Сочинение дила ши на даргинском языке

Обновлено: 04.07.2024

КЛАССЛА ДУРАБСИ БАЛБУЦ (МЕРОПРИЯТИЕ) дарган мезла ва литературала 7 класслизиб.

Учитель : ГIичIаев М.ГI.

нешла мез руркънилизиб, дурхIназир вегIла ВатIайчи, мезличи,

литератураличи, историяличи, гIядатуначи диги, пахру ва иштяхI

акIахъни; дурхIнала мезла ва литературала шайчирти

дарсличир гIягIниахъесли кьицIдарибти хIурпри конвертуназир,

доскаличи къелбарибси кроссворд, плакатличи делкIунти буралаби,

ученикунани дарибти стенгазетаби, газетаби ва журналти, ИКТ.

  1. Дарс бехIбихьни, тема ва мурад аргъахъни.
  2. Даргала историяличила бурни.
  3. ДекIар-декIарти заданиебачил гъайла бутIни тикрардарни.
  4. Дарсла итог каъни.
  5. Хъули хIянчи бедни.

1. Дарс бехIбихьни, тема ва мурад аргъахъни. (слайд №1-3)

Учитель: Салам хIуша дакIибтас Иш нушала дарсличи, ГIурра халаси салам ХIушаб диштIати чатIнас!

Ученикуни: Салам, учительти нушала!

2. Даргала историяличила бурни. (слайд №4-8).

Учитель: Дагъиста мезаначил бархбасунси нушачиб ца айту лебси саби. Гьачам аркьули уили сай лебил дунъяла халкьанас мезани дуртIуси урчила мурда. Ил ваили сай нушала мер-мусаличи. Дубуртала кьакьати дукьбачиб бамсурси ва къардбикIуси урчиличибси мезана бицIибси гавлаг къаркъала музурбачи суркбикIули буили, тIярхъи бухъи саби, ва лерил мезани катхIел хIусдухъи тIинтIкадиубли сари. Илкьяйдали Дагъиста гьар шилисра-сера саби бегIти мезани дикибти сари, бикIар. Дунъяличир мезани дахъал сари. Илдази кадурхули сари даргала мезра.

Учитель: Мезличила чумал гъай дуру нушаб Артурли ва Патиматли. ДурхIнани назмурти дучIа .

Нешла мез дурхъати сар. ВегI варкьибси неш кьяйда, Илди дурхъати диъни Бала чус неш диганта, Нешличи кьяйда карцIли Вирус нешла мезличи, Гьаман мялхIямти дугьби, Дирар чузир иргъули

Нешла мез мучлахIейру ЧIянкIли мехIуртаницун, Неш, узи, рузи, ВатIан. Бицес хIядуртаницун. ХIяжатли сари илди Нушаб тяп кьацI кьяйдали,

КъияндикибхIелицун Балулра ил нушани!

Учитель: Дарган мез дални - гьарил дарганна чебла саби. АхтардибирехIе нушала дурхIнани сен-сен далулил дарган мез. Нушала лер кIел команда. ХIушаб гьаладирхьути лерил суалти делчIунти темабала черкад дирар. ХIяжатли сари чIянкIли хIушала иштяхI ва секIал багьес къайгъи. Чидил багьудлумазив цIакьсил, чила илди мурхьлил хIердирехIе. Нушала леб кабиили жюри, илдани хIушаб балланира кадалта.

Учитель: Бажардидиркудаяв ИшбархIила дарсличиб, Чебаахъес лебил пагь Гьанналауб касибси?

Ученикуни: КьасбирехIе халаси !

Учитель: ХIядурлирав дурхIни!

Ученикуни: Мурталра хIядурлира!

* Къукъу-лямцI. ХIушала девиз. Къукъу-лямцI кьяйда нуша, ГIямрулизир хъярхътира, Нушазибад берцуди, Гьеч азгъинтас агара! I

* Лачинти. Нуша диштIа лачинти ГьуцIлира гьаладяхIли Багьудлумала гьунчир, ГанздикIули гьарзали!

Учитель: КIелра командали барх далай бучIа.

Ученикуни: ДурхIни нуша даргала Узби-рузбира даргла Дагъиста дайла дайлаб Берхъаб нушала дарга!

Дарсла мурад: Расул ХIямзатовла творчествола мягIна дурхIнази мурхьли аргъахъни; илала произведениебачи диги акIахъни; дурхIназир вегIла нешла мез руркъниличи, вегIла ВатIайчи, историяличи, гIядатуначи диги ва пахру адикьни; мухIлила ва белкIла гъай гьаладяхI ардукни.

Дарсла башри

Учитель: ИшбархIи октябрьла вецIну верхIра саби. Нушала дарган мезла

бучIнила дарс саби. Гьанна хIердизирая, дурхIни, ва лехIдизирая иш гIергъиси бутIаличи ва пикридухъеная, селичила гъайдикIехIел нуша ишбархIила дарсличир.

-Дила пикрили, Расул ХIямзатовличила.

Дарсла мурад: Расул ХIямзатовла творчествола мягIна дурхIнази мурхьли аргъахъни; илала произведениебачи диги акIахъни; дурхIназир вегIла нешла мез руркъниличи, вегIла ВатIайчи, историяличи, гIядатуначи диги ва пахру адикьни; мухIлила ва белкIла гъай гьаладяхI ардукни;

Учитель: Расул ХIямзатов, Дагъистайзивра ва нушала улкализивра ахIи, лебил дунъяличивра хабардерхурси ва урибси поэт сай. Расул ХIямзатов акIубси сай 1923 ибил дуслизив Хунзахъла районна ЦIада бикIуси шилизив.

Дудешли, лебил кIарахъазив ва Дагъистайзив машгьурси поэт ХIямзат ЦIадасали, илизир назмуртачи диги адикьур.

Расул ХIямзатов урчIемал дус сайри виубси, лукIес вехIихьибхIели.

1945 ибил дуслизив Расул ХIямзатов керхур Москвализибси М. Горькийла уличилси литературный институтлизи. Институт белчIи чарухъи гIергъи, Р.ХIямзатов Дагъиста писательтала Союзла председатель виубли узес вехIихьибсири ва варсхIейубли илав узули калун.

— Дубурла хIуркIбала чедир арцурти Чинарадти, чила сартирав, чIакни? Алхуйтири бахъал xIyшaлa уршби, Нушара илдала дуклумар уркIби.

Дугели гьарахълир хьанцIа заклизир
Алкунти зубарти, саррав чихъали?

Жагьти дубурланти алхунгу бахъал,
Нушара илдала умути хIулби,

ЧебяхIси ВатIайчила, вегIла улкаличи дигиличила бахъли делчIун хIябкубти. БекIлибиубсили бетарули саби ил тема Р.ХIямзатовлара.

Дунъяла дубуртазиб БегI ахъил хIяна хIурхъван, Улкназиб дила улка Мекелли декIарбулхъан. Ишаб, сецад бугIярси Яни гIяхIлад бакIалра, ВанадикIар гьарилла Хъулрира уркIурбира. СенкIун ВатIан гьанни саб, Гьарилла уркIила тимкь, ВатIан саб- къия халкьла Къайгъи халаси хъарихъ. Чевхъун душман – гъубзнала Гъуцазир даргиб ажал, ГьатIира хIядурли саб ХIяяагартас ханжал. ХIера, ГIямру гIердуцес ЦIакьагариубси инсайс- Музабухъун пачалихъ, Пикри-кьасчерси нешван… Илгъуна саби бархбас Дила халкьла, улкала, Ил багьандан хала саб ТалихIра иш ванзала!

Гьалмагъдешличила бурала

Бурулра нуни гIямру дурхъатил селичирли: Юлдашла гъинчличирли, душманна нургъбачирли. Дила ВатIан дигIянни саб шурми-къаркъуби ургаб, Амма ил хIебалуси мажахIят чилра ургар! АхIен алжанна анхъван лигIматуна бицIили, Гьалмагъдешличил, дигайличил саби ил давлачебси. Гьалмагъдеш хIейалри, улхи дила халкь камти, Гьалмагъунани илди бетаахъур чебяхIти. ЧIумати гьалмагъдешра гьалмагъдешлис далайра- Илди сари гьар бархIи нушаб гьавара кьацIра!

Чуйнара ваира дура улкнази, Чинав виаслира, гьеч хъумхIертира,— ХIечи дила дигай даим цIакьдикIи, Дурхъал ЦIадала ши — чIакнала къала.

. ГIяшикьти хIул6ачил тьачамцун ахIи Хамси Каспиличи ну хIерикIира. Илаб, Сулакъличил цалабикили, Дила шила хIеркIли цабири кьисмат.

Чи-саял изайзивад сагъиру урхIла мезли, Амма урхIла мезличил хIейрус ну далайикIес. Нагагь жягIял дила мез детихъути диалли, Иш ну хIядурли сайра ишбархIи хIябла керхес.

.. Дила юрт–ахъ дубура, Дурхъаси саби наб ил.

ХьанцIа закла капарай Хъалч саби дила юртла.

УркIиличиб биалли ЦIябси дамгъа агара

ЧебяхIси ВатIайчи, халаси улкаличи диги дехIдирхьути сари вегI акIубси анкъиличирад, вегIла хъалибаргличирад,вегIли гьалаб-гьалаб ганз кацIибси мерличирад. Р. ХIямзатовла хъалибарг: хьунул ПатIимат, сарира 2000 дуслизир шалгIеррухъунси, хIябал рурси ва авал рурсбала рурсби. Дудеш вебкIиб 1951 дуслизив, неш — 1965 дуслизир. КIел халати узи дявила авлахъличиб алхун. Мяхiячкъалализив хiерирули сай илала виштIал узи ХIяжи ХIямзатов — академик Россияла академияла гIилмуртала

Дахъал сари Расул хIямзатовла дигайличила назмуртира, сарира сунела гIямрула рярхкья, марси гьалмагъ, разидешра анцIкьи-децIра цугли дуртIуси ПатIматлис хасдарибти

Сунела назмуртазир Расулли гIямрулизибси вайси вайсили, гIяхIси г1яхIсили чедиахъули сай. Поэт дунъяличиб халкьлис даршудеш, бутIацугдеш багьандан сунела назмуртачил манкъушван жиикIули дураулхъули сай. Илала назму, илала далай мурталра умути дири.

Дагъиста литератураличил бархбас. Урус мезличил делкIунти назмурти делчIни ва илдала бекIмягIна баянбарни.

Эй, гьункья, хIядурлирив Гьарахъси архIяличи, АрхIя гьарбилзан, каса Расулла назму хIечил.

Гьундурачив милигли ХIу гIяжизвиубхIели, ДакIудиру илини ДяхIцIи ва урунжуни.

Рахли xIy хьулухъадли Ваэс зубартачира, Каса назму бетарар XIед гьуни икIдачира.

Кахти бурямтазивад Верцахъес ахъри луга, Хьураварес хIялалти Гьунчиб бургу гIяхIлира.

Шала лямцIдухъунтиван ХIед дигна вашахъури, Хъуммартид каса, вари, Расулла назму хIуни.

КъардхIебухъи ихъахъу Гьуни айгъирлизира, Ил назмулис хIейгахъу Вершадешра къунбира.

Рахли хIезир хIерхути Усалдеш лердиалли, Азадвалтахъари xIy Илдазивад назмули. Гьалакли ламартбарес Ханжал чяхIванбарадли,

ПРИТЧА О ПРАВДЕ

Правда голову терзала: -Отвечай-ка, голова,
неужели: ты не знала
о разгуле воровства?

Поразмыслив над ответом, голова не соврала:

- Знала, знала. Но при этом
что поделать я могла?

Вор в обкоме и в Совете, нелегко его поймать. У меня - семья и дети, как мне было рисковать?

Правда голову прижала:

- Призовут тебя на суд.

Кто поверит, что не знала ты о том, что всюду лгут?

Голова в ответ кивала:

-Не поверят, не простят.
Как не знать? Конечно, знала.
Лгал и вождь, и делегат. Но у них - какая сила - власть, милиция, войска! Враз меня бы задушила аппаратная рука

Правда к сердцу обратилась:

- Как могло ты столько дней
выносить несправедливость
от зажравшихся властей?

Сердце Правде отвечало:

Не в один капкан попало. Раны, шрамы там и тут. С властью спорить - смысла мало, за неё закон и суд.

Песня мимо пролетала. Правда - к ней:

Рассмеялась звонко песня:

- Подпевала, да не я!
Разве песня - песня, если

в ней хотя бы треть вранья?

Разве песня - песня, если, потеряв и честь, и стыд, справедливость эта песня на земле не защитит?

Сколько раз меня душили, били, вешали и жгли, а поди ж ты - не убили, а поди ж ты -не смогли.

Я по-прежнему отважна, я по-прежнему сильна и врагам своим однажды заплачу за все сполна!

Лебилра дунъяла адамтачи дугьаилзни, декIар-декIарти халкьанала пикруми, кьасани дални, адамла хIурмат бирни, халкьличи диги, гьар халкьла кьисматуначила къайтъи дакIубарни - лерил илди черяхIти пикруми поэтла кадерхурли ишди назмуртази.

Дубурлан бухънабас

ХIербирули саб илди ахъ дубурла бекIличиб. МуртхIейчибад? Бурахъес кьадармабараб набчи,

Иш шалал дунъяличиб илдани чула намус Гьаб чебиу селрайчиб — бикьридеш дарес вирус.

Илдачил абзикирив? ДугIла жал саби хIела. ХIулби хIерван дарили, гьарилла багьа бала.

Бала бемжур дергълизив чидил кьукьмуцвиркурал. Бала чидил, лусенван, кьардхIевхъи ганзикIарал.

Сецадла гIямултачил ва чили бураллира, Къяна бусягIят бала - дугIла сари авара.

Илдазиб хIебургидра хIерзилра укдемдешла, Сабаб се сабил бала гьарилла дигIяндешла.

Дубуртази аркьясра, илад увяхIулхъасра, Илдас гьуни бирули, нуни бекI гIяшбурцисра.

Дубурлантазир илини ахъли кьиматла дирули сай гIяхIялдешдирни, ламус, сабур, хIяя, кумекбирни, бархьдеш ва цархIилти къиликъуни. Илдигъунти гIяхIгъубзназивад сайри Р.ХIямзатовра.

Дигалли дай дугели, Дигалли дай хIерели Хъа унзализи дила КьутI дирхъена гьархIели:… Гьункьяла кьутI — далай саб БегIлара ахIерси на6.

Расулли назму бучIули сай

МОЙ ВОЗРАСТ

Как в детстве я завидовал джигитам! Они скакали, к седлам прикипев, А ночью пели у окон закрытых, Лишая сна аульских королев.

Клубилась пыль лихим парням вдогонку, Беспомощный, в своей большой беде Казался я обиженным орленком, До вечера оставленным в гнезде.

Как часто, глядя вдаль из-под ладони, Джигитов ждал я до заката дня. Мелькали месяцы, скакали кони, Пыль сединой ложилась на меня.

Не ждут они и, дернув повод крепко. Вдаль улетают, не простясь со мной,

И остаюсь я на песке, как щепка, опрокинутая легкою волной.

О молодость, ужель была ты гостьей, И я, чудак, твой проворонил час? У очага пора ли греть мне кости, Ужели мой огонь уже погас?

Нет, я не стал бесчувственным и черствым, Пусть мне рукою не согнуть подков, Я запою, и королевам горским Не дам уснуть до третьих петухов.

Не все из смертных старятся, поверьте. Коль человек поэт, то у него Меж датами рождения и смерти Нет, кроме молодости, ничего.

Беем сущим поколениям ровесник, Поняв давно, что годы - не беда, Я буду юн, пока слагаю песни, Забыв про возраст раз и навсегда.

МЕНЯ ПРОСИЛИ

Меня просили верным быть горам, И где б я ни был, я следил за ними. Душа стремилась в горы, словно в храм, Где на скале я высек милой имя.

В те времена я часто был в пути, Я странствовал по джунглям и пустыням, Считая своим долгом привезти Оттуда песни, что пою доныне.

И, слушая мелодии мои,

Из странствий привезенные в подарок, На миг смолкали горные ручьи И голоса приветливых аварок.

Я песни эти подарил горам,

И видел, как они довольны даром.

А значит, по заморским городам

Я так подолгу странствовал недаром.

Меня просили, чтоб не забывал

Родной язык я вдалеке от дома,

И я хранил бесценные слова,

Как будто клад, средь речи незнакомой.

Мне нравились другие языки, Я вникнуть в их мелодию пытался. Но сердце изнывало от тоски,. Когда в чужой стране я оставался…

И вновь я возвращался в свой аул,

Твой блудный сын, твой мальчик непослушный,

И ты, как мать, меня не упрекнул,

Ни в чем, мой Дагестан великодушный!

Я памятник себе воздвиг из песен – Он не высок тот камень на плато, Но если горный край мой не исчезнет, То не разрушит памятник никто.

Ни ветер, что в горах по-волчьи воет, Ни дождь, ни снег, ни августовский зной. При жизни горы были мне судьбою, Когда умру, я стану их судьбой.

Поддерживать огонь мой не устанут И в честь мою еще немало лет Младенцев нарекать горянки станут В надежде, что появится поэт.

И мое имя, как речную гальку, Не отшлифует времени поток. И со стихов моих не снимут кальку, Ведь тайна их останется меж строк.

Когда уйду от вас дорогой дальней В тот край, откуда возвращенья нет, То журавли, летящие печально, Напоминать вам будут обо мне.

Я разным был, к ах время было разным - Как угол: - острым, гладким - как овал.

И все же никогда холодный разум Огня души моей не затмевал.

Однажды мной зажженная лампада Еще согреет сердце не одно, И только упрекать меня не надо В том, что мне было свыше не дано.

Я в жизни не геройствовал лукаво, Но с подлостью я честно воевал И горской лирой мировую славу Аулу неизвестному снискал.

Пусть гордый финн не вспомнит мое имя, Не упомянет пусть меня калмык, Но горцы будут с песнями моими Веками жить, храня родной язык.

На карте, что поэзией зовется, Мой остров не исчезнет в грозной мгле. И будут петь меня, пока поется Хоть одному аварцу на земле.

Нуни далуйтала тIашбатурра тах - Ахъси-декIар ахIен ил диркьбикличиб, Амма лебалцадхIи дубуртар улка ХIебелхъа чилилра памятник дила.

ХIебелхъахъа, бецIван авбикIул дягIли, Забли, я дяхIили, дуцIрумла жагъли, Пямрула кьисматли дири дубурти, Ну кьисмат ветарус илдас даимлис.

ХIебилшахъу нуни абикьурси цIа, Балас даршдусмазиб дила хIурматлис, Нешанани уршбас дила у бирхьу Поэт ветаахъес ибси кьасличил.

Дила у манзилла дуцIси варачай Я лугIянхIебиру хIеркIла къаркъаван, Дила назмуртала хIебиру къалип - Къяянала ургаб дигIяндеш кавлан.

Гьарахъли даимлис хIушачивадли ШалгIевухъунхIели ахиратлизи, Пашманни арцурти къургъала чIярли Набчила гьанбуршу гьаман хIушази.

Муртрил абалкунси девла чирагъли Ванадиру чумра адамла уркIби, Амма наб Аллагьли хIегибси пагьлис Набчи гIяйиббирес гIягIнили ахIен.

Игитла хIедарра гIямал-гьамайчил, ДяхI-дяхIли ургъаси усалдешличил, Машгьурбиахъубра лебил дунъялис Дила далуйтачил ну акIубси ши.

Хамси финни дила у хIебагьалра, Калмикли набчила гьанхIебушалра, Нешла мез дигути дубурлантани ХIердиру даимлис дила далуйти.

Поэзия лебси карта - бяхIлизиб Дила остров-гIямзи бетхIейхъур дугIли, Левли ца кIарахъан далайикIуси ДучIа ванзаличир дила далуйти.

Лер назмурти, чузиб нушани заманаличила, адамличила ХIямзатовла пикруми иргъути. Заманали черисули сари гьарсесекIал, сунени нушази камси заманалис гибти. Илини черасес бирхIебирар чIянкIли адамла гIяхIти баркьудлуми, илбагьандан адамли сунела гIямрулизир вирар дахъал гIяхIдешуни дарес адамтас багала диэсти, сунела ахърира цIакьра лерай. ХIера иличила саби иш гIергъиси назмура.

Стихи о времени

Расулла назмурти ва поэмаби урус мезличи шурдатур Илья Сельвинскийли, Наум Гребневли, Яков Козловский, Юнна Морицли ва цархIилтани. 14)Сай ХIямзатовли кIарахъала мезличи шурдатур назмурти ва поэмаби Пушкинна, Лермонтовла, Некрасовла, Блокла, Маяковскийла, Есенинна ва цархIилтала. 15)Дахъал назмурти Расулла далуйтили детаур. Илдас макьамти делкIун Россияла. Кавказла, Дагъиста машгьурти композитортани. Илдазивад ца сай Ян Френкель.

Дунъяличиб бурибти далайчибани дучIутири ХIямзатовла далуйти. Илдазибад саби Муслим Магомаев, Марк Бернес ва Вахтанг Кикабидзе.17)

2003 дуслизив поэт 80 дус виънилис хасбарибси байрамличиб ВатIанна гьалар дахъал сархибдешуни багьандан Россияла президент Путинни орденничил шабагъатла варибсири.

Расул ХIямзатов лебил дунъяличив машгьуси виънилис бикьридеш дирули сари иш назмули (кIарахъан, дарган, урус, английский ва немецкий мезаначил)

НабкIун гьанбиркули бирар, бургъанти - ХIила_авлахъкадли чархIебухъунти, КахIебихьун или иш ванзаличи, Шурбухъи саб или цIуба къургъачи.

Илди итхIейчибад гьанна, бикайчи Арцурли саби, жира бикIули. Илбагьандан заки хIердикIухIели, АхIенрара нуша децIлизир лехIли.

Лябкьян бархIи, нура хьанцI цIябдешлизив Урцусра къургъала хIенкьличил закив, Арцанван жиулхъас ванзаличирти Лерилра хIушачи, нуни датурти.

Макьам пикрибарни

Ян Френкельли бурни хIясибли

Наб дигулра разити, талихIчерти дурхIнала дукелцIили цахIнаб дунъя бицIили, Дарданала бурямла мякьи шикьхIедарибти ХIейрар гIямру марлира. Аммаки, гьалмагъуни, разидешлизир илди Хъумкартурли дигулра. Наб дигулра Дагъистайс сагати, саламатти Поэтуни акIубли, Илдала кухли набзи ванза зерзербирути Тупала хIергъахъули. Наб дигулра гъубзнала гьалмагъдеш цIакьдикIули, Бунагь- хIекь кIундацIили, Пигьлуми, урхьу шиван, хIунтIен держли дицIили, Далуйти зайдикIули.

Оценить 926 0

Доклад по родному языку на тему:

Дигахъеная нешла мез.

Адамтала цах l набдешуни алк l ниличил далли мезанира ак l уб. К.Маркс вик l уливан,бузерили адам ак l ахъубли виалли, адамти барх х l ебирнила, барх бузнила ва барх яшавбирнила х l яжатдешунани мезанира ак l ахъуб. Мезанала кумекуначибли адамти цабех l лизи цабех l бархбалсан, цабех l ли итдилтала пикруми иргъу, мурадуни белгидиру.

Дунъяличир мезани дахъал сари. Амма илдала кьадар гьачамлис дурусли кабизахъурли ах l ен( илдала кьадар 5-азирличи гъамли саби).

Мез агарли адамтала общество биэс х l ебируливан, адамтала цах l набдеш агарли мезра диэс х l едирар. Сецад дахъал мезани диалра, илди лерталалра х l янчи цагъуна саби. Мезла чумал мяг l начерти лишан лер:

1)чула белгиси кабиз ва гьаб-г l ергъидеш лебни;

2) мяг l налашалси бух l набуц ва т l амралашалси гьаб-г l ергъидеш лебни;

3) мезла чидил бут l а касалра( дугьби, фразеологизмаби, дугьбала цалабяхъуни, илди каргьнилатях l яр ва предложениеби, историяличил бархбас лебни. Илди ибси саби, г l ямру гьаладях l дашуливан, ишбарх l ила даражаличи бикайчи мезлизир халати дарсдешуни диубли диъни.

Дарган мез тухумти сари Дагъиста царх l илти миллатунал амезаначил: табасаранна, лезгибала, кьарахъала ва хаслира булугунала.

Г l ялимтала кабизахъни х l ясибли, жявти замунтазиб чедир гьандушибти мезанала ца хьулчи буили саби.

Дагъиста мезани сари-ургар тухумти дуънилис бикьридеш дирули сари,илдазир г l ях l цад цагъунти аслу-минала дугьби лернили.

Дарган мез имц l аливан т l инт l диубли сари Дагъиста дубуртала (Ахъушала, Левашала, Дахадаевла) районтала ва дубуртас гьаларти (Сергокъалала, Хайдакьла) районтала мераначир. Дарган мез дузули сари Къаякентла, БуйнахъсклаваЛенинский районтала цацадех l шимазирра: Къадарла, Губденила,Гъурбукила, Гергала, СагасиВихърила, Первомайскла ва царх l ил.

Дарган мезли гъайбик l ули саби Агулла районнаЧирагъла, Анк l лухъла, Шярг l лила, Г l ямухла, шимазиб, ГъунибларайоннаМемух l ела шилизиб.

Вишт l ах l ейчивад вех l ихьили ухънаваили вебк l есветикайчи адамла г l ямру мезличил дархдасунти сари.

Сирилавси дурх l яли гъайик l ес х l ебалалра, нешла буч l уси гардла далайличи лех l изес бала.

Бишт l ати школализи, жагьти институнази башар. Илдани учительла ихтилатуназибад, гъайла ,дугьбала кумекличибли чули гьачамлис чех l едаибти дахъал сек l ултачила бала. Мез тамашала ярагъ сари.Илдачибли адамти цаличи ца дугьабилзан ва цализи цали сегъунти дигара пикруми дуру.

Вег l ла Ват l айчирти диги гьарли-мартили диэс х l едирар гьаланачи вег l ла нешла мезличи диги ах l ек l убли диалли. Нешла мез х l едалуси ,илди х l ейгахъуси адам гьарли-марли адамлизи халварес х l ейрар. Нешла мезличи х l яжатагардеш дак l ударни сунела челябкьлаличи х l яжатагардеш дак l ударни саби.

Мез дуг l нил амурад:

а) Учительличиб чебси саби багьни ва чебетаибси материал чеббелк l ес ва пайдалабирес

б )Дурх l ни чебетаахъили бархьли гъайбик l нила бурсидешлуми къалабах l ейк l ули багьлали алк l ахъути сари.

в) Нушани г l ягнили саби мезла кумекличил дурх l нала пикриличила асарбирес, пикри мезличил буруси биъни багьандан.

Мез ункъдирули гьаладях l аркулра.

г) Дурх l нас багьни бедлугуси художественный образуначил илдала пикри, г l якьлу давлачердирули нушани илди дагьричебти ч l умати адамти Ват l анна бут l акьянчиби бетарахъути саби. Х l ебиалли мезла мурад ва илкьяйда школали, учительтани нешла мезличи, нешла мезла литератураличи, халкьла мух l лила пагьмуличи, творчестволичи дурх l нала диги ак l ахъни саби.

Иличирли дурх l нас имкан лугули саби.Ват l анна культураличил илди бархбасахъес, илкьяйдали дурх l назир чула миллатуначи диги Ват l анничи ва сунела халкьличи пахру ак l ахъесра.

Буч1антачил узуси учитель пагьмукар адам виэс г l яг l нили сай, хаслира нешла мезла учитель виубли г l ергъи, сенах l енну шимала дурх l нас хасдарибти дарган мезла учебникуни шагьарлизиб яра дахъал миллатунала вакилти цабалги х l ербирули шимазиб халабиути дарган дурх l нас дебали къиянтили урдулхъули сари.

Амма вег l ла мез дагьес дигути дурх l нала литературала мезличи иштях l , диги, сагати багьудлумаг l иб умц l ахъес, гъира ак l ахъес бег l танира учительтанира бирар. Ил мурад сархес багьандан учительтас чебси саби: дарган мезла дурсри тамашалати, багьурси сек l ай дурх l нас разидеш бихути детаахъни, дурх l ни умц l ести, г l яжаибти мисалтачи илдала х l ер бит l ик l ни, дурсрала дурар дурути х l язани, жура-журала хъарбаркьунани буч l анти алавбурцни; дарган девла, далайла, г l якьлу-насих l ятла жагадеш сегъунтидигара аги-кьяйдализиб гьаргбирни, дурх l нас дигусили, илдани сунела, сунени илдала урк l и иргъусили ветаъни. Ил мурад сархес багьандан кружокуни ,гьунибаъни, вечерти, абзани, дугьбала х l язани, концертуни дирни г l ях l си саби.

Дарган мезла кьадри-кьимат х l едалуси я дарганмезла учитель, я дарган дурх l нала бег l тибиэс х l ебирар.

Лебтанира балуливан, г l ергъиси замана даргантани чула литературала мезличи пикри имц l абарили саби. Радиолизир, телевидениялизир мезла масъултас хасдарибти чумра журала белк l ани дурадухъун, передачаби диуб. Камси гьалабван Дагъиста Пачалихъла университетлизиб дураберк l или саби дарган мезлис цацадех l ти шалуби мурхьли гьардарибси.

Даргала литературный мез т l инт l ли х l едузахънила зарал наб ну руч l ух l ели сабри якьинбиубси. Кайсех l е масала нуша рурсби-ургабси (гьалмагъ рурсби) ихтилат. Ну руч l ух l ели, барх буч l ули бири даргала лугъатунала вакилти. Гьаланачир нуша литературный мезли ихтилатдик l ес дирули ах l енри. Ашкарли, набра ну ах l енти царх l илтасра урусмезли гъайдик l ес чевкъурли. Масала, нушала жанях l лизир къаршидиках l елра ишдигъунти гъай детари:

-Привет! Се бирулри?

-Лерра. Как у тебя дела?

-Нормально, х l ела сена?

-Тоже вайт l а ах l ен. Зачет сдаватьбарес аркьулра.

Илкьяйда детурхутири царх l илти ихтилатунира. Цацабех l ти умути урус мезлицун гъайбик l ули саби.

Илгъуна саби литературный мез дузахънила аги. Вег l гъайик l ути мез умули ва дурусли дих l ес г l яг l нити сари. Гъайик l ух l ели илди нясх l едарили, царх l илти мезличила х l едархахъили, жагали дузахъес г l яг l нити сари. Балулра, къиянни саби, сенк l ун нушани нушала шимала лугъатунала мезра, даргала литературала мезра, урус мезра гъудуркадирулра. Нушазибад школализиб учительтани литературный мезли гъайдик l ни сен сабрил камли т l алаббири. Ил хат l а сабри.

Ну школализи рузес рак l ира, дурх l нас литературный мезла дурсри кадирхьулра. Амма наб ил сек l айчи г l ях l ли пикрибях l чиаэс г l яг l нили саби. Рахли, нушани илдази руркъяхъурти литературала мез нушанира г l ях l ил х l едалули диах l елли, дурх l нази секьяйда дагьахъес дирех l ел. Урус мез дагьахъести дахъал гьундури лер: дигалли телевизорлизирад илди дагьес вирар. Дарган мезла биалли илдигъунти гьундури камли сари.

Цацадех l шимазирти радиоби камли дузули сари, гьанна дузутира х1ергар. Цацадех l шимазир сегъуналра агара. Телевизорлизир дарган мезла передачаби рах-махли ах l и х l едирар. Лер даргантала журналти, газетаби. Илди къулбасдирутира дусличи–дус камбик l ули саби. Леб гъайла бахъал устни, писательти, поэтуни. Илди балути ва илдала жузи дуч l ути бахъал агара адамтира. Саби писательтира шимала халкьличил камли гьунибиубли бирар.

Калунси бек l либиубси ца гьуни саби. Школализир дарган мез т l алабкардешличил кадирхьес, илаб даргала литературала мезли дурх l ни гъайбик l ахъес. Илдик l ун даргантала нешла мез сари. Или биубх l ели гьарил дарганнис илди бег l лара дурхъати, бег l лара жагати, бег l лара ах l ерти диэсра г l яг l нити сари.

Лер нушала нуша дег l ти вец l ани азирти дугьби, жагати, зайдик l ути, дуч l ути .

Бег l ла г l ергъира наб иш докладлизиб ва царх l ил мерличиб бурес дигулра: дуч l еная жузи, журналти, газетаби, лех l ихъеная радиоличи, гъайдик l еная даргала литературный мезли, дигахъеная нешла мез!


Учитель: Нешла мез вегI варкьибси нешгъунти сари: илди хIейгни – неш хIейгнигъуна саби. Нушала неш кьяйда нешла мезра дигахъес гIягIнити сари.

« Чи- саял изайзивад сагъиру урхIла мезли,

Амма урхIла мезличил хIейрус ну далайикIес.

Нагагь жягIял дила мез детихъути диалли,

3. ИшбархIи нушани делчIунти тикрардирехIе цабара гIядатла ахIенси тяхIярли.

Учитель: Дарган мезла гIилмула бутIназибад ца саби морфология.

Морфология мезличила гъайбикIуси гIилмула ца бутIа саби. (Слайд№3)

Учитель: Дарган мезлизир чум гъайда бутIа лера?

Ученик: Дарган мезлизир 10 гъайла бутIа лер.

Учитель: Сегъунти сари илди?

Ученик: Сущ-е, пр-е, . . .

Дарган мезлизир 10 гъайла бутIа лер.

Междометие. (Слайд №4)

Учитель: Чум журала сари илди гъайла бутIни?

Ученик: БекIлидиубти ва къуллукъла.

Учитель: Сегъуна гъайла бутIаличила гъайдикIули калунра нуша ардякьунти дурсрачир?

Ученик: Существительноеличила.

4. Дарсла тема. Существительное. (тикрардарни). (Слайд №5)

Дарсла мурад: 1.существительноеличила делчIунти тикрардарес;

2. сущ-е, сущ-ела жинс, кьадар, падеж декIарбирес бални ахтардибарни;

3. дарган мезла лукIнила кьяйдуртачи бучIантала пикри бяхIчиаъни;

4. дурхIнала гъай гьаладяхI ардукни. (Слайд №6)

Учитель: БелкIеная тетрадунази число ва классла хIянчи.

Декабрьла вецIну авра.

Учитель: Диктант, дурхIни, нушани дурабуркIехIе гIядатла ахIенси тяхIярли. Нуни суалти хьардиус, хIушани жавабти дуруда. Илди жавабти нушани лукIехIе дугьбала диктантлизи.

-Ил урцусира бирар, се-биалра дигIянбарес дигусинира буру. (Къяна).

-Нешла рузи. (абадай).

-Нуша хIердируси ши. (Сергокъала).

- Нушала республика. (Дагъистан).

-Янилис гIергъи башуси дусла манзил. (хIеб).

-Дагъиста тах шагьар. (МяхIячкъала).

-Яни бусар, хIеб чебсаргъуси жанивар. (синка).

-Нешли наб асиб. (жуз).

-Нушала школали у бихуси поэт. (Батирай).

-Даим башуси, амма бумсхIебумсуси. (сягIят).

-Житалис дигахъу. (ниъ).

-Нуни белчIунра. (дарс, жуз, хабар, газета).

Дугьбала диктант.

Къяна, абадай, Сергокъала, Дагъистан, хIеб, МяхIячкъала, синка, жуз, Батирай, сягIят, ниъ, дарс, жуз, хабар, газета.

Учитель: Сен дугьбала диктантлизирти дугьби цадехI халати хIурпрачил, цархIилти диштIати хIурпрачил делкIи?

Ученик: СенахIенну цадехI сущ-еби тIинтIти сари, цадехI – хасти.

Учитель: Бархьли саби. МягIна хIясибли существительноеби лерти сари тинтIти ва хасти.

5. Падежуни тикрардарни.

Доскаличибси слайд (Слайд№7)

Ухъна анхъчи Хасай лебил биштIатала гьалмагъ сай.

Учитель: ИкI предложениеличила се бурес дируда хIушани?

Ученик: ИкI предложениели нушази общий падежунала гьаб- гIергъидеш гьанбикахъес кумекбирули саби.

Учитель: Чум падеж лерти дарган мезлизир?

Ученик: Дарган мезлизир 11 падеж лерти сари.

Учитель: Сегъунти журала сари илди?

Ученик: 7 общий падеж, 4 мер падеж.

Учитель: Урус мезлизир чум падеж лерти?

Ученик: Урус мезлизир 6 лерти сари.

А.п. чили? сели?

Х.п.чила?села?

Л.п. чис? селис?

Б.п. чичил?селичил?

Гь.п. чичила?селичила?

С.п.чичибли? селичибли? (Слайд №8)

Учитель: Гьанна нушани тикрабирехIе существительноела склонение.

Карточкаби хIясибли хIянчи. (Учительли дурхIнас карточкаби дуртIу).

ДурхIни доскаличиб бузар существительноеби падежунардирули. (жуз, рузи)/

Учитель: Дарган мезлизиб сущ-ела склонение сен-сен белгибируси?

Ученик: А.п.-ла ахир хIясибли.

Учитель: сегъунти сари 1,2,3 скл-ела ахирти?

Ученик: 1скл. –ни, 2скл. –й, 3скл. –ли.

6. ФИЗКУЛЬТМИНУТКА.

Существительноела жинс тикрарбарни.

Учитель: ДурхIни, гьанна нуни существительноеби дучIас, м.ж. существительноеби делчIунхIели уршби абилзан, хь.ж. делчIунхIели -рурсби.

Муса, Асли, узикьар, урши, абадай, директор, дарман, Камиль, кьариган, тухтур, аба, доска, Мариет, юлдаш, уста, унра, хала дудеш, рузикьар.

Учитель: М.ж., хь.ж., урга ж. дурарад гIурра сегъунти сущ-еби лерти сари дарган мезлизир?

Ученик: Лер кIелра жинслис дузахъути существительноеби.

Учитель: Илдигъунти существительноебала жинс сен-сен белгибируси?

Ученик: Илдала жинс белгибируси саби предложениелизиб бакIибхIели.

7. Существительноела лугIи тикрарбарни.

ГIягIнити хIурпри кадалтули дугьби делкIес.

Ад…м, кь..л, д…рхIя, уст… , урш… , гIин… ,д…рс, уз…кьар, н…къ, п…лтар, улкь…й, мукь…ра, ж…з, унр… .

Учитель: ИкIди лерилра существительноебала кьадар сегъуна саби?

Ученик: Лерил сущ-еби цалихълизир сари.

8. Самостоятельный хIянчи. (Существительноеби дахълихъла формабазир делкIес).

9. Существительноела морфологический разбор.

Арслай шула кьимат касиб.

Арслай - сущ-е, бекI ф. –Арслан, хасси, м.ж., цалихъ, а.п., 2 склонение.

Кьимат – сущ-е, бекI ф. – кьимат, тIинтIси, урга ж., цалихъ, у.п., 3 склонение.

10. Абз-хIяз. Гъайрухъун ибси девлизир лерти хIурпразирад цалихъла существительноеби делкIес. Замана 1 минут.

Гъай, рухъна, хъу, унра, хъар, нур, нар,…

11. Рефлексия. Тестаначил хIянчи.

1. Се саби существительное? А) Гъайла бутIа саби Б) Девла бутIа саби.

2.Се иргъахъу существительноели? А) ЛугIи Б) СекIал.

3. Сегъунти суалтас жаваб луга существительноели? А) Сегъунти? Сегъуна? Б) Чи?Се?

4. Существительноела лер А) 3 жинс Б) 5 жинс.

5.Халаси хIярпличил лукIа существительноеби А) ТIинтIти Б) Хасти.

6.Сен-сен дарсдикIара существительноеби? А) Падежуни хIясибли Б) БяхIяни хIясибли.

7.Дарган мезлизир чум падеж лера? А)11 Б)7.

8.Дарган мезлизир чум склонение лера? А)2 Б)3. (Cлайд №10)

11. Дарсла итог каъни.

12. Хъули хIянчи.

ГIягIнити хIурпри кадалтули дугьби делкIес.

Читайте также: