Сочинение мин дойдум олонхо дойдута

Обновлено: 19.05.2024

Для учеников 1-11 классов и дошкольников
Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Уэьээ Булуутээ5и Ю.Н. Прокопьев аатынан орто оскуола

Олонхо ус дойдута

Улэни толордо Уэьээ Булуутээ5и Ю.Н.

Прокопьев аатынан орто оскуола 5

Салайааччы: Николаева М.Д.

Актуальна һа

Саха норуота былыр суруга суох этэ. Ол эрээри, норуот бэйэтин олорон ааспыт оло5ун, үөрүүтүн-хомолтотун , ба5арар ба5атын, басты н чулуу дьоннорун тустарынан уус-уран тылынан хо һ уйан, ойуулаан к өрдөрөргө дьулуһара.

Норуот үгүс үйэлэр усталарыгар аата-ахсаана биллибэт элбэх ырыалары-тойуктары, таабырыннары, чабыр5ахтары, олонхолору остуоруйалары айбыта.

Норуот улуу дьоннорунан, чулуу талааннаахтарынан айыллыбыт айымньылар, дьон-норуот оло 5ун, өйүн-санаатын таба кэтээн, диринник көрдөрөн, норуот кытаанах дьүүлүн тулуйан, үйэлэр усталарыгар сүтэн симэлийэн хаалбакка, норуотунан чочуллан, тупсарыллан биһиги күннэрбитигэр диэри тиийэн кэлбиттэр.

Норуот айымньыта ураты күүстээх, санаа көтө5үүлээх. Төһө да ыарахан олохтоох буоллар, айымньыларыгар санаа түһүүтэ, мунчаарыы көстүбэт. Хата, кэрэ кэскил, үтүө санаа өрөгөйдүүрүгэр эрэл көстөр.

Өбүгэлэрбит – ураанхай сахалар, кыһын устата тон-чэн кырыалаах бала5антан быкпакка чункуйан олордохторуна, улуу олонхоһут ааны аһан киирдэ5инэ, дьиэ иһэ сырдаабыкка дылы буолара. Көмүлүөк оһохторун тигинэччи оттон, олонхоһутарын үс түүннээх күнк мэлдьи олонхолотон, күннэрин-дьылларын барыыллара эбит.

Оло н хо- сырдык уонна хара н а к үү стэр к ү рэстэ һ иилэрин, дьоллоох-соргулаах олох т ү стэнэрин ту һ унан уус-уран айымньы. Бу- саха норуотун тылынан поэтическэй пааматынньыга, оло5ун энциклопедията.

Оло н хо Аан дойдуга билиннэ уонна сыаналанна. Онон саха ки һ итэ бары оло н хону билиэхтээх, то5о диэтэххэ, оло н хо5о норуот тылын баайа, би һ иги ө бугэлэрбит олоххо аналлара, сы һ ыаннара уонна оло5у билиилэрэ барыта мунньулла сылдьар.

Оло нхоно үс дойду баар. Үөһээ, орто уонна аллараа.

Олонхо ус дойдута

Үөһ ээ дойду - Сырдык ыраас киэ н куйаар , Үрдүкү айыылар, танаралар дойдулара.

Олохтоохторо: Ү ру н Аар тойон, Адьыны Сиэр хотун, Кун Дь өһө г ө й айыы, К ү р үө Дь өһө г ө й хотун, Айыы Умсур уда 5ан уонна да атыттар олороллор.

Бу та н аралар Орто дойду дьонун ара н аччылыыллар, олохторун олохтууллар уонна дьыл5аларын т ү ст үү ллэр.

Орто дойду : Ула 5 ата көстүбэт,

у н уоргута биллибэт,

А 5 ыс иилээх –са 5 алаах.

Айгыр –силик бэйэлээх

Олохтоохторо: Бухатыырдар (Ньургун Боотур, Ү р үн Уолан), Куолар (холобур: Туйаарыма Куо, Айталыын Куо ), тойоттор, хотуттар, дьон-сэргэ, ча5ардар уонна да атыттар.

Олонхо бухатыырын тас к өрүнүн, күүһүн-уо5ун туһунан уустаан-ураннаан маннык көрдөрөллөр.

Үс былас үөрбэйэр өттүктээх,

Биэс былас биэкэйэр биилэрдээх,

Алта былас аманаат дара 5 ар сарыннаах,

Баай тиитим бастын дүлүнүн

балтаччы ууран барыллаабыт курдук

Барылы ньыгыл быччыннаах эбит.

Ньургун Боотур туһунан ДЬулусханнаах дьулуо манан халлаан

Дьураатыгар тура төрүөбүт

Дьулусхан Субуйа сүүрүк

Дьураа хара аттаах

Дьулуруйар Ньургун Боотур дэнэр.

Эбэтэр Үрүн Уолан бухатыыр туһунан

Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көстөр

Үрүмэччи манан аттаах

Үрүн Уолан бухатыыр.

Оло н хо бухатыырын анала - айыы дьонун к ө мускээ һ ин, абаа һ ы бухатыырын кыайыы – хотуу. Бухатыыр с ү р ү н хаачыстыбатынан кини иннигэр туруоруммут сыалын- соругун сити һ эр к үү стээх санаалаа5а буолар.

Оло н хо5о мааны дь үһүннээ5и аарыма кырдьа5астарым, аатырбыт олонхоһуттарым маннык тылларынан ойуулаан-дьүһүннээн, киэргэтэн көрдөрөллөр.

Та н ас бүтэй талба-нарын тамана көстөр,

Эт бүтэй эттэр эриэккэс унуо5а көстөр,

То5ус былас суһуохтаах тунал5аннаах ньуурдаах

Туйаарыма Куо диэн

Үс дойду үрдүнэн үгэс буоллун диэн

Үһүйэн кэбиспиттэр эбит.

Кини кэрэ дь үһү ннээх уонна эйэ5эс майгылаах. Бу уобарас саха норуотун кэскилин, уту ө майгытын, кэрэ5э тардыЬыытын к ө рд ө р ө р.

Аллараа дойду : хара н а, ыы –дьаар сыттаах.

Олохтоохторо: абаа һ ылар, абаа һ ы бухатыыра, абаа һ ы кыы һ а. Кинилэр бы һ ыылара-та һ аалара санааларын курдук олус ку һ а 5ан.

Атара кутуруктаах. арбыйа тиистээх Арсан Дуолай абаа һы,

Илиэһэй бииһин ууһун ийэтэ буолбут Ала буурай абааһы,

Уорааннаах тыыннаах, уора5айдаах санаалаах

Уот уһутаакы бухатыыр,

Сараһын сирэй , сарыы таналай

Илиэһэй кыыһа Имэн татай,

Адьарай кыыһа алып сэгэйээн

Кыыс о5о Кыскыйдаан Куо. дэнэр.

Абаа һ ылар орто дойду оло5ун аймыыр, алдьатар, былдьыыр, урусхаллыыр аналлаахтар.

Оло нхо5о сүрүн миэстэни ылар айыы бухатыырын аллаах ата.

АТ - айыы бухатыырын басты н до5оро.

Айыы бухатыырын айана-сырыыта, кини элбэх кирбиилэри туораа һ ына, ө луугэ-алдьархайга тубэЬиитэ, к ү нэ хараарыыта, кэлиитэ-барыыта барыта кини аллаах атыттан, миинэр ми н этиттэн, басты н до5оруттан тутулуктаах.

Бухатыыр ата кини Тардыстар тала һ ата, К ө лунэр к ө л ө т ө ,

Миинэр ми н этэ .

Кини ханнык ба5арар ыарахан мэ һ эйдэри атын к ө м ө тунэн туоруур. Улуу бухатыыр ата бэйэтигэр с ө р ү с ө п тубэ һ эр, чулууттан чулуу буолар: к ү т ү р к үү стээх –уохтаах, ө рк ө н ө йд өө х, иччитигэр бэриниилээх, ус дойдуга учугэйдик биллэр. Ха һ ан да5аны ата иччитин иэдээ нн э со5отохтуу хаалларбат. Наадалаах кэмигэр ут үө субэ һ ит буолар, ки һ илии кэпсиир, сахалыы са н арар буолар. Ол курдук, холобур, Ү румэччи Ма н ан аттаах Ү р үн Уолан бухатыырга:

Эппит тылбын эккэр и н эр, Са н арбыт са н абын санаа5ар хатаа….

А5ыс уон а5ыс аа һ ар былыт албастаах адьарай кыргыттара

Ү с айыы кыргыттара буолан кубулунан

Ү с ө тт ү г ү ттэн айах тутуохтара.

Айах туппут астарын а һ ыыр эрэ буолаайа 5 ый,

Ала һ а бараан дьиэлэрин аанын а һ аайа 5 ый.

Айыы бухатыырдара аналлах аттарынан айанныыр, ус дойдуну ө р ө –та н нары сыыйар буоллахтарына, абаа һ ы бухатыырдара ү кс ү н уоттаах Мо5ойдору к ө л ө гыналлар.

Оло ҥ хо5о орто туруу аан дойду ө йд ө булэ.

Олонхо аан дойдуну , айыл5аны ойуулаа һ ынтан са5аланар. Ол курдук, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олонхо5о:

Ара 5ас айыы далбардаах ала5аркаан-тэтэгэркээн

Аан Ийэ дайды диэн ананан айыллан,

Ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах,

уолан баранар уулаах,

Уостан сүтэр уйгулаах

Орто туруу бараан дойду диэн оноһуллубута эбитэ үһү.

Манна этиллэринэн , айыл5а баай , кэрэ. Ол эрэн, уйгута уостуон, ма һ а охтон ,уута уолан бараныан с ө п. Ол аата , айыл5аны ки һ и бэйэтэ харыстыахтаах. алдьатыа суохтаах.

Маны та һынан, би һ игини тулалыыр эйгэ5э КУН биир с ү р ү н миэстэни ылар. К ү н сири сылытар, сырдатар, к ү н баар буолан от-мас тыллар, кун ки һ иэхэ энергия биэрэр.

Ону таһынан, олонхо 5 о биир улахан суолта маска бэриллэр. Ол курдук, а5ыс лабаалаах Аал Луук мас диэн баар. Аал Луук мас олонхо5о киһи айма5ы аһатар кэхтибэт үүнүү, сайдыы бэлиэтэ буолар.

Оло н хо 5 о саха ытык маһа хаты н буолар. Саха дьоно бу маска сүгүрүйүүтэ көстөр. Хатыннар үүнэн туралларын көрөн, Айыылар үтүө сир бу баар эбит диэннэр, бу сиргэ Орто дойду оло5о буоллун диэн анаабыттар эбит.

Биһиги били нн и олохпутугар Мас суолтатата улахан. Мас баар буолан ойуур-тыа баар, ойуурга отон арааһа, көтөр-сүүрэр үгүс.Мас баар буолан биһиги олорор дьиэлээхпит, миэбэллээхпит, кинигэ, тэтэрээт баар.

Саха сиригэр үүнэр мастан ордук хатын мас киһи оло5ор туһата элбэх:

Олус кэрэ көстүүлээх,тулалыыр эйгэни киэргэтэр, салгыны чэбдигирдэр.

Туос, мас иһит, киэргэл о н ороллор.

Уксус, фурфурол диэн химическэй веществолары ылаллар. Фурфуролтан пластмасс, араас эмп фурациллин , лаах, кырааска о.д.а.оҥоролор.

Хатын уутугар элбэх глюкоза, фруктоза, минеральнай туус уо.д.а. битэмииннэр бааллар.

Сэбирдэхтэрэ араас ыарыыларга туһалыыллар.

Онон сахалар олонхо5о хатын маска сүгүрүйүүлэрэ мээнэ буолбатах эбит.

Билинни биһиги олохпутугар уонна олонхо5о өссө биир тутаах суолталаах УУ буолар..Олонхо5о үрэхтэр, күөллэр, муоралар, бай5аллар ахтыллаллар. Ол курдук, Одун бай5ал, Сүн бай5ал, Балкыырдаах бай5ал, Уот кудулу бай5ал уо.д.а.

Бухатыыр өлбот мэнэ уутун истэ5инэ тиллэн кэлэр, күүһүгэр күүс эбиллэр. Аал Луук мас силиһиттэн хаһан да тонмот күөл үөскүүр. Бу күөл уутун истэхтэринэ, кырдьа5астар эдэрдэригэр түһэллэр, мөлтөх күүһүрэр, ыарыһах үтүөрэр эбит. Бу күөлү бар дьон бары олус харыстыыллар, ытыктыыллар.

Ханнык ба5арар олонхо5о сырдык уонна х арана күүстэр охсуһуулара ойууланар.

Абааһылар, адьарайдар сүрүн бэлиэлэрэ – буур5а, холорук, этин, уот-баһаар буолар.

Түмүктээн эттэххэ, биһиги билигин ийэ айыл5абытын харыстаан, тулалыыр эйгэни кытта кэлим буолан, үтүөнү үксэтэн, кэрэни кэрэхсээн олоруохтаахпыт. Оччо5уна эрэ бу орто туруу дойдубут маһа охтон бараныа, уута уолан бүтүө , уйгута уостан сүтүө суо5а.

Мин санаабар, олонхо үс дойдутун туһунан ырыта санаан көрөр буоллахха,билинни биһиги олохпутугар маннык дьүөрэлиэххэ сөп буолуо:

Үөһээ дойду диэн дьон-сэргэ тардыстар сырдык ырата, ба5а санаата.Инники олох сайдыытын үүнэр са5ахтара.

Орто дойду диэн дьон – сэргэ били нн и оло 5 о-дьаһа 5 а.

Аллараа дойду диэн ыарыы-сүтүү, дьан-дьаһах, араас куһа5ан дьайыылар

. Саха норуотугар сүдү айымньыны Дьулуруйар Ньургун Боотур олонхону суруйан хаалларбыт . Платон Алексеевич Ойуунускайга оло н хону үйэтиппит

Оҕо олоҥхо ойуулуур тыла кулгааҕар сыстаҕас буоларын, истэ үөрэнэрин ситиhии, тылын-ѳhун ѳйүгэр хатыыр, истэр дьоҕурун сайыннарыы. Олоҥхо5о интэриэhи тардыы. Өбүгэ угэстэригэр ытыктабыллаах сыhыаны иитии.

Улахан бѳлѳххѳ интегрированнай дьарык

Сыала: Олоҥхо туhунан билиилэрин чиҥэтии. Олоҥхо тылынан хоhуйуу, сатабылын иҥэрии. Олоҥхоҕо буолар быhылааннар ханна, хайдах саҕаланалларын, үс дойду баарын билиhиннэрии. Оҕо олоҥхо ойуулуур тыла кулгааҕар сыстаҕас буоларын, истэ үөрэнэрин ситиhии, тылын-ѳhун ѳйүгэр хатыыр, истэр дьоҕурун сайыннарыы. Олоҥхо5о интэриэhи тардыы. Өбүгэ угэстэригэр ытыктабыллаах сыhыаны иитии.

Туттуллар тэрил: Проектор, сахалыы олбохтор. Олоҥҥхо үс дойдутун көрдөрөр макет (стеллаж), геройдарын куукулалара.

Дьарык хаамыыта:

-Yтүө күнүнэн, оҕолор! Мин эhиэхэ ыалдьыттыы кэллим, аатым Марфа Прокопьевна. Оҕолор, аны эhигини кытта билсиhиэм. Бугуҥҥу дьарыкка биhиги, сахалар, саамай киэн туттар улахан айымньыбыт олоҥхо туhунан кэпсиэм.

-Чэйин эрэ, олоҥхо истэ барабыт дуо?

(Экраҥҥа олоҥхоьут кѳстѳр)

-Олоҥхоҕо үс дойду олоҕо уустаан-ураннаан ойууланар. Бу дойдуга үүнэн силигилии турар эбит Аал Луук Мас. Орто дойдуга олороллор эбит дьон. Аал Луук Мас лабаата үөьэ диэки таҕыста, ол аата халлааҥҥа Yөhэ дойду баар эбит. Yѳhэ дойдуга олороллор учугэй санаалаах, орто дойду дьонугар көмөлөhөр Айыылар. Yөhэ дойдуга тоҕус айыы олорор кинилэр биhигини үөhэттэн көрөн олороллор. (Тоҕус ахсаанна дылы ааҕыы). Маспыт силиhэ-мутуга аллараа диэки тустэ. Аллараа дойдуга сурдээх хараҥа бадыа-бүдүө манна орто дойду дьонугар моhоллору үөскэтэр хара санаалаах абааhылар олороллор. (Хас дойду баарын хатылааhын)

-Былыргы дьыллар быралыйбыт быhылааннаах мындааларыгар,урукку хонуктар уларыйбыт охсуhуулаах уорҕаларыгар, ус саха үөскүү илигинэ, түөрт саха төрүү илигинэ субу аарыгыран айгыстан турар аҕыс иилээх-саҕалаах атааннаах мөҥүөннээх аан ийэ дойду, аан ийэ дойду а5ата буолбут Саха Саарын Тойон, сир сибиир ийэтэ буолбут Сабыйа Баай Хотун олорбуттар. Кинилэр күүстээх-уохтаах Күн Дьирибинэ диэн бухатыыр уоллаахтар эбит. Кинини кытта бииргэ тоҕус былас суhуохтаах, туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо диэн үтүө санаалаах кыыстаахтар эбит.

Арай, ол курдук дьоллоохтук олордохторуна аллараа дойдуттан Уот Уhутаакы диэн ааттаах абааhы уола тахсан кэлбит уонна то5ус былас суhуохтаах, тунал5аннаах ньуурдаах Туйаарыма Куону уоран ылбыт. (Абааhы уолун ырыата)

Абааhы уола Туйаарыма куону уоран-талаан барда, аллараа дойдуга илдьэн хаайан кэбистэ. Арай хантан да кэлбитэ биллибэккэ Сорук-Боллур обургу маннык диэн ырыалаах-тойуктаах буолан биэрбит (С-Б ырыата).

Орто дойду дьоно иhиттэхтэринэ аллараа дойдуттан Туйаарыма Куо ытыыра иhиллэр эбит (Т.К ытыыр ырыата).

Туйаарыма Куону убайдаатар убайа Күн Дьирибинэ бухатыыр быыhыы барар да абааhы уолун албаhыгар киирэн биэрэр. Кини кэнниттэн Yрүмэччи маҥан аттаах Yрүҥ Уолан бухатыыр быыhыы барар ол эрэн эмиэ абааhы уола албаска тубэhиннэрэн аллараа дойдуга хаайар.

Онуоха Саха Саарын Тойон, Сабыйа Баай Хотун үөhэ дойдуга олорор айыылартан биhиэхэ күүстээх-уохтаах бухатыырда түhэр диэн көрдөспуттэр. Айыылар аан дойдуну араҥаччылыырга, күн дьонун көмүскүүргэ биэс былас биэкэйэр бииллээх, алта былас дара5ар сарыннаах күүстээххэ көрүҥнээх Дьулуруйар Ньургун Боотуру айыы дьонун араҥаччылыырга, кун дьонун көмүскүүргэ анаан түhэрэр. Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куону быыhыы аны кини барар. Дьулуруйар Ньургун Боотур ата, үс дойдунан сылдьар Дьураа хара барахсан, ыйылыы түhэн баран ырыалаах ох курдук ыстанан кэбистэ.

Айыы дьонун араҥаччылааччы Дьулуруйар Ньургун Боотур уонна абааhы бииhин атамана Уот Уhутаакы күөн көрүстүлэр, күрэс былдьастылар. Бухатыырдар отут күнү быьа охсустулар иккиэн сүрдээх күүстээх буолан биэрдилэр. (30 дылы ахсаан аа5ыы)

Ол эрэн, айыы санаалаах Ньургун Боотур үөhэ халлааҥҥа олорор айыылар күүс биэрэннэр абааhы уолун үлтү сынньан үөдэн-таhаан онордо. Yрүҥ Уоланы, Күн Дьирибинэ уонна да атын бухатыырдары кытта тоҕус былас суhуохтаах Туйаарыма Куону быыhаан ылла.

Тоҕус түүннээх-күн ыhыаҕа буолбута үhү. Yс саха үөрүүтэ үрдээбит. Ураахай буолан ууhуур-тэнийэр уураахпыт ууруллубут. Уруй-туску! Уруй-Айхал!

-Оҕолор, олоҥхо интэриэьинэй дуо?

-Тугу саамай өйдөөн хааллыгыт?

-Күүстээх, тулуурдаах, өйдөөх, хорсун.

-Туруу киhи улэни сатыыр.

-Туруу киhи ыраах айантан куттаммат.

-Туруу киhи албынна тубэспэт.

-Туруу киhи хайдах да күүстэн чаҕыйбат.

-Туруу киhи дьиэ-уот туттар, ыал буолар, оҕо төрөтөр, дьоллоохтук олорор.

-О5олор, олоҥхо5о эрэ аллараа дойдуттан абааhылар тахсаллар ол эрэн биhиги билиҥҥи олохпутугар араас элбэх хаҕыстар элбэхтэр.

-Кирдээх буолуу уонна ыhыллаҕас;

-Оҕолор, кинилэр эhиэхэ сыста сатыыллар. Ити хаҕыстар киhиэхэ сыhыннахтарына, о5о күлбэт-үөрбэт, кыыhыра сылдьар буолар. (Куhа5ан дьүhүннээх кирдээх куукулалары көрдөрүү)

Айтал хаҕыстары көрсүбүт.

Айтал сарсыарда туран баран оронун хомуйуон сүрэҕэлдьээбит. Ону Кэр-дьэбэр уонна ыhыллаҕас көрбүттэр. Айталга сүүрэн тиийбиттэр:

-Тугу да хомуйума, суунума-тарааныма туохпут эмиэ эрэйэй,-диэбиттэр.

Айтал Ыhыллаҕас уонна Кирдээх буолуу дьүhүннэрин көрөн баран сөбүлээбэтэх. Кинилэр курдук буолуон баҕарбатах. Ыраастанар албаhы санаабыт:

-Кый, кый!-диэбит. Хаҕыстар ити тылы истэн баран куотан хаалбыттар.

Мантан ыла Айтал ыраастык туттар, малын-салын хомунар буолбут.

(? Боппуруоска эппиэттээhин, ырытыы)

Айылҕаҕа

Сайын Айыыналаах айылҕаҕа сынньана, оонньуу тахсыбыттар. Сок, кэмпиэт суутун ыhан кэбиспиттэр ону көрөн Ыhыллаҕас сүүрэн кэлбит уонна эппит:

-Кыргыттар, бөҕү-сыыhы ыhан иhиҥ,- диэбит. Кыргыттар ону сөбүлээбэтэхтэр.

-Кый! Бар мантан диэбиттэр, ыспыт бөхтөрүн хомуйбуттар.

(? Боппуруоска эппиэттээhин, ырытыы)

Ньургун Уоруйа5ы көрсүбүт.

-Ньургун ити ыал тиэргэнигэр массыына сытар. Хата ону илдьэ барыахха. Ньургун онуоха хардарбыт:

Теруетэ: О5о киьини билиэ5иттэн саамай чугас дьонунан ийэлээх а5ата буолаллар. О5о тереппуттэрин холобур оностор, батыьар. Чугас дьоннорун кытта истин сыьыаны олохтоон, дьо5урдарын сайыннарар эйгэтин тэрийдэхпитинэ, о5о сиэрдээх буола улаатыа.

Билинни кэмнэ чуолкайдык санарбат о5о элбээьинэ дьиксиннэрэр.. Маны туоратар сыалтан олонхо педагогикатыгар тирэ5ирэн, олонхо тылларын ненуе сахалыы тылы истэ, билэ улааталларыгар бол5омто ууруу.

Олонхо – саха норуотун тылынан уус – уран айымньытын саамай урдук чыпчаала, уйэттэн уйэлэр тухары келуенэттэн келуенэ5э бэриллэн испит дирин ис хоьоонноох айымньыта буолар. Олонхо5о биьиги ебугэлэрбит, теруттэрбит былыргы олох кестуутун уустаан – ураннаан кэпсээьиннэрэ олус уустук буолар. Саха норуотун тылын кууьун, тойугун, ырыатын баьыйбыт эрэ киьи олонхо5о холонор, хоьооннуу хоьуйар. Ол да буоллар, олонхону сэнээрэр, толорорго холонор, дьо5урдаах толорооччулары ке5улээн, олонхону уйэтитэн курэстэр тэриллэллэр, дьон сыанабылыгар таьаарыллаллар

Бала5ан ыйа – улуу суорун ыйа Ыал, киьи аймах

Сыала-соруга: тердун ууьун билиьиннэрии, ийэтин, а5атын киэн туттарга, кинилэргэ, айыл5а5а сугуруйэргэ уерэтии. Удьуор утумун сырдатыы. Идэлэри билиьиннэрии.

- тереппут мунньа5а;

- анкета толотторуу;

- тереппут комитетын талыы.

Алтынньы – Хотой Айыы ыйа (Добдур5а ыйа) Сомо5олоьуу

Сыала: Бэйэ-бэйэ5э кемелеьерге, чел куттаах, иллээх буолууга о5ону иитии. Дьиэ кэргэн теруччутун оноруу.

До5ордоьуу туьунан ес хоьооннорун уерэтии

Сэтинньи - Баай Байанай ыйа Айыл5а

Сыала-соруга: Байанай - хара тыа иччитин билиьиннэрии; булчут угэьин уерэтии. Сиэри-туому, булт араас керуннэрин уерэтии.

Олонхоттон айыл5аны, кыылы хоьуйууларын тириэрдии.

Муус ылыыта. Мунха

Ахсынньы – Билгэ хаан ыйа Саха остуоруйата. Саха терут оонньуута

Сыала-соруга: Остуоруйаны кэрэхсииргэ уерэтии, о5о тылын байытыы;

Олонхо5о хоьуллар дьиэни, иьити, танаьы билиьиннэрии.

Тохсунньу – Танха Хаан ыйа

Сыала-соруга: танха, билгэ туьунан ейдебулу биэрии.

Олунньу – Одун Хаан ыйа. Уус – уран тыл.

Сыала-соруга: олонхо5о хоьуллар дьиэ иьин, малы-салы билиьиннэрии. О5о билэр –керер ба5атын уескэтии.

Кулун тутар – Дьеьегей ыйа Оло5у тупсарар улэ.

Сыала-соруга: саха ыала дьиэ уот тэринэн, суеьу - ас тутан байылыаттык олорор – диэн ейдебулу инэрии. О5о кыра сааьыттан ебугэтин утуе угэстэрин утумнаан, улэни таптыыр, сыалын – соругун ситиьэр буола улаатарыгар олук ууруу.

Саха терут дьарыга:

Муус устар - Айыыьыт ыйа Сыьыан

Сыала-соруга: бэйэни сатаан кемускэнии, дьонно аьыныгас буолуу – утуе еруттээх.

Абааьы сыьыана иирсээни са5алыыр, оло5у урэйэр, алдьатар меку еруттээх – ейдубулу инэрии

Чэгиэн чэбдик , чел оло5у тутуьуу.

Дьо5ур, сатабыл, талаан