохк, биси хьо баьсса!
Кхин тхуна хьо юха гур а буй те?
Цкъа а къурд бер буй те Органах,Яьссех?
Я иштта 1аржделл хир ду те де?
Байлахь бисинчу Даймехкан сурт кхин муьлхачу произведенехь дагадог1у шуна
Ц1еххьана стигла а т1еелхош,
Ерриг а Нохчийчоь елхош,
Дилхира илли, ца лайра,
Къух даьлла, чарташ а бухдаьхна,
1овжам беш дагна, тийначу кешнийн къа цо.
Ткъа чарташ, д1о г1алин некъашкахь
Г1алахойн когийн ч1аг1онаш хилла,
Шийлачу маьхьарца ц1ийзара,
Дайн коьрте д1ах1итта йоьхуш бакъо.
Доьлхура илии, доьлхура илли,
Ерриг а Нохчийчоь елхош.
- Оцу халчу муьрехь халкъ муха гайтина?
Жоп: Иза 1азапехь, балехь, г1елонехь ду, делахь къинхетам дегнашкахь бисина хилар хаало ша холчохь йолчу Аружал цхьа дисина буобер т1елаьцча. Аружин х1усам- дегара кехат даран кхаъ хиларо, дикане сатасаран з1идиг тосуш санна хетало. /447-448.
Ц1еххьана кхаъ беа малхбузехьара,
Дара т1ехь яздина: «Буьрса бу т1ом.
Х1ун хилла? Хийла шоь кехат ас язди,
Ткъа дог1уш дацара цхьанххьара жоп.
Селхана эли соь эпсаро къайлах:
«Нохч-г1алг1ай бехкина арабаьхна
Берриге д1абигна генна малхбале
Шийлачу хаамо ша билли кийра,
Сацам-тем байна сан, кийрахь ю бог.
Сатуьйсу т1екхаччалц дисаре дийна,
Аружа, ледар ма хилалахь хьо
Дозане кхаьчна тхо, толам бу герга,
Дег1аца чевнаш ю, буьрса бо т1ом.
Амма 1ийжа сан, хезчхьана лерга
Вайн махкахь шу дахар, баланехь го.
Со санна эзарнаш Нохч-Г1алг1айн к1ентий
Леташ бу, леш а бу, ларбеш шайн мохк.
Орденаш ,медаллаш некха т1ехь лепа,
Кхералуш, цхьа юха ца ваьлла тхох.
Вайн лулахь ехачу гергарчо кеха
Иштта д1а кхин дара яздина деха,
Дара чудиллина салтичун сурт.
-Кешнех лаьцна х1ун мог1анаш ду поэми т1ехь: \448.
Д1о лекхчу гу т1ехь ду цхьа башха кешнаш.
Вайчарел генара къаьсташ ду уьш.
Чарташ дац х1иттийна, йоза дац деша, Велларг гац, вай санна, барам тйехь хьуш.
6. Цо х1ун гойту?
Дег1ехь ницкъ цахилар, чарташ цадог1ар.
- Шен доьзална нопха лаха араяьллачу Аружех х1ун хилира?
-Каминданта динчу къамело х1ун гойтуш дара?
Жоп. 450-451 аг1о.
- Аружа лаьцна д1айигча, цуьнан доьзална орцахваьлларг мила вара?
- Шаидин кхин муьлха произведени дагайоуьту вайна оцу г1иллакхо?
-Аружас буоберан хьаьстина дог. Аружин бераш т1ехь да- нана доцуш дисича Дала диканца доькху. Цуьнан берийн 1уьналла дан къинхетаме дог долу Алымхкханан орцах яларца доькху Дала.
Дика а шен ду, вон ду шена.
7.– Т1аьххьара мог1анашкахь лирически турпалхочун ойланаш муха ю?
И къовсам къаьмнашна юкъахь хетта шуна я ца хета. Х1ун къовсавм бу аьлла хетта шуна?
Жоп: Къинхетам тоьлла аьлла хета.
-Таханалерчу дахарехь и къовсам д1абаьллий? Х1ун масалш далур дара шуна ?
Жоп: Рамзанас буоберийн доладар, з1аьапхойн тергам бар.
- Х1ун хии вайна урокехь?
8.- Аружа муха юьцу поэми т1ехь?
Алымкхан мила яра цу поэми т1ехь?
-80%
Читайте также: