Эльбрусоид сочинение на карачаевском языке

Обновлено: 02.07.2024

Кязимни бойнуна бек къыйын борч тюшген эди – анга къара таныгъан адамы бек аз болгъан халкъны литературасыны мурдорун салыргъа тёреленди. Ол кесини чыгъармаларында да халкъыны басмасы болмагъаны, таулула жахил болгъанларыны тарыгъыуун бош этмегенди. Анга къарамаздан, Кязим халкъыбызны поэзиясыны отун тиргизген эди. Анга ол онгну берген аны айтхылыкъ фахмусу болду. Нарт Сосрукъ эмегенледен отну урлап, халкъына от тамызып, гыржын этер, эт биширир амал бергенча, Мечиев Кязим да, къудуретден поэзияны отун алып, миллет литературабызны нарты болду. Биз барыбыз да мынча жылны ичинде аны поэзиясыны иеси от жагъасында жылынабыз. Ол от жагъа жашауну бек къыйын кюнлеринде да суумай турду. Пушкин бла Лермонтовдан юйреннгенибизча, биз, таулу поэтле, бизни устазыбыз Кязимден дайым юйренебиз. Ол бизни миллет суратлау оюмубузну бийик даражагъа кётюргенди. Ол аны тарыхлы къыйыны, хакъы, сыйыды. Шыкъычы поэт халкъына, ана тилине да болмагъанча уллу игиликге этгенди. Аны кереклисича танымагъан, билмеген адамла Кязимни юсюнден жырчыды деп жазып тургъандыла. Ала жангылгъан этгендиле. Ол жырчы тюйюл, назмучу – поэт, жазыучу эди.

Кязим Октябрь революциягъа дери окъуна жалан фахмусу, назмулары бла белгили болуп къалмай, батырлыгъы – кишилиги бла да бизни таулада белгили болгъанды. Ол артыкълыкъгъа чыдай билмегенди, зулмучулагъа баш урмагъанды. Мен былайда да семиртип айтмайма. Поэтни аллай адам болгъанын тауда къартла энтда да унутмагъандыла.

Кязим тюзлюкню излеу бла бирге, къоркъмаулукъну да билген киши эди. Ол затны уа къаллай къыйын болгъаны белгилиди! Адамла класслагъа бёлюннген дунияда фахму бла къоркъмаулукъ – бир къаманы эки аузучадыла. Ол затха Кязимни жашауу, чыгъармалары, адам халы да шагъат боладыла. Дунияда батырны къоркъмаулугъу да болады. Анга аллай адам болургъа тюзлюкню аламат жютю сезгени, халкъгъа къуллукъ этмеклиги буюрадыла. Чынтты поэт, художник – халкъыны жюреги, намысыды, миллетни халларыны, къылыкъларыны бек иги шартлары анда боладыла, абадан поэт не заманда да историялы магъаналы адам болуп, уллу къыйматлы инсанына саналады. Аллай белгили шартласыз уллу художник болмайды. Биз Мечиев Кязимни жашауун бла чыгъармаларын сюзгенде да, акъылыбызгъа быллай оюмла келедиле.

Ой, мени жарлы халкъым,

Сен да бир башха болмай,

Кечеги къар жаугъанча,

Жауад къайгъы юсюнге,

Сени аллах къаргъагъанча!

Бу хыйла кёп дунияда

Жаннга хыйла этмедим,

Кесим жашасам, бары

Тюп болсунла демедим.

Бу артыкълыкъ кёп жерде

Бир артыкълыкъ этмедим,

Къан кёп тёгюлген жерде

Инсан къанын тёкмедим.

Къолларыма, къан угъай,

Кязим историяны кёп къыйын сагъатларына шагъат болгъанды. Анга халкъ поэтини акъылы бла фахмусу къыйын заманланы, уллу ишлени магъаналарын тюз ангыларгъа онг бере эдиле. 1914 жылда башланнган битеудуния урушну, Октябрь революцияны, коллективизацияны, Ата журт урушну кезиулеринде да алай болгъанын биз арсарсыз айтыргъа эркинбиз. Аны поэзиясы, хазна таймай, жашаугъа, историягъа да кертилей къалгъанына сёз жокъду. Тюзлюкню алай сюйген поэтге эски дунияны от жагъасында жылыннган къыйын эди. Ол от жагъаны жылыуу асыры аз болгъанын Кзяим бек тамам ангылагъанды, билгенли. Алай андан жылысын, мажалын да къайда табаргъа боллугъун поэт билмегени, ангыламагъаны да ишексизди. Бир жол Кязим кесини антча сёзлерин айтып, таймай алагъа кертилей къалгъанды. Ма ала:

Муну айтхан акъсакъ Кязим:

Жетгинчиннге манга ёлюм,

Къысылгъынчы эки кёзюм,-

Тюзлюкге къулд мени сёзюм!

Кавказны ахшы революционерлерини, батырларыны бири болгъан Къалабекланы Солтанхамитни юсюнден Кязим этген жырны хапары да бек сейирди. Солтанхамит революциягъа дери, абрек болуп, Шыкъыгъа келип, поэтни юйюнде къалып тургъанды, ала татлы шуёхла болгъандыла. С.М. Кировха Бызынгы тауларында аллай назмучу жашагъанын да Солтанхамит айтханды. Думала элинден чыкъгъан жигит революционер душманны къолундан жоюлгъанында, Киров Терк башында Шыкъыгъа, Кязим Солтанхамитныи юсюнден жыр этсин тау эллеге жайылып, халкъ жыры болуп къалгъанды.

Дуния деген алай къыйын, тик жолду,

Ол жолда азаплыкъ ким сынамагъанд?

Дуния деген алай ачы тенгизди,-

Анда кимни кемелери батмагъанд?

Кязим быллай назмуларында уллу поэтлеге тенг болады. Таулу поэтни дагъыда бир сейир жери – ол не бек къайгъылы, ачыулу затланы юсюнден жаза эсе да, аны сёзлери не ачы болсала да, ол бир заманда да жашауну керексиз затха санамайды, андан къол жуууп къойгъан адети жокъду. Кязим адамлыкъгъа, тюзлюкге, кишиликге, аланы жоюлмазлыкъларына да ийнаннганын бир заманда да тас этмегенди. Биз огъарлакъда айтып ётген ачы, къайгъылы назмусунда да поэт жашаугъа ийнаннганыны юсюнден къоймагъанды:

Дуния, сен не ачы тенгиз эсенг да,

Ата юйюбюзге сен барыбызны.

Дагъыда атдан кетгенде да, алай кетебиз,

Билекликлени биз къолдан иймейин!

Кязим, ана тилибизни бек кючлю чигинжиси, алыкъа бизде киши аллына ёталмагъан сёз устасыды. Ол барыбызны да устазыбызды, аны поэзиясы барыбызгъа да бек болушханды. Мен кесими уа анга артыкъ да уллу борчлугъа санайма. Мени затларымы окъгъан адам Кязимни манга болушлугъу жетегенин тынч сезерге боллукъду. Мен ол затдан уялгъанны къой да, анга къууаннган этеме, аны кесиме намысха санайма, не ючюн десенг, Кязимни уллу поэтледен – устазладан – бири болгъанына мени ишегим жокъду. Ол Лермонтов бла, Гарсия Лорка бла бирге мени унутулмаз устазлырымдан бириди. Аны себепли, 80 жыл болгъанында да, Кязим кёзлеринде къаллай кюн жарыгъы кёрюннгенин бир заманда да унутмам. Мен аны кёзлерине сюйюп къарай, жылы къолун кёп тутханма, огъурлу ауазын эшитгенме. Ол ауаз бюгюн да къулагъымда турады. Аны башы – акъыманны башы, жюреги поэтни жюреги эди. Манга Кязимни юсюнден жалан да бир-эки сёз бла айтып къояргъа керек болса – фахму акъыл дер эдим.

Шаудан сууну тазалыгъын бла сууукълугъун сезер ючюн, бир уртлап къойсанг да тамады деп тауда алай айтадыла. Энтда да жангыдан Кязимни усталыгъан къайта, аны жашлыкъны юсюнден этген жангыз бир къысха назмусун юлгюге келтирип къояйым:

Жашлыкъ, сен – садакъ окъ эдинг,

Мен сени жибердим атып.

Къайсы сырт артына аудунг,

Не къаягъа тийдинг барып?

Жашлыкъ, бек ушай эдинг жазгъы

Жумарукъну бойнуна сен.

Не уа ол кесим ёлтюген

Кийик болурму эдинг сен?

Ол темагъа битеу дунияны поэтлери кёп жазгъандыла, аны юсюнден алмат иги чыгъарма кёпдю. Алай Кязим аны юсюнден да кесини жангы сёзюп айтханды. Алай этерге жалан да бек ахшы поэтлени къолларындан келеди.

Кязимни аты халкъ жигитлени атлары бла бир даражада турады. Аны заман эски эталмагъан чыгъармалары уа анга халкълагъа белгили болургаъ эркинлик бередиле. Ол алай болур ючюн бизге кёп иш этерге керекди. Кязим – бизни миллет намысыбыз, къууанчыбызды, ол битеу Кавказны бек ахшы поэтлеринден бириди, аны халкъла билирге керекдиле.

Фахму, заманны кючлю желлерине кесин элтдирмей, кесине узакъ ёмюрлюкню алады. Кязимни уллу фахмусу да алай этгенди. Аны поэзиясына тау тёппелени башларында кёк жашнау да, таза сууну бойнунда тал терекни чакъгъаны да киргендиле. Кязим бизни кёп къыйынлыкъ кёрген, ёмюрледе кесини тилин тас этмей жашагъан жигит халкъыбызны бир заманда да андан айырылмазлыкъ жол нёгериди. Аны эски болмазлыкъ поэзиясыны отуна адамла энтда да кёп жылланы жылынырла.

Мен бу статьяны Кязимге этилген къысха назмум бла бошаргъа сюеме:

Сен – тауса, кёк терексе.
Жашауубузда алай
Дайым да турлукъса сен,
Тау кибик агъаргъанлай.

Туманны эки жарып,
Алай тургъан къаяча,
Тохтамагъанлай арып,
Бара тургъан атлыча.

Кязим хажини барлыгъына шекли болгъан угъай да, арабызда сау-эсен жашап тургъан адам окъуна сунадыла.

Алыкъа Орта Азияда къабыры да белгисиз Кязимни къайда болгъанын а мен къайдан билип айталлыкъ эдим!

Ма аллай бир жарыкъ.

Кязим хажи кеси да бек жарыкъ адам болуучу эди, дейдиле.

Ойлачыгъыз бир, къаллай жюрек талпыныу, къаллай бир сюймеклик от керек эди устазгъа – сохталарына Кязимни сау сундурурча аллай сезимни,аллай ийнаныуну алдыртыр ючюн!

Ол тукъум зат халкъда барды.

Ол-бу назмучуну юсюнден жазылгъан зат – аны не зат жазгъанын, къалай жазгъанын, нек жазгъанын, къаллай адам, къаллай назмучу болгъанын шартыракъ ангылатыргъа, толуракъ ачаргъа деп этиле эсе, мында уа, бу къужур жазмалада, сейир-аламат! – Кязим хажи ким болгъанын, не айтыргъа сюйгенин, жашаугъа, дуниялыкъ ишлеге кёз къарамын къайда да адам ангылап иш къоймасын деп, иш этип, къатышдырылгъаннга ушайды.

Кязим кеси къалай ангылашыныулу жаза эсе да, аны кесини юсюнден да алай жазаргъа керек болур, баям, – бурмай, чулгъамай – шарт, шатык, туура. Туманнга киргенча этмей, чууакъгъа, аязгъа чыкъгъанча. Кязим кеси да ким да тынч ангылагъан, кимни да ангылагъан, ачыкъ ниетли, ачыкъ сёзлю, жарыкъ кёллю, таза адам болгъанды, назмуларына ушаш, хар заманда ол сезилгенлей турады.

Ол назмуланы таула, тарла ичлеринде жашагъан адам жазгъанлыкъгъа, алада - тюзле, талала кенглиги, аулакъла азатлыгъы, аяз, жел.

Хоу, тауну уллулугъун узакъдан къарап да кёрюрге боллукъду.

Кязимни ол-бу быластха байлап биз табарыкъ жокъду. Кязим ёз жеринде закийди. Ол кесин аланы экилеринден да эртте айыргъанды.

Оу большевик, шау кадетле,
Къайдан чыкъды шу адетле?

Суу уртлап, ауузунгу чайкъа,
Сууну тамакъдан, кемирчекден
Жиберип, – бурунунгу тазала.
Битеу чархынгы ариу жуу,
Сууукъ сууну къуюп, –

деп жазады Кязим дегенча.

Сюннет абидез аллыкъ мукъмин, олтуруп,
Аузун чайкъар, таза суудан толтуруп.

Бурнун чайкъар, кемирчекден ётдюрюп,
Чархын жууар, барына суу жетдирип,–

Сабийлеге аны толусунлай басмаласакъ, андан уллу игилик эталмаз эдик алагъа былайда.

Сен – тауса, кёк терексе,
Жашауубузда алай
Дайым да турлукъса сен
Тау кибик агъаргъанлай, –

деп, жюрегине туугъан журтун салып, Кязимге къарап айтхан сёзю да. Бирине сюемеклиги башхасына жугъуп барырча этгенди. Ушамагъан – жукъмайды. Туугъан жерге, халкъгъа уллу сюймеклик – уллу адамланы ёсдюреди. Жюрегингде ол сюймеклигинг не къадар уллу эсе – халкъынгда сыйынг ол къадар бийикди. Ол жорукь, Аллахха шукур, халкъда бузулмай сакъланады.

Абдуллах Бегий уллу

АЛАНЛА,акъылыгъызны бёлюгюз. "НЮР" атына тийишли чыгъып башлагъанды . Артда сурап-излеп айланмай, алгъан, жазылгъан этигиз. Сабийлеригизге, кесигизге да ол бек сыйлы саугъа боллукъду. Дагъыда - сабийлеге не иги затыгъыз бар эсе да - сабийле тили, жомакъ, хапар - не зат да болсун - былайгъа - салсагъыз да, журналны атына ийсегиз да - бек иги иш этериксиз. Жарым жылгьа багьасы- 75сомду. Тел. 42-37-27. Айны ахырына дери жазылыргьа барды онгугьуз.Анала, Атала, Устазла, бир эс бёлюгюз! Амал табып,

Нур Карачай-Малкар ана тилде джазылган сабий назмула, джомакла, хапарланы болганы сабий жоурналды. Хар айда бир Малкарда басмаланады. Былайда болган сайысы 10.чу сайысыды. -------- Нур Карачай-Малкар ана тилде джазылга.

Чтобы отметить человека, наведите на него курсор и нажмите левую кнопку мыши. Чтобы отметиться на фото, наведите на себя курсор и нажмите левую кнопку мыши.

Читайте также: