Сахалыы остуол оонньуулара доклад

Обновлено: 07.07.2024

Для учеников 1-11 классов и дошкольников
Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Выберите документ из архива для просмотра:

Выбранный для просмотра документ Сахалыы остуол оонньуулара-о5ону сайыннарар ньыма.pptx

Описание презентации по отдельным слайдам:

Аан тыл Оҕо сааска киһи оонньоон үөрэнэр, сайдар кэмэ. Оҕолор сүрүн дьарыктарынан оонньуу буолар. Ханнык баҕарар оонньуу иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох. Оҕо 5-6 сааһыгар өйугэр иҥэриитэ, оҥорон көруутэ, өйгө тутуута, болҕомтото, өйдүүр дьоҕура оонньууннан сайдар. Билиңңи оҕо компьютер, телевизор иннигэр элбэхтик олорор. Бэлэм информацияны ыла үөрэммит оҕо толкуйдуур, айар дьоҕура сыппыыр. Сахалыы остуол оонньуута өбүгэбит культуратын сорҕото буолар. Оҕону норуот оонньууларынан иитии олус элбэх туһалааҕын улуу педагогтар Г.Н.Волков, Е.И. Тихеева, А.П. Усова уо.д.а. улэлэригэр ыйыллар.

Сыала: Сахалыы остуол оонньууларын нөҥүө оҕо толкуйдуур дьоҕурун, ейун-санаатын, этин-сиинин сайыннарыы, Соруга: О5о этэ-сиинэ, өйө сайдар уратытын учуоттаан сахалыы остуол оонньууларын билиһиннэри. Бэйэтин өбүгэтин оонньуутун кытта билиһиннэрии, интэриэһи үөскэтии. Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы остуол оонньууларын пропагандалааһын. Сахалыы остуол оонньууларын оҕо бэйэтэ баҕа өттунэн оонньуурун ситиһии.

Тырыынка Тырыыҥка тутум уһуннаах, испиискэ маһыгар маарынныыр синньигэс буолар. Аҥар илиигэ сөпкө бобо тутуллар ахсааннаах. Биир тырыыҥка төбөтун токурутан, ньуоска гыналлар. Оонньооччу тырыыҥканы хаҥас ытыһынан остуол урдугэр туруору тутар, уҥа ытыьын тырыыҥка урдугэр ууран баран, эмискэ ыһыктар. Тырыыҥка остуолга ыһылла туһэр. Туспа сытар тырыыҥканы саҕалааччы бэйэтэ хомуйан ылар. Баттаһа туспут тырыыҥканы ньуосканнан өйөөн-убаан соһон ылар. Атын маһы хамсатта да, бу киһи тохтуур, уочараттаах киһи оонньуур. Тырыынка бутуөр диэри оонньуу салҕанан бара турар. Элбэҕи ылбыт оонньооччу хотор. Манна мээнэ долгуйан салҕалаабат, чуолкай туттуулаах, кыраҕы харахтаах, сэрэхтээх, тулуурдаах киһи кыайар.

Хабылык Хабылык маһа 16 см уһун, 9 см кэтит, 4мм халыҥ буолар. Ахсаана 30 устуука. 2 мунуутэ оонньонор. Оонньооччу хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр түһэрэн ылар. Өссө биирдэ быраҕаат, чопчу биир хабылыгы харбаан ылыахтаах. Бутэһик биэс хабылык хааллаҕына барытын хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр эмиэ биири эрэ хабан ылыахтаах. Бутэһик ус хабылык хааллаҕына эмиэ уһуөннэрин хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр биири эрэ ылар. Бутэһик хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, ылгын чыкыйа уонна аата суох тарбахтар ыккардыларыгар кыбытан ылыахтаах. Икки мунуутэ бутуөр диэри оонньонор, элбэҕи ылбыт бастыыр. Киһи илиитэ, тарбаҕа имигэс, чуолкай хамсаныылаах буола сайдар.

Хаамыска Хаамыскалары кытаанах мастан 1,5-2см өруттээх 5 кубик оҥоһуллар. 2 мүнүүтэ оонньонор. Ким элбэх очко ылбыт хотор. Маҥнайгы партия: оонньооччу хаамысканы оргууй а5ай тар5ата быра5ар. Биири талан ылан өрө быраҕар уонна туһуөн иннинэ атыттары биир-биир хомуйан ылар. Оонньооччу хабан ылбыт хаамыскатын атын ытыһыгар хомуйара көҥуллэнэр. Иккис партия:хаамысканы өрө быраҕаат, атыттары иккилиинэн хомуйан ылаллар. Уһус партия: туөрт хаалбыт хаамыскаттан уһун биирдэ, биири туспа харбаан эбэтэр ылыллар. Маҥнай биири, онтон уһун охсон ылыахха эмиэ син. Төрдус партия:биири өрө быраҕаат, атыттарын биирдэ харбаан ылыллар. Бэһис партия: биэс хаамысканы өрө быраҕан баран, илии көхсугэр туһэрэн ылыллар, иккиһин быраҕаат барыларын ытыска туһэриллэр. Хаамыскаһыт тарбаҕа имигэһин, хапсаҕайын таһынан тургэнник хамсанар, сытыы-сымса буолуохтаах.

Тыксаан 1см кэриҥэ суон талаҕы 1,5-2см уһун гына кэрчиктээн баран ортотунан хайыталлар. Маннык 50-60 тыксаан оҥоһуллар. Хас да киьи остуол тула олорон оонньуур. Тыксааны биир ытыска мунньан баран остуол үрдүгэр ыһаллар, онуоха мас умса-тиэрэ, урут-урдугэр түһэр. Куппут киһи бастаан икки баттаһа туспуту ылар, умса сытар тыксааны умса сытарынан, тиэрэ сытары- тиэрэнэн “ытыалыыр”. Таптаҕына уонна атыны хамсаппатаҕына, таппыт тыксаанын ылар, салгыы оонньуур. Сыыста эбэтэр атын тыксааны хамсатта да тохтуур, уочараттаах киһи эмиэ саҥа кутан, оонньоон барар. Тыксаан бутуөр диэри итинник оонньонор. Бүтэһигэр оонньооччулар ылбыт мастарын иккилиинэн остуолга быраҕан иһэллэр, ордон хаалбыт тыксааннаах киһи кыайар. Оонньуу кыраҕы, бэргэн буоларга, тарбах кууһун сатаан туттарга уөрэтэр.

Күүгүнэй 2-3 мм халыҥнаах. 20-чэ мм кэтиттээх. 70-80 мм уһуннаах тымтыгы ортотунан туора икки кытыытынан курдаттыы ууттууллэр. Үүттэринэн сөбүгэр суон 50-ча см уһуннаах сабы угаллар. Сап төбөтун холбуу баайаллар. Быа аҥар төбөтунхаҥас илии эрбэҕэр иилэн, иккис төбөтун уҥа илииортоку тарбаҕар кэтэрдэн баран, быаны мөлтөтө-мөлтөтө ууннары тардыалыыллар. Оччоҕо сап төптөру-таары хатыллан тымтыгы эргитэр, араас дорҕоонноох тыастар тахсаллар. Күүгүнэйи дэбигис эргиппит уонна киһи сэргиир араас дорҕооннорун таһаарбыт оҕо хайҕанар.

Күөрчэх ытыйыы Халыҥ тымтыгы төгүрүччү кыһаллар. Ортотунан курдаттыы үүттууллэр. Үүккэ ытыйарга (эргитэргэ) сөптөөх тутаах угаллар. Тутаах аллараа өттун чочулаан кыһаллар. Оонньооччулар куөрчэхтэрин угун икки ытыстарыгар кыбытан баран, бары ытыйаллар уонна остуол урдүгэр тэҥҥэ ыһыктан кэбиһэллэр. Күөрчэх атаҕар тура түһээт, эргийбитинэн барар. Охтубакка уһуннук эргийбит күөрчэхтээх кыайар.

Ситии быаны эрийии. Бу оонньууга икки киһи утарыта тураллар, икки өттүгэр мастаах быалаахтар. Хамаанда бэрилиннэҕинэ быаларын мастарыгар эрийэллэр. Ким түргэнник быа ортотугар баар бэлиэҕэ тиийбит кыайар.

Ыйдарынан о5о уонна улахан киьи дьарыгырыыта 8. Хабылык Тыксаан 7. Хаамыска Хабылык 6. Хаамыска Хабылык Дугда 5. Хаамыска Хабылык Күөрчэх ытыйыы 9. Хабылык Тырыыҥка 1. Хабылык Күүгүнэй 2. Хабылык Тырыыҥка 3. Хабылык Тыксаан Тырыыҥка 4. Хабылык Ситии быаны эрийии.

Быһаарыы Көрдөрүү Оонньуу Бэсиэдэ Ыытыллар үлэ көрүҥэ

5-6 саастаах о5ону хабылыкка үөрэтэр ньымалар Хас биирди эрчиллиилэри холкутук тыынан, ыксаабакка оҥорор. Оҕо сайдыытын көрөн уустугурдан иһиэххэ сөп. Оҕо хамсаныылары бэйэтин кыаҕынан, сөптөөх темпэнэн оҥорор Судургуэрчиллиилэр Курэхтэьиилэркеруннэрэ Тереппутукыттаулэ Оҕо хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат хабылыгы харбаан ыларга эрчиллэр. Оҕо биир хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр туьэрэн ыларга эрчиллэр. Оҕо биир хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр туьэрэн ылар. Өссө биирдэ быраҕаат, чопчу хабылыгын харбаан ыларга эрчиллэр (о5о сатыырынан хабылык ахсаанын элбэтэн иһиллэр). Оҕо биир хабылык хааллаҕына ылгын чыкыйа уонна аата суох тарбахтар ыккардыларыгар кыбытан ыларга эрчиллэр. Ким түргэнник бутэр. 2мүнүүтэҕэ оонньооһун. Утарыта оонньооһун. Хомуур хабылык. Иитээччини кытта утарыта оонньооһун (3-5 о5о). Сахалыы остуол оонньууларын оҥотторуу. Төрөппуттэргэ мастер-класс көрдөруу. Араас таһымнаах курэхтэри детсад иһинэн ыытыы.

Түмүк. Кыра оҕолору хабылыкка, хаамыскаҕа эрчийэргэр судургу эрчиллиилэртэн саҕаланар. Биир тиэмэни хас да дьарык устата ыыттахха оҕо ордук өйдүүр, ылынар. Эрчиллии уһун бириэмэҕэ барар. Аҕыйахта эрчиллии туһаны биэрбэт, сылы сыллаан эрчийиэххэ наада. Хас дьарык аайы саҥа оонньууну (тыксаан, тырыыҥка) киллэрэн оҕону сэҥээрдиллэр. Оҕо сэҥээриитин үрдэтэр сыалтан, араас таһымнаах курэхтэһиилэри ыытыахха сөп. Бу маннык сыал-сорук туруоран дьарыктаннахха, сахалыы остуол оонньууларын нөҥуө оҕоҕо толкуйдуур, өйдүүр дьоҕурун сайыннарыахха сөп.

Бырайыак автора:

Иванова Лилиана Прокопьевна, саха тылын уонна литературатын учуутала, үрдүк анал үөрэхтээх, l категориялаах, үлэ ыстааһа – 6 сыл.

Бырайыак төрүөтэ: Оҕо сааска киһи оонньоон үөрэнэр, сайдар кэмэ. Оҕолор сүрүн дьарыктарынан оонньуу буолар. Ханнык баҕарар оонньуу иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох. Кыра, орто саастаах оҕо өйүгэр иҥэриитэ, оҥорон көрүүтэ, өйгө тутуута, болҕомтото, өйдүүр дьоҕура оонньууннан сайдар. Билиңңи оҕо суотабай төлөппүөн, көмпүүтэр, телевизор иннигэр элбэхтик олорор. Бэлэм информацияны ыла үөрэммит оҕо толкуйдуур, айар дьоҕура сыппыыр.

Сахалыы остуол оонньуута өбүгэбит культуратын сорҕото буолар. Оҕону норуот оонньууларынан иитии олус элбэх туһалааҕын улуу педагогтар Г.Н.Волков, Е.И. Тихеева, А.П. Усова уо.д.а. улэлэригэр ыйыллар.

Бырайыак автора:

Сахалыы остуол оонньуутун көмөтүнэн

оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы

Бырайыагы суруйда: төрөппүт Иванова Лилиана Прокопьевна

Бырайыак автора:

Бырайыак туһулуута: Оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарар сахалыы остуол оонньууларын үөрэтии, чинчийии.

Бырайыак үөрэтэр предметэ: Остуол оонньуутун көмөтүнэн оҕо толкуйдуур, өйдүүр, ылынар дьоҕурун сайдыыта.

Бырайыак сыала: Сахалыы остуол оонньуутун көмөтүнэн оҕо толкуйдуур дьоҕурун, өйүн-санаатын, этин-сиинин сайыннарыы.

Бырайыак соруктара:

Толкуйдуур дьоҕуру сайыннарарга сыһыаннаах анал программалары, методическай литературалары, дидактическай пособиелары наардааһын, ааҕыы, үөрэтии, ырытыы;

Толкуйу, өйү-санааны сайыннарарга аналлаах остуол оонньууларын көрдөөһүн, талыы, ырытыы;

Оҕо этэ-сиинэ, өйө сайдар уратытын учуоттаан сахалыы остуол оонньууларын билиһиннэрии, интэриэһи үөскэтии;

Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы остуол оонньууларын пропагандалааһын;

Сахалыы остуол оонньууларын оҕо бэйэтэ баҕа өттүнэн оонньуурун ситиһии;

Логическай толкуйдаах, өйтөн айар, бириэмэни көдьүүстээхтик туһанар, дьоҥҥо-сэргэҕэ сиэрдээх сыһыаннаах, үтүө майгылаах буола улаатарыгар олук ууруу.

Бырайыак сонун өрүтэ: Оҕо уонна учуутал, оҕо уонна төрөппүт бииргэ куолаан айбыт оонньууларын киллэрии.

Бырайыак ыытыллар сирэ: Горнай улууһа, Октябрьскай нэһилиэгэ, Степан Гурьевич Ковров аатынан Күөрэлээх орто үөрэхтэһин оскуолата.

Бырайыак кэмэ: Үс сыл, 2021 – 2023 сылга диэри.

Бырайыак олоххо киириитин тутула (механизма)

Хайысхалара

Ыытыллар үлэ көрүҥэ

Ким толороро, кыттара

l. Бэлэмнэнии этаба

2021 с. олунньу ыйыттан бэс ыйыгар диэри

1. Сыал, сорук туруоруу.

2. Анал программалары, методическай литературалары, дидактическай посо-биелары наардааһын, талыы, үөрэтии, ырытыы.

3. Толкуйдуур дьоҕуру сайыннарарга аналлаах остуол оонньуулары булуу, көрдөөһүн, ырытыы, талыы.

4. Хас биирдии оҕо толкуйдуур дьоҕурун, интеллегин кэтээн көрүү, диагностика, мониторины саҕалааһын.

5. Хас биирдии оҕоҕо сайдыы лииһин (маршрут) оҥоруу.

7. Конференция сүнньүнэн төрөппүттэргэ оонньуу айыытыгар конкурс ыытыы.

8. Конференция, былаан түмүгүнэн смета оҥорон оскуола администрациятыгар көмүскээһин.

- Учууталлар, куруһуок салайааччылара.

Учууталлар, кылаас салайааччылара, төрөппүттэр.

ll. Олоххо киллэрии этаба

2021 с. балаҕан ыйыттан

2023 бүтүөр диэри.

1. Анал программанан, былаанынан бырайыагы тиһигин быспакка үлэлэтии.

2. Хас сыл аайы оҕо сайдыытынан мониторинг ыытыы.

3. Мониторинг түмүгүнэн үлэ былааныгар уларытыылары (коррекция) киллэрии.

lll. Түмүк этап

2023 с.ахсынньы ыйа

1. Бырайыак үлэтин түмүгүнэн тэрээһин үлэлэр.

2. Бырайыак салгыы сайдар кэскилин дьүүллэһии, ырытыы (рефлексия), сал-гыы быланнааһын.

3. Алын кылаас учууталларын кытта бииргэ үлэлээһин (адаптивнай период).

- Учууталлар, төрөппүттэр, алын кылаас сүһүөх учууталлара.

Бырайыак сүрүн ис хоһооно.

Оҕо сааска киһи оонньоон үөрэнэр, сайдар кэмэ. Оҕолор сүрүн дьарыктарынан оонньуу буолар. Ханнык баҕарар оонньуу иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох. Оҕо өйүгэр иҥэриитэ, оҥорон көрүүтэ, өйгө тутуута, болҕомтото, өйдүүр дьоҕура оонньууннан сайдар. Билиңңи оҕо суотабай төлөппүөн, компьютер, телевизор иннигэр элбэхтик олорор. Бэлэм информацияны ыла үөрэммит оҕо толкуйдуур, айар дьоҕура сыппыыр.
Сахалыы остуол оонньуута өбүгэбит культуратын сорҕото буолар. Оҕону норуот оонньууларынан иитии олус элбэх туһалааҕын улуу педагогтар Г.Н.Волков, Е.И. Тихеева, А.П. Усова уо.д.а. улэлэригэр ыйыллар.

Остуол оонньуутун көмөтүнэн оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыыга эйгэ (оҕо, төрөппүт, учуутал) барыта кыттыһарынан уратылаах. Чопчу сыал-сорук туруоруллан, хас биирдии оҕо уратытын учуоттаан үлэ ыытыллар.

Остуол оонньууларын толкуйдуур дьоҕуру сайыннарыы дьайымалларын кытта дьүөрэлээн уонна сайыннарар эйгэлэригэр көҥүл оонньуу кэмигэр ыытыахха сөп. Оҕо барыта толкуйдуу үөрэнэрин, бэйэтин санаатын этэрин ситиһэр инниттэн бөлөхтөргө арааран оонньотор табыгастаах буолуоҕа. Учуутал оҕо төһө ылынарыттан көрөн оонньуу ис хоһоонун уустугурдан – судургутан биэриэн сөп.

Оҕо билбитин-көрбүтүн, сатаабытын-сатаабатаҕын чиҥэтэр сыалтан ый аайы хабылык, тырыыҥка, хаамыска, тыксаан, баайа күүгүнэй, күөрчэх ытыйыы у.д.а. остуол оонньууларыгар күрэхтэр, аралдьытыылар, буолуохтарын сөп.

Маны барытын уонна бодоруһуу араас түгэннэрин оҕо бэйэтин уонна саас-тыылахтарын сыаналыырыгар видеоҕа устан, хаартыскаҕа түһэрэн көрдөрүү, иһитиннэрии, ыытыллыбыт тэрээһиннэр тутатына ырытыллан иһэллэрэ туруоруллубут сыалы ситиһэргэ көдьүүстээх буолуоҕа.

Бырайыак сүнньүнэн төрөппүтү кытта үлэ

Бу бырайыак сүрүн бириинсибэ: оҕо айылгытын, кини кыаҕын уонна төрөппүт баҕатын тутуһуу буоларынан, бырайыак саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри төрөппүтү кытта ыкса сибээстээх үлэ тиһигин быспакка барыахтаах.

Бырайыак сүнньүнэн оонньуулар көрүҥнэрэ

Оонньуу – оҕо саас биир быстыспат аргыһа буолар. Оонньууттан оҕо дуоһуйууну ылар, оонньуу нөҥүө оҕо эт-хаан өттүнэн сайдар, олоҕу-дьаһаҕы, үлэни -хамнаһы кыра эрдэҕиттэн билэр, доҕотторугар, дьоҥҥо-сэргэҕэ киһилии сыһыаннаһар буола улаатар.

Бырайыакка киирэр остуол оонньуулара чопчу сыаллаах-соруктаах, ис хоһоонноох буолуохтаахтар. Оонньуулары ыытыллар дьайымаллары кытта сөп-төөхтүк алтыһыннаран, көҥүл оонньууларга таба киллэрэн биэрдэххэ, үлэ ордук көдьүүстээх буолуоҕа. Сахалыы остуол оонньууларын көмөтүнэн оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы сүрүннээн 6 салааҕа арахсыан сөп, онно өй оонньууларын, дидактическай остуол оонньууларын, хамсаныылаах оонньуулары төрөппүтү кытта айаммыт уонна саха төрүт остуолун оонньууларын киллэрэн биэрэбит. Ол курдук:

1 көрүҥ. Тырыыҥка. Тырыыҥка тутум уһуннаах, испиискэ маһыгар маарынныыр синньигэс буолар. Аҥар илиигэ сөпкө бобо тутуллар ахсааннаах. Биир тырыыҥка төбөтүн токурутан, ньуоска гыналлар. Оонньооччу тырыыҥканы хаҥас ытыһынан остуол үрдүгэр туруору тутар, уҥа ытыһын тырыыҥка үрдүгэр ууран баран, эмискэ ыһыктар. Тырыыҥка остуолга ыһылла түһэр. Туспа сытар тырыыҥканы саҕалааччы бэйэтэ хомуйан ылар. Баттаһа түспүт тырыыҥканы ньуосканнан өйөөн-убаан соһон ылар. Атын маһы хамсатта да, бу киһи тохтуур, уочараттаах киһи оонньуур. Тырыыҥка бүтүөр диэри оонньуу салҕанан бара турар. Элбэҕи ылбыт оонньооччу хотор. Манна мээнэ долгуйан салҕалаабат, чуолкай туттуулаах, кыраҕы харахтаах, сэрэхтээх, тулуурдаах киһи кыайар.

2 көрүҥ. Хабылык. Хабылык маһа 16 см уһун, 9 см кэтит, 4 мм халыҥ буолар. Ахсаана 30 устуука. 2 мүнүүтэ оонньонор. Оонньооччу хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсүгэр түһэрэн ылар. Өссө биирдэ быраҕаат, чопчу биир хабылыгы харбаан ылыахтаах. Бүтэһик биэс хабылык хааллаҕына барытын хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр эмиэ биири эрэ хабан ылыахтаах. Бүтэһик үс хабылык хааллаҕына эмиэ үһүөннэрин хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр биири эрэ ылар. Бүтэһик хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, ылгын чыкыйа уонна аата суох тарбахтар ыккардыларыгар кыбытан ылыахтаах. Икки мүнүүтэ бүтүөр диэри оонньонор, элбэҕи ылбыт бастыыр. Киһи илиитэ, тарбаҕа имигэс, чуолкай хамсаныылаах буола сайдар.

3 көрүҥ. Хаамыска.

Хаамыскалары кытаанах мастан 1,5-2см өрүттээх 5 кубик оҥоһуллар. 2 мүнүүтэ оонньонор. Ким элбэх очко ылбыт, ол хотор.

Маҥнайгы партия: оонньооччу хаамысканы оргууй аҕай тарҕата быраҕар. Биири талан ылан өрө быраҕар уонна түһүөн иннинэ атыттары биир-биир хомуйан ылар. Оонньооччу хабан ылбыт хаамыскатын атын ытыһыгар хомуйара көҥүллэнэр.

Иккис партия:хаамысканы өрө быраҕаат, атыттары иккилиинэн хомуйан ылаллар.

Үһүс партия: түөрт хаалбыт хаамыскаттан уһун биирдэ, биири туспа харбаан эбэтэр ылыллар. Маҥнай биири, онтон үһүн охсон ылыахха эмиэ син.

Төрдүс партия:биири өрө быраҕаат, атыттарын биирдэ харбаан ылыллар.

Бэһис партия: биэс хаамысканы өрө быраҕан баран, илии көхсүгэр түһэрэн ылыллар, иккиһин быраҕаат барыларын ытыска түһэриллэр.

Хаамыскаһыт тарбаҕа имигэһин, хапсаҕайын таһынан түргэнник хамсанар, сытыы-сымса буолуохтаах.

4 көрүҥ. Тыксаан. 1 см кэриҥэ суон талаҕы 1,5-2см уһун гына кэрчиктээн баран ортотунан хайыталлар. Маннык 50-60 тыксаан оҥоһуллар. Хас да киһи остуол тула олорон оонньуур. Тыксааны биир ытыска мунньан баран остуол үрдүгэр ыһаллар, онуоха мас умса-тиэрэ, үрүт-үрдүгэр түһэр. Куппут киһи бастаан икки баттаһа түспүтү ылар, умса сытар тыксааны умса сытарынан, тиэрэ сытары - тиэрэнэн “ытыалыыр”. Таптаҕына уонна атыны хамсаппатаҕына, таппыт тыксаанын ылар, салгыы оонньуур. Сыыста эбэтэр атын тыксааны хамсатта да тохтуур, уочараттаах киһи эмиэ саҥа кутан, оонньоон барар. Тыксаан бүтүөр диэри итинник оонньонор. Бүтэһигэр оонньооччулар ылбыт мастарын иккилиинэн остуолга быраҕан иһэллэр, ордон хаалбыт тыксааннаах киһи кыайар. Оонньуу кыраҕы, бэргэн буоларга, тарбах күүһүн сатаан туттарга үөрэтэр.

6 көрүҥ. Күүгүнэй.

2-3 мм халыҥнаах. 20-чэ мм кэтиттээх. 70-80 мм уһуннаах тымтыгы ортотунан туора икки кытыытынан курдаттыы үүттүүллэр. Үүттэринэн сөбүгэр суон 50-ча см уһуннаах сабы угаллар. Сап төбөтүн холбуу баайаллар.

Быа аҥар төбөтунхаҥас илии эрбэҕэр иилэн, иккис төбөтүн уҥа илии ортоку тарбаҕар кэтэрдэн баран, быаны мөлтөтө-мөлтөтө ууннары тардыалыыллар. Оччоҕо сап төптөрү-таары хатыллан тымтыгы эргитэр, араас дорҕоонноох тыастар тахсаллар.

Күүгүнэйи дэбигис эргиппит уонна киһи сэргиир араас дорҕооннорун таһаарбыт оҕо хайҕанар.

Маны таһынан киллэрэн биэриэххэ сөп:

Интеллектуальнай тыл оонньууларын айыы;

Эт-хаан хамсаныытыгар оонньуулары айыы;

Төрөөбүт төрүт тылынан ситимнээх саҥа төрүттэригэр үөрэммит оҕо бэйэтин сааһыгар сөптөөх билиилэрэ, сатабыллара. (Диагностика)

Үрдүк таһым. Кыбыстыбакка, толлубакка оҕолор уонна улахан дьон иннилэригэр толкуйдаан, ыраҥалаан бэйэтин санаатын сиһилии этэр кыахтаах. Сытыы, имигэс өйдөөх, билбитин сатаан олоххо туһанар, инникитин өтө көрөр кыахтаах дьиҥнээх үрдүк интеллектээх киһи буола улаатыан баҕарар. Саҥара туран дьон хараҕын таба көрөр, кинилэр ис туруктарын таба таайар. Саастыылаахтарын уонна улахан дьону кытта сайаҕас, элэккэй сыһыаннаах, тулуйан истэр буолуохтаах.

Орто таһым. Атын дьон кэллэхтэринэ кыбыстара – куттанара көстөр. Сирэйин – хараҕын туттуута, тас көрүҥэ этэр тылын ис хоһоонугар сөп түбэспэт буолуон сөп. Харахтара дьону үрдүлэринэн эбэтэр туора көрөллөр. Кыайан сөптөөх хамсаныыны толкуйдаан оҥорбот. Атын киһи ис туругун билэ сатыыр толкуйдуур, айар дьоҕурдаах буолуон баҕарар. Бодоруһуу түгэниттэн көрөн кэпсэтэр киһитигэр сөпкө сыһыаннаһар. Ардыгар тулуйан истибэт, сэргээбэт.

Намыһах таһым. Дьон иннигэр санаатын этэрин толлор. Толкуйга түстэҕинэ истээччилэрин диэки көрбөт. Атын киһи ис туругун билэ сатаабат. Оонньуу кэмигэр ис туругун сирэйигэр – хараҕар биллэрбэт. Толкуйдуур дьоҕура сайдыбатах. Болҕомтото ситэ сайдыбатах.

Хаамысканы биир өттө 1,5 см кубик мастан (урут бил балык сиһин тоноҕоһо буолара) оҥоһуллар. Ахсаана 5 буолуохтаах. Бу оонньууга хас баҕарар киһи кыттыан сөп.

1 түһүмэх. Оонньооччу ылбыт хаамыскатын өрө быраҕар, ол кэмҥэ остуолга сытар хаамыскалартан биирдэстэрин ылар уонна өрө бырахпытын хабар. Ити курдук түөрт хаамысканы барытын биирдиилээн хабыахтаах.

2 түһүмэх. Биир хаамысканы өрө быраҕар, ол кэмҥэ остуолга сыталлартан иккини ылар уонна өрө бырахпытын хабар. Хаалбыт икки хаамысканы эмиэ ити курдук ылар.

түһүмэх. Биир хаамысканы өрө быраҕар, ол кэмҥэ остуолга сыталлартан биири ылар уонна өрө бырахпытын хабар. Ити кэннэ биири өрө быраҕар уонна үһү ылан баран, өрө бырахпытын хабар (эбэтэр маҥнай үһү, онтон биири ылыан сөп).
түһүмэх. Ытыһыгар хаамысканы барытын ылар, биири өрө быраҕар, ол кэмҥэ түөрдү остуолга уурар, өрө бырахпытын хабар. Эмиэ биири өрө быраҕар, остуолга сытааччылары ылар уонна өрө быраҕыллыбыты хабар.
түһүмэх. Хаамысканы барытын остуолга быраҕар. Биири ылан өрө быраҕа-быраҕа, барыларын биирдиилээн ытыһыгар хомуйар.
түһүмэх. Хаамысканы барытын ытыһыгар ылар, өрө быраҕар уонна ытыһын көхсүгэр тоһуйан ылар. Ытыһын көхсүгэр биир хаалыар диэри атыттары остуолга түспүт хаамыскалар аттыларыгар таммалатар. Онтон ытыһын көхсүнэн биири үөһэ быраҕаат, остуолга баар хаамыскалары уонна өрө быраҕыллыбыты хабар.

Оонньооччу 30 хабылыгын барытын хомуччу тутан, уҥа ытыһын үрдүгэр уурар, 10-20 см үөһэ быраҕаат, ытыһын көхсүгэр түһэрэр. Төһө мас хаалбытын эмиэ үөһэ быраҕаат, 1 хабылыгы хабар. 25 хабылыкка диэри биирдиинэн хабар. Хаалбыт биэс хабылыгы барытын эбэтэр үһү биирдэ хабар. Чуотунайа суох хабылыгы хабан баран, оонньооччу биири ылан, бэйэтигэр уурунар. Тиһэх хабылыгы оонньооччу өрө быраҕар, ылгын чыҥыйатын уонна аата суох тарбаҕын ыккардыгар хабан ылар. Тэттик бириэмэ иһигэр ким элбэх хабылыгы хаппытынан кыайыылааҕы быһаараллар.

Тырыыҥка

Презентация на тему Сахалыы остуол оонньуулара-о5ону сайыннарар ньыма, предмет презентации: Разное. Этот материал в формате pptx (PowerPoint) содержит 22 слайдов, для просмотра воспользуйтесь проигрывателем. Презентацию на заданную тему можно скачать внизу страницы, поделившись ссылкой в социальных сетях! Презентации взяты из открытого доступа или загружены их авторами, администрация сайта не отвечает за достоверность информации в них, все права принадлежат авторам презентаций и могут быть удалены по их требованию.

Слайды и текст этой презентации

Оҕо сааска киһи оонньоон үөрэнэр, сайдар кэмэ. Оҕолор сүрүн дьарыктарынан оонньуу буолар. Ханнык баҕарар оонньуу иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох. Оҕо 5-6 сааһыгар өйугэр иҥэриитэ, оҥорон көруутэ, өйгө тутуута, болҕомтото, өйдүүр дьоҕура оонньууннан сайдар. Билиңңи оҕо компьютер, телевизор иннигэр элбэхтик олорор. Бэлэм информацияны ыла үөрэммит оҕо толкуйдуур, айар дьоҕура сыппыыр.
Сахалыы остуол оонньуута өбүгэбит культуратын сорҕото буолар. Оҕону норуот оонньууларынан иитии олус элбэх туһалааҕын улуу педагогтар Г.Н.Волков, Е.И. Тихеева, А.П. Усова уо.д.а. улэлэригэр ыйыллар.

Сыала:
Сахалыы остуол оонньууларын нөҥүө оҕо толкуйдуур дьоҕурун, ейун-санаатын, этин-сиинин сайыннарыы,
Соруга:
О5о этэ-сиинэ, өйө сайдар уратытын учуоттаан сахалыы остуол оонньууларын билиһиннэри.
Бэйэтин өбүгэтин оонньуутун кытта билиһиннэрии, интэриэһи үөскэтии.
Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы остуол оонньууларын пропагандалааһын.
Сахалыы остуол оонньууларын оҕо бэйэтэ баҕа өттунэн оонньуурун ситиһии.

Тырыыҥка тутум уһуннаах, испиискэ маһыгар маарынныыр синньигэс буолар. Аҥар илиигэ сөпкө бобо тутуллар ахсааннаах. Биир тырыыҥка төбөтун токурутан, ньуоска гыналлар. Оонньооччу тырыыҥканы хаҥас ытыһынан остуол урдугэр туруору тутар, уҥа ытыьын тырыыҥка урдугэр ууран баран, эмискэ ыһыктар. Тырыыҥка остуолга ыһылла туһэр. Туспа сытар тырыыҥканы саҕалааччы бэйэтэ хомуйан ылар. Баттаһа туспут тырыыҥканы ньуосканнан өйөөн-убаан соһон ылар. Атын маһы хамсатта да, бу киһи тохтуур, уочараттаах киһи оонньуур. Тырыынка бутуөр диэри оонньуу салҕанан бара турар. Элбэҕи ылбыт оонньооччу хотор. Манна мээнэ долгуйан салҕалаабат, чуолкай туттуулаах, кыраҕы харахтаах, сэрэхтээх, тулуурдаах киһи кыайар.

Хабылык маһа 16 см уһун, 9 см кэтит, 4мм халыҥ буолар. Ахсаана 30 устуука. 2 мунуутэ оонньонор. Оонньооччу хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр түһэрэн ылар. Өссө биирдэ быраҕаат, чопчу биир хабылыгы харбаан ылыахтаах. Бутэһик биэс хабылык хааллаҕына барытын хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр эмиэ биири эрэ хабан ылыахтаах. Бутэһик ус хабылык хааллаҕына эмиэ уһуөннэрин хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр биири эрэ ылар. Бутэһик хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, ылгын чыкыйа уонна аата суох тарбахтар ыккардыларыгар кыбытан ылыахтаах. Икки мунуутэ бутуөр диэри оонньонор, элбэҕи ылбыт бастыыр. Киһи илиитэ, тарбаҕа имигэс, чуолкай хамсаныылаах буола сайдар.

Хаамыскалары кытаанах мастан 1,5-2см өруттээх 5 кубик оҥоһуллар. 2 мүнүүтэ оонньонор. Ким элбэх очко ылбыт хотор.
Маҥнайгы партия: оонньооччу хаамысканы оргууй а5ай тар5ата быра5ар. Биири талан ылан өрө быраҕар уонна туһуөн иннинэ атыттары биир-биир хомуйан ылар. Оонньооччу хабан ылбыт хаамыскатын атын ытыһыгар хомуйара көҥуллэнэр.
Иккис партия:хаамысканы өрө быраҕаат, атыттары иккилиинэн хомуйан ылаллар.
Уһус партия: туөрт хаалбыт хаамыскаттан уһун биирдэ, биири туспа харбаан эбэтэр ылыллар. Маҥнай биири, онтон уһун охсон ылыахха эмиэ син.
Төрдус партия:биири өрө быраҕаат, атыттарын биирдэ харбаан ылыллар.
Бэһис партия: биэс хаамысканы өрө быраҕан баран, илии көхсугэр туһэрэн ылыллар, иккиһин быраҕаат барыларын ытыска туһэриллэр.
Хаамыскаһыт тарбаҕа имигэһин, хапсаҕайын таһынан тургэнник хамсанар, сытыы-сымса буолуохтаах.

1см кэриҥэ суон талаҕы 1,5-2см уһун гына кэрчиктээн баран ортотунан хайыталлар. Маннык 50-60 тыксаан оҥоһуллар. Хас да киьи остуол тула олорон оонньуур. Тыксааны биир ытыска мунньан баран остуол үрдүгэр ыһаллар, онуоха мас умса-тиэрэ, урут-урдугэр түһэр. Куппут киһи бастаан икки баттаһа туспуту ылар, умса сытар тыксааны умса сытарынан, тиэрэ сытары- тиэрэнэн “ытыалыыр”. Таптаҕына уонна атыны хамсаппатаҕына, таппыт тыксаанын ылар, салгыы оонньуур. Сыыста эбэтэр атын тыксааны хамсатта да тохтуур, уочараттаах киһи эмиэ саҥа кутан, оонньоон барар. Тыксаан бутуөр диэри итинник оонньонор. Бүтэһигэр оонньооччулар ылбыт мастарын иккилиинэн остуолга быраҕан иһэллэр, ордон хаалбыт тыксааннаах киһи кыайар. Оонньуу кыраҕы, бэргэн буоларга, тарбах кууһун сатаан туттарга уөрэтэр.

2-3 мм халыҥнаах. 20-чэ мм кэтиттээх. 70-80 мм уһуннаах тымтыгы ортотунан туора икки кытыытынан курдаттыы ууттууллэр. Үүттэринэн сөбүгэр суон 50-ча см уһуннаах сабы угаллар. Сап төбөтун холбуу баайаллар.
Быа аҥар төбөтунхаҥас илии эрбэҕэр иилэн, иккис төбөтун уҥа илииортоку тарбаҕар кэтэрдэн баран, быаны мөлтөтө-мөлтөтө ууннары тардыалыыллар. Оччоҕо сап төптөру-таары хатыллан тымтыгы эргитэр, араас дорҕоонноох тыастар тахсаллар.
Күүгүнэйи дэбигис эргиппит уонна киһи сэргиир араас дорҕооннорун таһаарбыт оҕо хайҕанар.

Халыҥ тымтыгы төгүрүччү кыһаллар. Ортотунан курдаттыы үүттууллэр. Үүккэ ытыйарга (эргитэргэ) сөптөөх тутаах угаллар. Тутаах аллараа өттун чочулаан кыһаллар. Оонньооччулар куөрчэхтэрин угун икки ытыстарыгар кыбытан баран, бары ытыйаллар уонна остуол урдүгэр тэҥҥэ ыһыктан кэбиһэллэр. Күөрчэх атаҕар тура түһээт, эргийбитинэн барар. Охтубакка уһуннук эргийбит күөрчэхтээх кыайар.

Ситии быаны эрийии.

Бу оонньууга икки киһи утарыта тураллар, икки өттүгэр мастаах быалаахтар. Хамаанда бэрилиннэҕинэ быаларын мастарыгар эрийэллэр. Ким түргэнник быа ортотугар баар бэлиэҕэ тиийбит кыайар.

Ыйдарынан о5о уонна улахан киьи дьарыгырыыта

8. Хабылык Тыксаан

5. Хаамыска
Хабылык
Күөрчэх ытыйыы

4. Хабылык
Ситии быаны эрийии.

Ыытыллар үлэ көрүҥэ

Кыра оҕолору хабылыкка, хаамыскаҕа эрчийэргэр судургу эрчиллиилэртэн саҕаланар. Биир тиэмэни хас да дьарык устата ыыттахха оҕо ордук өйдүүр, ылынар. Эрчиллии уһун бириэмэҕэ барар. Аҕыйахта эрчиллии туһаны биэрбэт, сылы сыллаан эрчийиэххэ наада. Хас дьарык аайы саҥа оонньууну (тыксаан, тырыыҥка) киллэрэн оҕону сэҥээрдиллэр. Оҕо сэҥээриитин үрдэтэр сыалтан, араас таһымнаах курэхтэһиилэри ыытыахха сөп. Бу маннык сыал-сорук туруоран дьарыктаннахха, сахалыы остуол оонньууларын нөҥуө оҕоҕо толкуйдуур, өйдүүр дьоҕурун сайыннарыахха сөп.

Үлэм сыала: Ийэ тылбытын байытыыга сахалыы оонньуу айан оҥоруу;

- Ебугэлэрбит олохторун-дьаьахтарын , тереебут терут тылбытын сергутуу;

О5олор билэр-керер ба5аларын уьугуннарыы, ийэ тылга тааталы иитии;

Тыл суолтатын быьаарарга, санарар сана5а туттарга уерэнии.

Сэдэхтик туттуллар буолбут тыллары булуу;

Тыллары бөлөхтөрүнэн наардааһын;

Алын суьуех кылаас о5олоругар ыйытык ыытыы.

Үлэм сонуна: О5о5о аналлаах ийэ тылбытын байытар оонньуу а5ыйах;

Сабаҕалааһын: Бэйэ оҥорбут сахалыы лото оонньуу нөҥүө о5о тылын саппааьа сайдар, тобулла5ас толкуйдаах киьи буола улаатар.

Үлэм тутула: киириитэ, сүрүн, чинчийии чаастар, түмүк, туттуллубут литература, сыһыарыы

Лото диэн тугуй?

Лото оонньуу хаһан төрүттэммитэ? Лото оонньууну XVI уйэҕэ Генуе диэн Италия дойдутугар сайдыбыт. Россияҕа XVIII уйэҕэ баар буолбут. Оҕо оонньууругар анаммыт лото ХХ үйэттэн сайдыбыт. Быраабыла быһыытынан оҕо лотота улахан хартыынаттан уонна кыра ойуулартан турар. Кыра ойуулар чаастара улахан хартыынаҕа сөп түбэһэр буолуохтаах. Лотонан 2-6 киьи тэҥинэн оонньуур. Бастаан хартыыналары ыытааччы киһи туҥэтэр, онтон кыра ойуулары биир биир хостоон көрдөрөр. Ким хартыыната барыта сабыллыбыт кыайыылаах тахсар.

Оҕолор лототуулларын сөбүлүүр буоланнар оонньуур кэмҥэ эйэлээх буолаллар;

Тыл саппааһа сайдар;

Билиилэрэ улаатар, толкуйдуур дьоҕурдара сайдар;

Болҕомтолоох, тулуурдаах буолаллар;

Быраабыла быһыытынан ким эрэ хотторуохтаах, онон хотторон баран аныгыс сырыыга кыайыам диэн өй-санаа үөскүөхтээх;

Оҕо сааһыттан көрөн сөптөөх лото талыллар. Билинни үйэҕэ атыыга лото арааһа атыыга элбэх. Ол эрээри сахалыы тыллаах лото оонньуу суох.

Чинчийии үлэтэ

Биьиги чинчийэр үлэбит сыалын ситиһээри:

- ебугэлэрбит олохторугар-дьаьахтарыгар сыһыаннаах информацияны библиотекалартан, ону тэнэ интернет енетунэн туьанан буллубут, уерэттибит.

- Сэдэхтик туттуллар буолбут тыллары белехтерге наардаан сахалыы лото остуол оонньуутун айан оҥордубут.

Читайте также: