Тыва дыл чаштарга доклад школа назыны четпээн уругларга
Обновлено: 06.07.2024
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Тема: Школага болгаш уруглар садтарынын кичээлдеринге чуруктарны, дидактиктиг оюннарны ажыглаары.
Школа назы четпээн болгаш школа назылыг уругларнын чугаазын сайзырадырынын кол сорулгалары болгаш принциптери.
Чурук-биле ажылдын ужур-дузазы.
Ажыглаан литературанын данзызы.
Тыва дылым чараш дылым,
Тыва дылым байлак дылым,
Ак-кок Тывам ыдык дылы.
Амгы уеде школа назы четпээн уруглар албан черлеринин кижизидикчи башкылары Россиянын комплекстиг болгаш чангыс аай угланныышкынныг чаа программаларынын негелдезин ёзугаар школа назы четпээн уругларны ооредип, кижизидип турар.
Кандыг-даа эртемни ооредирде эн-не баштай куруне стандарттынга ундезилээш, программаны ажылдап кылыр. Программаны тургузуп тура, Тыва Республиканын чонунун культура болгаш национал байдалын, тыва дыл, орус дыл ышкаш, Республиканын девискээринде куруне дылдарынын бирээзи кылдыр санаттынып турарын, оон кууседип турар хулээлгелерин барымдаалап турар.
Назы четпээн уруглар албан черлеринде уругларнын культуразын хевирлээриче, мага бодун угаан-медерелин, мозу-шынарын, сагыш-сеткилин сайзырадырынче угланган.
Чугаа сайзырадылгазынын кол сорулгалары:
- школа назы четпээн уругларнын сонуургалын оттурар.
- биче хемчээлдиг чогаалдарнын утказын хажытпайн чугаалап, ооредир.
-литературлуг чугаага сайзырадыпуругну уран-чечен кылдыр чараштыр чугааладып ооредир.
-долгандыр турар хурээлел дугайында баштайгы билиглерни быжыглаар;
-Культуранын унелиг чуулдери-биле таныштырып, эки бапгай деп минниишкиннерни сайзырадыр.
- улуг болуктун уругларын бижикке ооредип белеткээринче углаар.
- уннерни шын адап, билирин чедип алыр.
Назы четпээн уруглар албан черлери программа дидактиканын принциптерин удуртулга болдургаш, ону ажыглап турар.
Дидактиканын принциптери:
Уругларны ооредип тургаш сайзырадыры;
Уругларнын аажы-чанын болгаш назы харын барымдаалаары;
Ооредиринин билдингири болгаш чогумчалыы.
Школа назы четпээн уруглар албан черлеринин кижизидикчи башкыларынга болгаш эге класстар башкыларынга уругларнын кичээнгейин хаара тудуп, кичээлдерге идепкейин бедидери-биле чуруктарны ажыглаарын сумелеп турар. Чуге ону сумелеп турарыл?
Чурукта чуну коргускенин, чунун дугайында чугаалап турарын эскерип билип алырлар.
Уругнун сагынгыр тывынгыр чоруун бедиир болгашчуруктун утказын чугаалап турар аппаар.
Туннелинде уругларнын дыл домаа сайзырангай аппаар. Долгандыр турар чуулдерни, бойдустун каас чаражын, чуруктан танып билип алырлар.
Чуруктарнын хевирлери янзы-буру болур.
Бойдустун 4 эргилдезинин дугайында;
Идик-хеп дугайында оон-даа оске.
Кажан чурукту ажыглап тургаш, оон темазы уругларга чоок, билдингир. Утказы бодун, домак, чугаа тургузарынга таарышкан болур ужурлуг.
Предметтиг чурукту кичээлдерде хойу- биле ажыглап турар. Чурук- биле ажылдап эгелээрде уругларга беседаны чорудар. Уругларга чурук-биле таныжар уени бээр, боданыр арганы бээр.
Сюжеттиг чурук-биле ажылдап тургаш, Чурукка хамаарыштыр айтырыгларны салып, харылзаалыг чугааны тургустурар. Харылзаалыг чугаа уезинде, арын-баш холл-бут шимчээшкиннерин денге кылыр. . Билдинмес чуве аттары бар болза, словарь ажылын чоргузар. Чуруктун утказынга хамаарыштыр шулуктерни, тывызыктарны, улегер домактарны чугааладыр. . Чурукту албан амыдырал-биле холбап ооредир.
Кыштын соогун тоовас
Чыып чиирге чаагай
Баштай аас-биле чуруп когускенин. Чугаалаар.
Билдинмес состу, тайылбырлап, чурук дузазы-биле билиндирер. Состу шын адалгазын чедип алгаш, оон-биле домак тургузуп, харылзаалыг чугаа тургузар, чоок уткалыг состу тыптырар.
Чижээ: Мажаалай. (Чурук дузазы-биле оон чуруун коргузер. )
-Мажаалай деп чул, уруглар? ( Уруглар билбес болза, чуруун коргузер.)
- Мажаалай –дээрге Адыг ышкажыл, уруглар. Ол кайда чурттап турарыл?
- Адыгны олуруп болбас, ол кызыл дептерде бижиттинген болгаш камгалалдыг дириг амытан-дыр, уруглар.
- Адыг, Мажаалайнын ажыктыг чуулдери бар кым билирил?
- Оон хам кижилер улус артыжаарда дыргаан ажыглап турар, оду эм шынарлыг.
Адыг дээринден оскээр чуу деп адаар болдувус, уруглар? ( Мажаалай. Адыг) .
Чурук-биле ажылдап турувуста, кичээлдин кижизидилгелиг сорулгазы катай чоруп турар. Уруглар оон дыка ажыктыг, чараш чуулдерни билип алырлар.
Чурук-биле ажылдап тура, уругларны ажылдаары-биле узуп ап болур:
Чурук-биле ажылдын ужур дузазы аажок улуг.
Чуруктар уругларнын сос домаан байыдар, чараш чуулге уругларны кижизидер, угаан-медерели сайзыраар.
Кичээлдерде ажыглаар дидактиктиг оюннар.
- стол кырынга ойнаар :
Кичээлдерге ажыглаар оюннар темазы дугжуп турар, кичээлдин кайы-даа этапынга ажыглап болур.
Тыва дылда Кым? Чуу? Деп айтырыгларга харыылаттыннар состерни орус дыл биле холбавышаан улуг болукке ооредип алыры кузенчиг. Чуге?
Тыва дылда чуг-ле кижиге хамаарышкан состер кым деп айтырыгга харыылаттыннар, арткан бисти долгандыр коруп турар чуве аттары чуу? деп айтырыгларга харыылаттыннар. Орус дылда кижиден ангыда дириг амытаннар кым? Деп айтырыгларга харыылаттыннар.
Тыва улустун аас чогаалындан: Тоолдарны, улегер домактарны, тывызыктарны ажыглап болур.
Туннел: Назы четпээн уругларны чогуур деннелге кижизидери болгаш ооредири башкыларнын ада-иелер-биле сырый харылзаазы, оларнын демниг ажылындан дорт хамааржыр.
Школа назыны четпээн уругларнын чугаазын сайзырадырынын аргалары.
Уругларнын чугаазын сайзырадыры дээрге-ле дылдын бугу талаларын ажыглап билиринге оларны ооредири болур.
Школага садиктен келген уруглар диалогту ( айтырыг-харыы чугаазын) билир болур. Бирги классче шилчип турар уругларнын чугаазында мындыг четпестер таваржып турар:
1.Чамдыктары состерни адаары литературлуг нормаларга дуушпес.
2.Узадыр адаар ажык уннерни, ажык эвес уннерни шын эвес адаар.
3.Чугаалаан домактары чамдыкта тонген утканы(бодалды) илеретпейн турар.
4.Бодунун домакта бодалын дес-дараалаштыр илередип шыдавас.
5.Сос курлавыры кончуг кызыы.
Школага келир уругларнын шуптузунун чугаазын ындыг четпестерлиг деп болбас. Чугаазы сайзырангай, домактарга состерни шын шилип ап билир, бодунун
бодалын чугаазынга шору илередип шыдаар уруглар база эвээш эвес. Ындыг уругларны ооредири башкыга чиик болур.
Уругларнын чугаазында четпестернин унуп келир чылдагааннары:
1.Ун органнарынын четпестеринин ужурундан бооп болур. Бо эмчилерге хамааржыр айтырыг.
2.Ада-иелерге хамааржыр четпестер:
чижээлээрге: ням-ням чиир (ням-ням чиир уруум), пеп-пеп-изиг холун чиптер; каак-каак - чаражын;
б) чувелернин хевирин, дааш-шимээнин оттунуп чугаалажыр: Опеяа ии-ии дидир- бичии уруг ыглай берди; уруум кежээзин, ку дээр-удуй бер, уруум; окаай-окаай,оо-оок-багай чуве тутпа;
Уруглар состерни шын эвес адаарын база улуг улустан ооренип алыр:чугалаар ( чугаалаар ), экидиир (эки-дир ), боорулер ( борулер ), белектээр ( белеткээр ), эмежок (энмежок), орениир (оорениир).
Уруглар садтарындан школаже шилчээн уругларнын хой кезии холушкак дылдыг, орус болгаш тыва состерни холуп чугаалаар, а чамдыктары шуут тыва дылын билбес.
Уругнун чугаазын сайзырадырынын оруктары
1. Тыва уругларны уруглар садтарынга шуптузун хаара тудар. Оларны тыва школага ооренир кылдыр тывалап ооредири чугула.
2.Ада-иелер ортузунга бичии уругларнын чугаазын сайзырадырынын дугайында лекциялар, беседалар, консультацияларны чорудар.
3.Башкы бодунун чугаазында четпестерни хайгаараар, ун тыртырар аппаратка тыртыргаш дыннаар, херек болза эдер.
Уругларнын школага келген 1-ги хунунде-ле башкынын ажылы чугаа сайзырадылгазынданэгелээр. Уруглар-биле таныжылга оларны школа, класс ооредилге, сагылга-чурум-биле таныштырар, чуруктар коргузер, янзы-буру беседалар чорудар дээн ышкаш ажылдарны белеткел уезинде-ле эгелей бээр.
Чугаа сайзырадылгазынын хевирлери:
1. Уннер-биле ажыл.
5.Экскурсиялар болгаш хайгааралдар.
6.Шулуктер доктаадыры, тоолдар тоолдаары, чечен чугаалар, тывызыктар, дурген – чугаалар дыннап , чугаалап, тып сайгарары.
ын-ын улуг бажын.
Ыт канчаар ээрерил?
Хог-хог - хоглуг уруглар.
Кар-кар - кара карак.
Ун оттунген состерни ажыглап, ыыткыр болгаш оожум кылдыр катаптадып тургаш ажык болгаш ажык эвес уннерни ( м, н, б, т, д, к, х, р, с, п ) шын ададып ооредир.
Кижизидикчиге, эш-оорунге айтырыг салырын, ойнаарактар, азып каан чуруктар дугайында чугааларын деткиир.
Чугаазы багай уруглар биле эртенги уеде-даа, дуъш соолунде-даа тускай ажылды чорутса эки.Уруглар кайы-бир унну азы состу шын эвес адапкан болза,ону анаа эртирбейн , ол-ла дораан эдип , айтып бергеш ададып ооредири чугула.
Чугаазы багай уругларже башкы черле улуг кичээнгейни салыр болза эки. Оларнын ада-иези-биле доктаамал харылзааны тудуп, оларга арга-сумени бээр.
Сос-биле ажыл.
1. Уругларнын сос курлавырын байыдып, билир состерин идепкейжидер.
2. Состерни болуктээр, домейлээр.
Чижээ:Билбеспейге дузала, деп оюн.
Самбырага ногаалар чуруктары азып каан турар
Башкы:
- Билбеспей хамык чувелернин аттарын уттупкан-дыр, уруглар, адап беринер.
Уруглар:
- Морковь, согуна, капуста, огурец, редиска – деп танып каар.
Башкы:
- Чангыс сос –биле ону чуу дээрил?
Уруглар:
Мындыг хевирлиг оюннарны азырал дириг амыттаннар, унуштер, кат- чимистер аймаанын аттарынга хамаарыштырып чорудуп болур.
Уругларнын чугаа сайзырадырынын оруктары.
1. Тыва уругларны уруглар садтарынга хаара тудар.
2.Оларны тыва школага ооренир кылдыр тывалап ооредир.
3.Ада-иелер ортузунга бичии уругларнын чугаазын сайзырадырынын дугайында лекциялар, беседалар, консультациялар чорудар.
4.Башкы бодунун чугаазында четпестерни хайгаараар, ун тырттырар аппаратка тырттыргаш, дыннаар.
5.Тыва амыдырал, пейзаж, эдилелдер коргускен чуруктарны ажыглаары артык эвес.Ынчангаш тыва дылды чугле кичээлдер уезинде ооредир дээр болза, шын эвес болур. Агаарлаашкын , оюннар, хайгаарал уезинде состерни, домактарны , билиглерни быжыглаар.
Ваш браузер должен поддерживать фреймы Ваш браузер должен поддерживать фреймы--> --> Ваш браузер должен поддерживать фреймы--> --> Ваш браузер должен поддерживать фреймы--> -->
-75%
Чырык чер кырында чурттап чоруур чон бүрүзү келир үеде салгалдарынга төрээн дылын, ёзу-чаңчылдарын, уран чүүлүн, чер-чуртунуң, чонунуң онзагай шынарларын кадагалап арттырып каарын күзээр. Чүге дээрге өгбелеринин дылы, культуразы, чаңчылдары, төрээн чери, чону кандыг-даа язы-сөөк кижиниң бир дугаар үнелеп көөр ыдыктары болур. Ол бүгүнү төрээн дылын таварыштыр өөренип, көрүп, амыдыралынга ажыглаар.
Ниитилел хөгжүп сайзыраарга, делегейде чоннарның дылынга өскерилгелер хөйү-биле таваржып турар. Чамдык дылдарның сөс курлавырынче өске дылдардан чаа-чаа сөстер ажыглаттынып кирип турар, база ол ышкаш чамдык дылдардан хөй-хөй сөстер ажыглаар хулээлгезин чидирип, аас чугаадан үнүп турар. Амгы үеде эң дүвүренчиг чүүлдерниң бирээзи – дылдарның чидип турары болур. Ылаңгыя улуг күрүнелерниң иштинде кирип турар биче чоннарның болгаш республикаларның дылы улуг хоозуралда таваржып эгелээн. Кайы дыл ол күрүнеде күрүне дылы болуп турарыл, шупту чүүлдер эртем, политика, массалыг информация чепсектери, өөредилге талазы-биле адырлар ол дылга чагыртыр апаар. Ынчангаш Россиянын иштинде кирип турар республикаларда байдал нарыыдап эгелээн. Чамдык чоннарның аныяк өскени төрээн дылын билбес, өг-бүлелеринде безин орус дылда чугаалажып турар. ЮНЕСКО-нуң берип турар медээлери- биле алырга, Россияда элээн каш дылдар чиде бээринин айыылында келген. Дыл чидерге нация чидер.
Бистиң төрээн тыва дылывыс база дүвүренчиг байдалда келген. Шак мындыг байдалдарны ЮНЕСКО-нуң эксперттери сайгарып, өөренип көргениниң түңнелинде, тыва дылывыс чиде берип болурунуң айыылын тургузуп турар дылдар аразынче кире берген. Мооң мурнунда чылдарда элээди болгаш аныяктар хөй чон чыылган черлерге тывалажып турган болза, амгы үеде сыр дедир апарган. Бичии уруглар болгаш аныяктар аразында колдуу орус дылга харылзажып, чугаазынга орус сөстерни хөйү-биле ажыглап, тыва литературлуг дылдың нормаларын хажыдып эгелээн.
Программаның кол сорулгазы, уругларга төрээн дылын, культуразын, улусчу чаңчылдарын садиктерге, школаларга болгаш өг-бүлезинге чажындан өөредип чаңчыктырары болур.
Уруглар садтарынга тыва дылды өөредип тургаш, кылыр ужурлуг чүүлдер.
1). Уругларның өг-бүлези болгаш ада-иелери-биле быжыг харылзааны тудуп, деңге ажылдаары.
2). Төрээн дыл кабинедин азы булуңун тургузары. Аңаа тыва өгнүң кезээн кылыры болгаш туруп болгу дег өгнүң эт-херекселдери, хөгжүм херекселдери, национал идик-хеп, уругларга тааржыр тыва ойнаарактар, эр, херээжен кижилерниң эдилелдери-биле кабинетти азы булуңну дерип кылып алыры чугула.
3). Башкының талазындан эрттирер кичээлиниң планын уругларга солун, чогаадыкчы тургузары.
4). Чугаа сайзырадыр кичээл үезинде, сула шимчээшкиннерге ажыглаар тыва улустуң аас чогаалының хевирлерин болгаш башкының бодунуң дилеп-тып, чогааткан материалдарын четчелээри.
5). Уругларның чугаазын сайзырадырда, тыва улустуң аас чогаалының болгаш тыва чечен чогаалдың жанрлары: тоолдар, үлегер домактар, тывызыктар, дүрген чугаалар, алгыш-йөрээлдер, шүлүктер, чечен чугааларны тода номчуп бээри, утказын чугааладыры, шээжиледири, тывызыктарны тыптырары, аянныг шын чугааладырын чедип алыры.
6). Тыва улустуң оюннарын ажыглап тургаш, чугаа сайзырадыры.
7). Улустуң ыры-шоору, сыгыт-хөөмейин, танцы-самын уругларга дыңнадыры, көргүзери, өөредири.
8). Башкының билииниң деңнелин чедип алыры.
Чугула өөредир, билиндирер чүүлдер – төрээн черим, төрел чонум, төрээн дылым. Чугаа сайзырадылгазының үезинде уруглар бир дугаарында төрээн чериниң, төрелдериниң, төрээн дылының дугайында билип, аңаа хамаарышкан сөстерниң утказын сайгарып, чугаазынга тода ажыглап, тыва литературлуг дылдың нормаларынга дүүштүр чугаалап өөренир ужурлуг.
Тывада чамдык черлер аттарын бичии-даа, ортумак-даа, улуг-даа назылыг кижилер бир янзы (литературлуг эвес) адап чаңчыгып калганы таарымча чок. Чижээ: Ак-Довурак – Акторак, Барыын-Хемчик – Барун-Хемчик, Чөөн-Хемчик – Дзун-Хемчик, Шагаан-Арыг – Шагонар, Өөк – Уюк, Балгазын – Балгазик, Уургайлыг – Арголик, Чадаана – Чадан дээш оон-даа өске.
Үстүнде кылып турар чазыгларывысты уругларга бичиизинден тура шын ададып өөредири чугула. Чижээ: Мен Ак-Довурак хоорайда чурттап турар мен. Мээң төрээн кожуунум Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик. Бистиң суурувус ады Өөк. Чайын Уургайлыг аржаанынга дыштандывыс.
Тыва дылда төрел-дөргүл илередир сөстер бар турда-ла, тываларның хөй кезии орус сөстерни ажыглап турары кымга-даа билдингир. Мама, папа, дядя, тётя, внук, внучка, дедушка, бабушка. Авай, ачай, кырган-авай, кырган-ачай, даай, күүй, чээн, оглум, уйнуум деп чингине тыва сөстеривис аас чугаага үнезин чидирип, ажыглалдан үнүп эгелээн. Бо бүгүнү өөредирде, сөстүң утказын тайылбырлап, чугаазынга үргүлчү ажыглаар кылдыр чедип алыр ужурлуг бис.
Ук темага хамаарышкан кичээлди эрттирип тургаш, башкы уругларга шагдан тура тываларның ажы-төлүнүң ойнап чорааны сайзанак оюунун ажыглаары күзенчиг. Маңаа уруглар ойнап тургаш, болганчок төрел аттарны ажыглай бээр. Башкы уругларның чугаазын хайгаарап тургаш, ук сөстерни өөредирге солун дээштиг. Бо оюнда уруглар колдуу диалогту ажыглаарлар.
Тыва дылдың өске дылдардан онзагай ылгалып турары ө,ү,ң деп үннерин уругларга бичиизинден тура таныдып, ададып, чугаазынга ажыгладып өөредир.Ук чүүлге хамаарыштыр чугааны эгелээр мурнунда, амгы үеде үстүнде үннерге хамаарыштыр бистиң башкыларның болгаш өске-даа кижилерниң кылып турар чазыгларынга доктаап көрээлиңер.
Кандыг-бир хурал-суглаа, оюн-тоглаа, оон-даа өске хемчеглер эрттирерде, аңаа хамаарышкан чарлалдарда болгаш болур чериниң иштин дериир материалдарны компьютерге парлап үндүрүп тургаш, тыва ө,ү,ң деп үннерни орус о,у,н деп үннер-биле кандыг-даа эдилге чокка бижикте ажыглап турарывыс болур.
Чижээ: Богун школага ада-ие хуралы болур. Бөгүн школага ада-ие хуралы болур; 5-ки класстын оореникчилери чыглыр. 5-ки класстың өөреникчилери чыглыр. Бичии болукте уруглар богун келбес. Бичии бөлукте уруглар бөгүн келбес.
Янзы-бүрү хемчеглерни эрттирип тургаш, дерилгезинге ажыглап турар сөзүглелдерде, үлегер домактарда азы кандыг-бир медээлерде чазыглар база хөй таваржып турар. Чижээ:
Эштигде хоглуг, Эштигде хөглүг,
Эптигде куштуг. Эптигде күштүг.
Чалгааның мурнунда – кочу, Чалгааның мурнунда – кочу,
Кежээниң мурнунда – хунду. Кежээниң мурнунда – хүндү.
Бо бүгү частырыгларны болдурбас дизе, башкының компьютерлиг технология-биле ажылдап билири кончуг чугула.
Уругларга ук үннерни өөредип тургаш, адалгазынче хөй кичээнгейни салыр, үннерниң бижимел хевирин таныдып билиндирер, ө,ү,ң кирген үннерлиг сөстерни катаптадыр, чугаазынга ажыглаарын чедип алыр. Бажыңга онаалга кылдыр ындыг үннер кирген сөстерни ада-иези-биле чыып бижиир, чугаалаар кылдыр бээр.
Уругнуң чугаазын сайзырадырда даяныр чүүлдер физминутка-чапсаржыгаштар болур. Тыва дыл кырынга физминутка-чапсаржыгаштарга аас чогаалының хевирлерин болгаш башкының бодунуң чогаадып бижип алган шүлүкчүгештерин ажыглаарга дээштиг.
Ортаа-Мерген одун салзын,
Бичии-Бөөвей бүүрек-баарак маназын.
Ававыска дузалажыыл! – дээш, тараа хоорган кижи өттүнүп, адыжының оюун булгап чоруй, чуп-чудурук, кып-кыры, өп-өжүн, чап-чарын, тас колдук – дээш, шимчээшкиннерин таарыштыр тургузуп алыр.
Ам бодумнуң бижээним шүлүктээн мергежилгелерден киирип көрейн. Уруглар чуруттунуп, бижиттинип турган үезинде холдары шылай бээр.
Бистиң ийи холдарывыс,
Бичии-даа бол, дыштанзын.
Бичии-даа бол, дыштанзын.
Кудумчуга агаарлаашкын үезинде уругларны бойдус-биле таныштырып тургаш, сула шимчээшкинни чорудуп болур.
Часкы хүннүң магалыын.
Чанып келген куштар
Самнап, ойнап турлар.
Бистер база өттүнээл!
Тыва улустуң аас чогаалының хевирлери: тоолдар, тывызыктар, үлегер домактар, дүрген чугаалар. Улустуң аас чогаалы уругларның дыл-домаан, чугаазын сайзырадырындан аңгыда, чүвени сактып алырынга, чогаадыкчы салым-чаяанын оттурарынга ужур-дузалыг. Уруглар тоолдарны дыңнаар болгаш боттары ыдып өөренир, үлегер домактарны сактып алыр, ооң кижизидикчи утказын амыдыралынга ажыглаар, тывызыктарны угаан сайзырадырынга хереглээр.
Ук тоолдарны өөредип, номчуп берип тургаш, билдинмес сөстер болгаш билиишкиннерни тайылбырлаар.
Паарыыл – туткууш.
Инчеек – чаш анай-хураган суп алыр кидистен кылган тускай барба.
Тажы – хаан кижи оглу.
Кокай – бөрүнү ойзу адааны.
Мечи чыл– амытаннар аттарындан тургустунган 12 чылдың бирээзи.
Байбын– ламаларның хүрүмнээрде далгандан тудуп каар кижи хевири.
Шагдан тура тыва кижилер оюн-тоглаага ынак чон чораан. Ооң салдары-биле ажы-төлүнге амгы үеде элээн хөй оюннар кадагалаттынып арткан. Бичии-даа, улуг-даа назылыг кижилер ойнап турар.
— Аъдым өртээр өртең төжүм-дүр.
— Тон даараан кыстарым-дыр.
— Даңза барды, уруум – дээш, уругларның мурнундаазынга ыргак ыяш сунар.
— Бис аза таакпызы тыртпас бис, ававыс таакпызын тыртар бис – дээш, ыяшты ырадыр октаптар.
— Карак-кулак чок кижи мен, орук-ойбаам даарадып алыйн, уругларың бирээзин берем.
— Мен барбас мен – дижип, иезин долгандыр халышкаш алдырбастар.
Уругларның назы-харынга дүүштүр бижиттинген чогаалдарны өөредип тургаш, бир дугаарында уруг төрээн чериниң чурумалын, бойдузун, каас-чаражын билип алыр. Чогаалдарда кирген янзы-бүрү бичии овур-хевирлерниң аажы-чаңнары, амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи-биле таныжар. Оон аңгыда дириг амытаннар болгаш бойдус темазынга бижиттинген болза, ол бүгүнү камнаарын, хумагалаарын өөредири чугула. Өске-даа өөредип турар темаларга кижизидикчи ажылды күштелдирери болур. Эң кол чүүл, уругларга чогаалдарны номчуп бээри, утказын билиндирери. Боттарынга утказын эдерти чугааладыры, чогаалга хамаарышкан айтырыгларны шын долу харыылап билири.
Шүлүк чогаалынга өөредирде, башкы шүлүктү аянныг номчуп бээрин, утказын билиндирерин, уругларга шээжиледирин чедип алыр.
Уругларның төрээн дылын өөредип тургаш, уругнуң хүн бүрүде чугаазынче кичээнгейни салып, чугаазын сайзырадып, өөредири чугула. Манаа өг-бүле болгаш ада-ие-биле сырый холбаалыг, демнежип ажылдаар.
Уругларга билигни шиңгээдип алырынга дуза кылдыр тыва дыл, чогаал кабинедин, булуңун тургузары болур. Аңаа немей тыва өгнүң кезээн дерип тургузуп, ооң эдилелдерин, тыва хөгжүм херекселдерин, тыва оюннарга ажыглаар ойнаарактарны, карак-биле көрүп, хол-биле тудуп турар кылдыр ажыглаар.
Уругларның чугаазын сайзырадырда, тыва улустуң аас чогаалының хевирлерин, тыва литератураның янзы-бүрү жанрларын, оюннарны, тыва ыры-шоорну ажылга ажыглаары чугула.
Төрээн дыл, чогаал башкызы орус болгаш тыва дылдарны кончуг эки билир, чугаа культуразын сагып, уругларның хар-назынынга дүүштүр эрттирген кичээлдери чогаадыкчы болур ужурлуг.
1.Тыва дыл болгаш чугаа культуразы. – Кызыл,1993.
2. О.Ө. Сувакпит, Б.М. Монгуш, Ч.К. Кара-Күске. Тыва уруглар садынга номчулга ному. – Кызыл, 2001.
Тыва дыл хүнүнге тураскааткан V-ки шуулганга Национал школа хөгжүдер институттуң үндүрген номнарының делгелгези хөйнүң сонуургалын оттурган. Уруглар садтарынга тыва дылды өөредириниң тускай программаларын, аңаа ажыглаар өңгүр, чараш номнарны, ажылчын кыдырааштарны база школа программазында кирип турар тыва чогаалчыларның номнарын аңгы кылдыр парлаанын делгелгеден көрүп болур.
Национал школа хөгжүдер институттуң методизи Буянмаа Намчат школа назы четпээн уругларга тыва дылды өөредириниң чаа программазының дугайында таныштырган:
— Мурнунда чылдарда Тывага уруглар садтарынга тыва дыл өөредириниң дугайында чаңгыс аай программа турбаан. Уруглар садтары тыва дыл кичээлдериниң программаларын боттары аңгы-аңгы кылдыр тургузуп ап турган. 2019 чылда Национал школа хөгжүдер институт чаңгыс аай программаны тургузуп кылган. Ол программага таарыштыр номчулга ному болгаш хар назын аайы-биле аңгы-аңгы ажылчын кыдырааштар үнген. Ол ажылчын кыдырааштарның дузазы-биле 2 хардан 7 харга чедир уругларны тыва дылга өөредир.
Бо программа-биле ажылдап эгелей бергеш, мындыг байдалга таварышкан бис. Тыва дылын шуут билбес уругларны бо номнар-биле өөредири болдунмас болган. Ол ышкаш тывалардан өске омактыг уруглар база тыва дылды өөрениксээр болган. Аңаа даянып алгаш, 2020 чылда “Төрээн Тывам” деп чаа программаны үндүрген, ол дээрге тыва дылын шуут билбес база өске омактыг уругларга тыва дылды өөредириниң программазы-дыр. Ол чаа программага немей 3 ажылчын кыдырааштар база үнген. Ажылчын кыдырааштарны 4 хардан 7 харга чедир уруглар өөренир. Чүге 4 хардан өөредип эгелээр дээрге, эгезинде уруглар төрээн дылын өөренип алыр, оон өске дыл-биле таныжып, өөренип эгелээр.
Чаа үнген “Төрээн Тывам” деп программа-биле республикада 207 уруглар садтары ажылдап эгелей берген, 17513 чаштар тыва дылды тускай программа-биле өөренир аргалыг апарган.
“2017-2020 чылдарда тыва дылды сайзырадыры” деп программа-биле шупту номнарны үндүргеш, уруглар садтарынга халас үлеп берген.
Школачыларга тыва чогаалчыларның чогаалдарын тускай том кылдыр үндүргени онзагай. Ол дугайында Национал школа хөгжүдер институттуң методизи Виктория Монгуш тайылбырлаан: “Национал школа хөгжүдер институт тыва дылды сайзырадырының күрүне программазын боттандырарынга үлүг-хуузун киириштирип турар. “Школаның ном саңы” деп регионалдыг төлевилелди 2019 чылдан эгелеп боттандырып эгелээн. 2019 чылда тыва чогаалчыларның школа программазынче кирип турар чогаалдарының 10 тому үнген. 2020 чылда 10 том үндүрери көрдүнген. Бо хүнде 5 том үнүп келгени бо. Ниитизи-биле бо чылдың төнчүзүнге чедир 20 том үнер. Эрткен чылын үнген номнарны республиканың бүгү школаларында, библиотекаларында үлепкен, школачылар өөредилгезинге ажыглап эгелей берген”.
Читайте также: