К1уащ бет1ал биография на кабардинском доклад тему

Обновлено: 02.07.2024

Гьар са халкьдихъ вичин ч1ал, адетар, пешеяр ава – бубайрилай бубайрал, несилрилай несилрал агакьнавай аманат. Чи дидедин ч1ал, ч1алан лексика, бубайрилай амай адетар хуьн патал, рик1елай алуд тавун патал гзаф ихтилатар физва. И кардин гьакъиндай тухузвай к1валах лап екеди я. Ст1ал Сулейманан районда и месэладиз кьет1ен фикир гузва ва и важиблу кар патал Ст1ал Сулейманан т1варунихъ галай райондин кьил Нариман Абдулмуталибова хейлин к1валах тухузва. Адан регьбервилик кваз районда, хуьрера, кьилди къачурт1а, школайра ва аялрин бахчайра тухузвай мярекатар дамах ийиз жедайбур я. Вахт – вахтунда тухузвай лезги ч1алан муаллимрин семинаррал къарагъарзавай ва гьялзавай месэлаяр ч1ал хуьн патал, ам акьалтзавай несилдал агакьарун патал я. Гьам мектебда, гьам районда тухузвай гьар са мярекат жуван хайи халкьдин тарих, адетар, пешеяр рик1елай алуд тавун мураддалди кьиле физва. Лезги халкьди гзаф адетар ва пешеяр гилани давамарзава: Хуьруьн майишат вилик тухунин, Гьар жуьре рекьерай уст1арвилин, багълар ва салар кутунин ва мсб. Бязи пешеяр къвез – къвез арадай акъатзава ва, адахъ алакъалу яз, гзаф гафар чи арадай акъатзава.Ихьтин пешейрикай сад гамар хрунин пеше я. и пешедал лезги халкь дегьзаманрилай машгъул тир. И карни чи халкьари хипер хуьнин пешедихъ галаз алакъалу я. Хипер хуьнин к1валах Дагъустандин шарт1арихъ галаз алакъалу я. Т1ебиатди чаз багъишай кьакьан дагълар, гегьенш еришар мал къара, хеб – кьар хуьн патал къулай шарт1ар тир. Дагълух районра яшамиш жезвай халкьарин арада и кар генани гегьеншдиз кьиле физвай.

Гам арадал гъун са акьван регьят кар туш.И кар кьилиз акъудун патал хейлин инсанри жуьреба – жуьре крар тамамардай. Хипер итимри хуьдай: гатуз абур дагълариз куьч жедай, хъуьт1уьз - аранриз

Хиперилай йиса кьве сеферда йис(сар) язавай. Адет яз, и к1валахни итимри ийидай. Абуру фадамаз югъ тайинардай, хипер тазвай бинедал чка тайинардай ва хтресар хци ийидай. И карни еке сувар хьиз кьиле тухудай.

Сарихъ алакъалу амай к1валахар дишегьлийри тамамардай. Къачун чна гъалар гьазурдай къайда. Сифте нубатда сарик квай кьакьар ва цацар хкудда. Гатфарин сарик кьакьар т1имил жедай, зулун сарик – гзаф. Гамар хрун патал гатфарин сар хъсан яз гьисабдай. Вучиз лагьайт1а гатфарин йис зулундалай яргъи ва къалин жеда ва адакай регьятдиз гъал къведа. Са – кьве юкъуз сар це твада. Гамар патал гьазурзавай сар са - кьве юкъуз марфадин це турт1а, генани хъсан я. Вучиз лагьайт1а марфадин ци сар хъуьтуьларда. Кьве йикъалай ам чуьхуьз башламишда: са дишегьлиди яд иличда, муькуьда кьуьлуькай ийида. Герен – герен сар гъуьргъуь ийида ва залан к1арасдалди гатада. К1арас итимри инидин, я тахьайт1а, жумун таракай гьазурдай ва к1ведин к1алубдиз гъидай.

Сар чуьхуьда ва ам эк1яда. Яд хкатайла, са т1имил лам кумаз сариз т1ал яда. Сарик квай куьлуь хвархвасар к1вахьда ва сар пурпу жеда. Мад ам эк1яда (симиниз вегьейт1а, мадни хъсан я. Кьурай сариз мад т1ал яда, адак кумукьай кьакьар ва цацар хкудда. Михьи сар ивяда ва адакай гъалар ийида. Виликдай сар ивядай ва гъалар ийидай машинар ва станокар авачир.

И кар дишегьлийри, иллаки яшлубуру тамамардай.Гам патал гзаф гъалар лазим къвезвайвиляй, виликдай сар ивядай мелер тешкилдай. Аниз къуншийриз, мукьва – кьилийриз эвердай. Мелер тешкилунихъ маса метлебарни авай. Дишегьлийри мелера чпин маса дерди – балаярни ийидай: чпи ийизвай крарикай суьгьбетдай, чпиз авай – авачирдакай суьгьбетдай, дерт –гъам ачухардай. К1валин иесиди атайбуруз пуд сеферда т1уьн гудай, ял ядай вахтни гудай. Мелера аялрини иштиракдай. Абуру сариз кек ядай, ам пурпу ийидай. И сар дишегьлийри сар ивядай рекъинал ивядай ва адакай пилтеяр( сарин хъуьтуьл к1усар)гьазурдай. Меле сарикай гъалар ийидай уст1арарни жедай. Виридавай гъалар ийиз жедачир. Гьа ик1 гъилин чхрадал гъалар ийидай. Чхрадал сифте мансурар арадал къведа ва кьве мансур санал са киткиндиз къечеда. Къеченвай, кьве тах хьанвай киткинриз гвер гуда. Гъалар ийидай къайдани гьар жуьре тир. Эгер гамунин каруш патал гьазурзавай гъалар ят1а, абур са к1ус яц1у ийидай ва абуруз гзаф гвер гудай. Эгер гъалар ян патал гьазурзават1а, абуруз гзаф гвер гудачир, абуруз са пар гун бес жедай.Гам т1арам хьун патал адан ян памбагдин гъаларикайни ийида. Гам къадми хьун патал карушни ян такьат авайбур хьана к1анда. Эгер гъалар чиниз гьазурзават1а, абур карушдилай са к1ус шуьк1уьз ва сад хьиз хьана к1анда. Гьазур хьанвай гъалар ч1унариз яда ва рангадик кутада.Гъалар рангадик кутазни чир хъана к1анзавай. Сун гъалар рангадал элягъун патал адахъ кьадай сун ранг хкяна к1анда. Гзаф вахтара рангар инсанри гьар жуьредин набататрикай, Хъархъу таран чкалрикай, дувулрикай, чич1екдин кьурай пиришрикай, хъархъу пешерикай ва серк1верикай, ругунрикай, мегъуьн таран чкалрикай ва маса зат1арикай. Т1ебиатдин зат1арика1 хукуднавай ранг т1имил – т1имил вегьеда. Ранг экуь ийиз к1ан хьайит1а, т1имил вегьеда, мич1и хьана к1ан хьайит1а, ранг алава ийида. И къайдада гьазуриз жеда агъадихъ галай рангар: шуьтруь, экуь шуьтруь, мич1и шуьтруь, фири нек1един ранг, цуру нек1един ранг, тембекдин ранг, рагъул ранг, лацу. Гзаф рангар маса къачуниз мажбур жедай: яру, экуь яру, туракь, жегьре, мич1и яру, билбилжегьре, вили, экуь вили, мич1и вили, батурма, цавун ранг алай, хъипи, къацу, ч1улав, Сифте биц1илда, я тахьайт1а, еке катулда яд ргада ва адаз са пай ранг ц1урурнавай яд акадарда, кьве хуьрекдин т1уруна авай кьелни вегьеда, кьве т1уруна авай сиркени. Сирке гьазурзавай лацу хатрутрикай. Гатун вахтунда са шуьшедин къапуна хатрутар твада ва ам цур къачудалди тада. Мад гаталди адакай сирке гьазур жеда. Ахпа и къаришма жунадай суьзмишда ва гьазур хьанвай сирке гуьзгуьдин къапуна цана са къайи чкадал эцигда. Сирке лазим вахтунда ишлемишиз жеда. Эгер гъалари ранг хъсандиз кьан тийиз хьайит1а, адаз сачайдин т1урунавай сирке алава ийида. Са хуьрекдин т1урунавай кьелни алава ийиз жеда. Гьалар ранг квай це са сятина ргада ва герен –герен хуькуьрда. Са сят алатайла,са ч1ун хукудда, са тах гъал къайи цяй чуьхуьда. Эгер гъалунилай ранг алатиз хьайит1а, адаз агун к1ама. Эгер адалай ранг алатиз тахьайт1а, гъалуни ранг хъсандиз кьунва. И дуьшуьшда гъаларин ч1унар рангадикай хукудда, къайи цяй чуьхуьда ва симиниз вегьеда. Яд хкатайла, са – са ч1ун агъурда ва ам руьргъуь ийида. Хъсандиз кьуранвай гъаларин ч1унар пекинин шешелра твада.Гьазур хьанвай гъаларикай гзаф маса зат1арни храдай: гамар, халичаяр, рухар, хаймаяр, тапракар, чувалар, гьебеяр, жакетар, бегьлеяр, гуьлуьтар, далуяр, мясерар, кьвет1елар, тт1есар, епер, шалар,ва маса зат1ар храдай.

Гамар хрунин кар У11 – асирда яшамиш хьайи арабрин тарихчи Абу – ДжафарТабаридишагьидвалзавайвал, гамар хрун Дербент шегьерда машгьур к1валах хьаналдай. Гамари инсанрин яшайишда еке чка кьазвай. Ам несилрилай несилрал физвай пеше тир.Эгер к1вале гзаф рушар аваз хьайит1а, гамар хрун дишегьлийрин еке мяшет тир. Дишегьли – аялри лап гъвеч1и ч1авалай, ч1ехибурухъ галаз ацукьна, гамар ва маса зат1ар храз чирдай.

Инсанрин ацукьун – къарагъун , дуланажагъ к1вале авай гамаралди ахтармишдай. Гамаралди к1валер безетмишдай: к1валерин чилерик эк1ядай, цлариз ядай, кап1 ийидайла ишлемишдай. К1вале гамар еке аманат яз гьисабдай ва абурал дамахдай. Рушар гъуьлуьз тухудайла, абурув гам, халича гун чарасуз тир. Абур ч1ехи жигьездай гьисабдай.

Табасаранриз, агъулриз, рутулриз, азебайжанриз,, татриз хьиз, лезгийрихъни гамар, халичаяр храз чирдай мектебар авай. Х1Х – асирда еке машгьурвал ихьтин хуьрерин гамариз хьана: Кьасумхуьруьн, Ахцегьрин, Миграгърин, Къурушрин, Кьеп1иррин ва мсб.

Чешнейриз килигна, гамар агъадихъ галай чешнейринбур жеда:

Гамар гьар жуьре к1алубринбур жеда: гъвеч1ибур, кьуланбур, екебур.

Еке гамуниз уьлчмедин гам лугьуда. Адан яргъивилел 4 метр, гьяркьуьвилелни 2 метр жеда. Ам хрун патал къад – къанни кьве кило гъалар герек къведа. Абурукай 6 кило каруш, 2 кило ян, 3 кило экуь яр, 3 кило ч1улав, 3 кило мич1и вил, 2 кило аби, 200 гр. къацу, 200гр, хъипи, 250гр. шуьтруь, 200гр. туракь, 100гр. лацу, 50 гр. цурунек1един ранг.

Гъвеч1и гамуниз гебе лугьуда.Адан яргъивилел 3 метр, гьяркьуьвилелни 1м 60см жеда. Гамунин уьлчме хразвайда вичи хкяда.Гьавиляй гамарин уьлчмеярни гьар жуьре жеда. Гьар жуьре жеда хкязавай рангарни. Эгер гам рик1из чимиди хьана к1анзават1а, рангарни чимибур хкяна к1анда. Абурук ихьтин рангар акатда: шуьтруьди, яруди, хъипиди, нек1един ранг, тембекдин ранг, туракьди ва мсб. Къайи рангарик акатда: мич1и вили, батурма, экуь вили,ч1улав, цурунек1един ранг, аби ва мсб.

Гам хрун патал герек алатар: тарар, регъ, киткит1, скамейка.Тарар ибарат я: кьилин тарцикай, к1анин тарцикай, йихъ кьадай т1валуникай, т1валунин к1аникай кутадай кацерикай, ракьарикай, ракьарин к1аник кутадай кацерикай. Гьар кьве ч1иб кьван чка храйла, ракьарин куьмекдалди гам гъуьргъуь ийида ва , вини тарцелай агъуз ийиз, к1анин тарцелай к1аникди ракъурда.Ракьарин куьмекдалди гам т1арамарни ийида. Т1арамаризни чир хьана к1анзава. Гъуьргъуьз тунмаз, карушдин гъал жувалди ялайлая\, ам жувалди къведа. Къайдада хьайила, карушдин гъал ялнамаз, жувалди т1арамдиз ва ада чуьнгуьрдин симини хьтин ван ийида. Кацери гам гъуьргъуь авун патал ва ам т1арамарун патал куьмекда.Киткит1ди ,карушдин гъалар вилик, кьулухъ авурла, абур дуьзарда Мад киткит1ди, Ян тухудайла, ара – арадлай ян агъуз ийида, ацукьарда. Ахпа рекъинал Ян гатада. Гьар са гъилер авурла, ян тухуда. Каквар т1арамдиз ядач, я янни т1арамдиз тухудач Тухвай дуьдуьшда гамунин кваквар ва ян хъсандиз ацукьдач, янци сас экъисда, яни гамунин чинилай ян аквада, гамни гзаф т1арамди жеда. Гьар гъилера кваквар ядай къайда дегишарда: са сеферда са патахъ гъил алгъурда, кьвед лагьай сеферда муькуь патахъ гъил алгъурда. Нетижада гьар кьве гъилерилай кифериз ухшар авай нехиш арадал къведа. Гьар сеферда, гам ацукьардайла, гамунин гьяркьуьвал алцумда ва ам сад хьиз хьун патал гуьзчивиликай хукуддач. Хразвай сив гьамиша сад хьиз хьун лазим я. Дуьз хранвай гам ат1айла, кьуд синез дуьз атана к1анда. Гам, са кьил гуьт1уьз , я куьруьз атайт1а, ам ламу ийида ва, гьар патахъ ч1угуна, дуьзарда. Гамунин вилик чин гьамиша храз къулай къайдада жеда.Агъуз виниз ийидай т1валуни гамунин кваквар кьвед санал кьаз куьмек гуда. Йихъедин лашуни гьар гъилера са кваквар вилик, муькуь сеферда муькуь кваквар вилик ийида. И карди гамунин чин сад хьиз ийида ва ам гуьрчегарда. Гамунин кьулухъ акъудзавай гъаларин кьилериз япунжи лугьуда. Кьулухъ акъудзавай гъаларни са къайдада жеда. Лап т1имил акъудайла, гам фад кук1вар жеда, ада дурум ийидач.

Гам ршадай къайдани ава. И кар шад сувар хьиз кьиле тухуда. Тарар фадамаз гьазурда. Каруш киткинра аваз жеда. Гам экуьнахъ ршаз башламишда.Сифте гъал кьадайла, гам ршазвай уст1арди мубарак ийидай гам фад дуьз арадал атун патал дуьаяр ийидай. Тарарин винелай къенфетар, ширинлухар чук1урдай. Каруш кьилелай гун патал жегьил, жез хьайит1а, яргъи рушал тапшурмишда. Гам ршазвайди яшлу, гъавурда авай дишегьли жеда. И кардизни кваквар алцумдай т1ал к1ан жеда. И т1ал ц1уд – ц1уд сантиметрийриз пайда. Гьар са ц1уд сантиметрдин арада къанни ц1уд кваг агакьдайвал ршада. Гамуниз кваквар ядалди сифте янцикай сая чил храда, са кьве т1уб кьван чка. Сая чили гам мягькемарда ва гуьрчегарда. Киткинрин къене, адет яз, къенфетар твадай. Киткиндин къеняй чар алай къенфет акъатайла, гам хразвай бурук гьевес акатдай, абурук к1валах ийидай ашкъи акатдай. Гамунихъ ацукьайла, пашман крарикай рахадачир, къайи рахунар ийидачир. Хъуьрез – хъуьрез к1валаздайла, гамни хъуьредалдай, ада чин гудалдай. Гамунихъ ацукьайла, мани мециз къведай. Шаддиз храй гам фад арадиз къведай.

Виликдай гамар к1валин эменни яз гьисабдай. Вучиз лагьайт1а, абур лап четиндиз арадал къвезвай зат1ар я ва и карда хейлин инсанрин куьмек герек къвезва. Гам хразни гзаф вахт герек къвезва. Уьлчмедин гам хрун патал 3 варз мундат герек къвезва. Гзаф вахтара чавай чал чи ч1ехи дидейрилай атанвай и аманатарни хуьз жезвач. Абурув къадирсуз эгеч1зава, гъуьч1ерив нез тазва. Абур хуьзвач, я хуьз к1анни ийизвач. Чихалкьдин адетар , чи эменни чна хуьн тавунмаз, ам ни хуьрай? Алай вахтунда гамар, халичаяр хразвай ксарни т1имил хьанва. Ихьтин крари инсанрин арада авай гьуьрмет – хатур, дуствал, сада садакай хабар кьун амач. Бес чи акьатзавай несил гьихьтинди хьурай! Зегьметдал рик1 тахьанмаз, адан къадир чир тахьанмаз, чавай чун чи адетриз, бубайрин хъсан крариз вафалу я лугьуз жедач.

материал предназначен для использования на уроках родной литературы в 10 - м классе при изучении творчества Куашева Бетала.

поэмэм и сюжетыр.

поэмэм и сюжетым еджак1уэхэр щыгъэгъуэзэн; адыгэ

лъэпкъым и блэк1ар, къик1уа гъуэгуанэр зыхуэдэр еджа-

к1уэхэм егъэщ1эн; я Хэкум ф1ылъагъуныгъэ хуа1эу,

ц1ыхугъэ яхэлъу, ц1ыху пэжхэу еджак1уэхэр гъэсэн.

Урокым и эпиграфыр: «К1уащ Бет1ал. Зи шы тесык1э зи1эж

Урокым къыщызгъэсэбэпар: ди Хэкум, Къэбэрдейм и теплъэ дахэ-

хэр къыщыгъэлъэгъуа сурэтхэр.

Урокым и ек1уэк1ык1ар:

I. Урокым и щ1эдзап1эр.

Егъэджак1уэм и псалъэ:

II. Унэ лэжьыгъэр къэпщытэжын.

Егъэджак1уэм и упщ1э:

- Мы усит1ыр зы зыщ1ыр сыт?

Еджак1уэм и жэуап:

- Мы усит1ыр зытеухуар Хэкурщ, усак1уэм и Хэкум хуи1э лъагъуныгъэр, абы хуищ1 пщ1эр зыхуэдизыр къыщыгъэлъэгъуауэ аращ.

Усак1уэм и лъахэр зыхилъхьэ щы1экъым. Ар зимы1эр е абы лъагъуныгъэ хузимы1эр, хуэгущ1ы1эр, хуэмыпэжыр ц1ыху нэскъым, насыпыншэщ. Уи Хэкум хуэмыфащэ еппэсыныр, уепц1ыжыныр напэтехыу къыщохъу усак1уэм. Уи Хэкум къулыкъу пэж хуэпщ1эныр, псэемыблэжу абы хуэлэжьэныр дэтхэнэ зы ц1ыхуми и къалэн нэхъыщхьэу къелъытэ усак1уэм. Апхуэдэ ц1ыхухэращ Хэкум и ц1ыху пэжу къалъытэр.

Егъэджак1уэм и псалъэ:

- Хэкум теухуауэ псалъэжь куэд зэдгъэщ1ащ дэ. Дигу къэдывгъэгъэк1ыжыт ахэр:

Еджак1уэхэм:

«Хэкум емык1ур къылъысмэ,

Егъэджак1уэм и псалъэ:

- Зыщалъхуа и Хэкум и дахагъэм куэду тетхыхьа усак1уэм и усэхэм зи гугъу ищ1а. ди нэгу къыщ1игъэувэж дахагъэр мы сурэтхэм щыдолъагъу. Хэт тхутепсэлъыхьын сурэтхэм?

Едж. – Сурэтхэм щыдолъагъу ди адыгэ щ1ыналъэм и щ1ып1э дахэхэр, адыгэ фащэм и дахагъэр, адыгэ тхыпхъэщ1ыпхъэхэр, адыгэшыр, абы и дахагъыр. А дахагъэ псори К1уащ Бет1ал Хэкум теухуауэ иуса тхыгъэхэм щыдолъагъу:

Егъэдж.: - Сыт мы усэр зытеухуар? Сыт мы усэм усак1уэм къыщигъэлъэгъуэжар?

Едж.:- К1уащ Бет1ал лъагъуныгъэшхуэ хуи1ащ Урысейм. Псом хуэмыдэу Индылым(Волга) гулъытэ егъэлея хуищ1ырт усак1уэм. Ар 1уэху пыухык1ахэм епхагъэнщ – Хэку зауэшхуэм и зэманым а псышхуэм и 1уфэм езыр зэрыщызэуами, зауэл1хэм а псышхуэр сэбэп зэрахуэхъуами, зи лъахэм и щхьэхуитыныгъэр зыхъумэжхэм я сатырым а псышхуэр сэлэту зэрыхэувами, адэжь щ1ыналъэм и символ(дамыгъэ) зауае илъэсхэм ар зэрыхуэхъуами. Псышхуэу дунейм тет мпоми ирегъапщэри абыхэм яхузэф1эмык1а, яхуэмылэжьа и Хэкум и пащхьэм Индыл щищ1эфауэ къегъэлъагъуэ усак1уэм.

Ажалым къы1эщ1иха и Хэкум Индыл мамыр лэжьыгъэм и зэманми хузэф1эк1 псори абы хуещ1э. Ар къэралыр зыхуей хьэпшып, гъавэ, гъэсыныпхъэхэр, пхъэхэк1хэр щызэрашэ гъуэгущ. Абы и 1уфэм завод, фабрикэ ц1эры1уэхэр 1утщ, ахэм сэбэпынагъ куэд ц1ыхум къыхуахь, ар(Индыл) ц1ыхухэм я зыгъэпсэхуп1э хьэлэмэтщ, я нэгу зыщрагъэужь щ1ып1э дахэщ.

Едж. – рифмэ:

Щхьэм къит1эсуэ щытыгъакъым

Нобэ ф1эк1,Индыл,

Уи инагъыр, си гугъакъым

Ухъууэ псым я пыл!

Хьэуэ, теткъым дуней иным

Уэзгъэщхьынуэ зыпс:

Зэи уик1ынкъым ди пэгуным

Уардэу Индылыпс.

Егъ.:- Мы усэ дыдэм къыщывгъуэтыт зэгъэпщэныгъэм и щапхъэ.

Едж.: -зэпкърех

Егъ.:- Ц1ыхум и сыт хуэдэ хьэл-щэн мыхъумыщ1э мы усэм къыхэщыр?

Едж.: - Ц1ыхум и хьэл-щэн мыхъумыщ1эу мы усэм къыхэщыжыр щхьэхуещагъэр, фыгъуэижагъэр, ц1ыху гущ1эгъуншэхэр, ц1ыхугъэншагъэр, мылъку щхьэк1э зи напэ тезыхыжыфыну ц1ыхухэр.

Егъ.: - Усак1уэр ц1ыху мыхъумыщ1эхэм дауэ яхущыт?

Едж.: - Ц1ыху гущ1эгъуншэхэр, шхьэхуещэхэр, напэншэхэр усак1уэм ц1ыхуу къилъытэркъым, апхуэдэ ц1ыхухэм ар йогие, заригъэц1ыхужыным, гъуэгу пхэнж зытетым къытришу гъуэгу захуэм тригъэувэным яужь итщ.

Егъ.: - Ц1ыху нэсым сыт хуэдэ и хьэл усак1уэм игъэлъап1эр?

Едж.: - Ф1ыр, пэжыгъэр, захуагъэр, къабзагъэр усак1уэм егъэлъап1э, и Хэкум, и лъэпкъым гугъу зыхуезыгъэхьыр, и пщ1энт1эпс емыблэжу хуэлажьэр ц1ыху нэсым, пэжым и образщ.

-Ц1ыху нэсым хэлъын хуей хьэлхэм, апхуэдэ ц1ыхуу къэплъытэ хъунур еджак1уэхэм къазэрыщыхъум тегъэпсэлъыхьын.

К1уащ Бет1ал и усэхэм теухуауэ егъэджак1уэм и къызэщ1эзыкъуэж псалъэ:

Егъ.:- К1уащ Бет1ал и усэхэр адыгэ усыгъэм и хэлъхьэныгъэ гъуэзэджэщ, абы лъэпкъ усэ гъэпсык1эм зэхъуэк1ыныгъэ хилъхьащ, усэбзэм зыужьыныгъэ иритащ, адыгэ рифмэр иригъэф1эк1уащ, инверсиер 1эк1уэлъак1уэу къигъэсэбэпащ.

(инверсиек1э зэджэр еджак1уэхэм ягу къэгъэк1ыжын: псалъэухам хэт псалъэхэр бзэм и хабзэм темыту щызэк1элъахьырщ, щызэк1элъык1уэрщ.)

Адыгэ 1уэры1уатэмрэ урыс литературэмрэ зэрагъэпэща я ехъул1эныгъэхэр 1эзагъышхуэ хэлъу, творческэу К1уащым къегъэсэбэп, абыхэм зрегъэужь, ахэр япэк1э егъэк1уатэ.

III. Темэщ1эр етын.

Егъ.:- Адэк1э К1уащ Бет1ал и творчествэм, и лирикэм къыпищэу дэ нэ1уасэ нобэ зыхуэтщ1ынущ аюы и поэмэхэм.

Поэмэм и сюжетыр нэхъ зытегъэщ1ар Нэху и гъащ1эм и къек1уэк1ык1арщ, гъащ1эжьым абы кърих леймрэ иужьк1э абы и псэук1эм игъуэт зэхъуэк1ыныгъэмрэщ.

Тхыгъэр 1ыхьищу зэпыудащ, ахэм ящыщ дэтхэнэ зыми фызабэм и гъащ1эм къыщыхъуа зы 1уэхугъуэ ин щ1элъщ.

I 1ыхьэр нэхъ зытетхыхьыр, зытепсэлъыхьыр Нэху и щхьэгъусэр зэрагъэт1ысырщ, лажьэ зимы1э л1ыр к1уэдып1э хуэхъуа Сыбырым зэрагъэк1уарщ.

II 1ыхьэр зытеухуар ц1ыхубз насыпыншэм и щхьэгъусэм и щыхьэк1уэ письмор къызэры1эрыхьэрщ, зэман 1эджэк1э абы къеджэфын зэримыгъуэтарщ, абы итыр зэримыщ1эм ар бэлыхь мыухыж зэрыхигъэтырщ. (Мыбдеж щыжы1эпхъэщ, къыщыгъэсэбэпыпхъэщ тхыдэм щыщ зы 1уэхугъуэ: адыгэ лъэпкъыр к1ыф1ыгъэ зыхагъэтар, щ1эныгъэншэу зэман куэдк1э а лъэпкъыр зэрагъэпсэуар.)

III 1ыхьэм революцэм иужьк1э Нэхуи, и къуажэми ягъуэта зэхъуэк1ыныгъэрщ къыщы1уэтэжар.

Поэмэм и композицэр къек1уу зэгъэпэщащ: поэмэм и 1ыхьэхэм яку зэпыщ1эныгъэ быдэ дэлъщ, 1уэху ек1уэк1ым емыпха, къемызэгъ лей лъэпкъ хэткъым. К1уащым и художественнэ 1эзагъым и щыхьэтщ:

- образ гъэщ1эгъуэнхэр (Нэху, Хьэмид, лирическэ л1ыхъужьыр,…)

-зэгъэпщэныгъэхэр (хьэджэфэжьуэ укъуеяуэ, щ1ыр щ1эжу щылъщ,…)

-инверсиер зыубгъуауэ къегъэсэбэп, и усэбзэм ар хабзэ быдэ хуещ1:

Щ1ыр нэщ1ыжкъым хуэдэу япэм,-

Бэв хуэ1этыр илъщ.

-пейзажнэ лирикэр 1эк1уэлъак1уэу усак1уэм къегъэсэбэп. Поэмэм и щ1эдзап1эм деж революцэм ипэк1э ц1ыхухэм я1а гъащ1э хьэлъэр усак1уэм къегъэлъэгъуэж ц1ыхухэм ятелъ хьэзабым, абы ягъэв гугъуехьым зыдищ1 хуэдэщ дунейми: ят1эщ, къуажэр гъуабжэщ, банэк1э зэщ1эк1ащ, щ1ыр мэгу1э, дыгъэри къепэзэзэхыу аращ.

Ауэ адыгэ лъэпкъым, адыгэ ц1ыхубзым и нэм нэху щилъагъужым и деж (революцэ нэужьым), дунейми зэхъуэк1ыныгъэхьэлэмэтхэр егъуэт:

Дыгъэ нурым гуэлхэр къегъэпск1,

Щ1ыр япэм хуэдэу нэщ1ыжкъым –

Бэв хуэ1этыр илъщ.

Ц1ыхухэр гъавэк1и, щ1ык1и, 1эщк1и бей хъуахэщ. Ц1ыхухэм я гъащ1эм ф1ы и лъэныкъуэк1э зихъуэжащ, дунейри нэщхъыф1эщ.

Поэмэм къыщыгъэсэбэпа псалъэ гуры1уэгъуейхэм я мыхьэнэ еджак1уэхэм ягурыгъэ1уэн:

Хьэджафэжь – щак1уэхьэ лъэпкъ (борзая).

Ят1агъуэ – ят1э гъуэжь, адыгэхэм я псэуалъэхэм къыщагъэсэбэпу

Кхъахэ – жьы дыдэ хъуа.

Саур ф1ыц1э – лъахъстэн (сафьян)л1эужьыгъуэ.

Тэрэз – тэмэм, пэж дыдэ.

Джэрпэджэж – эхо.

Дэхуэха – тхьэмыщк1э, къулейсыз, ц1ыху щыуа.

Бзыгъэ – махуэ уэф1, пшэ уафэм щытемылъым деж.

К1уащ Бет1ал пэжыгъэмрэ захуагъэмрэ игъэлъэп1ащ, абы и псалъэр зэик1 бгъунлъакъым, лъэпкъ лъагъуныгъэри аращ абы и тхыгъэхэми, и творчествэми къыщ1ахьыр.

IV. Яджар зэрыгъэубыдын.

- зэманыжьымрэ ди лъэхъэнэмрэ адыгэ лъэпкъым и ц1ыхухэм, и ц1ыхубзхэм я гъащ1эм игъуэта зэхъуэк1ыныгъэм, зыужьыныгъэм еджак1уэхэр тегъэпсэлъыхьыжын.

V. Унэ лэжьыгъэр етын:

VI. Урокым хэлэжьыхьахэм оценкэ яхуэгъэувын, къыхэжанык1ахэм ящытхъун.

Презентация на тему: " И гъащ 1 эмрэ и литературнэ лэжьыгъэмрэ. К 1 ыщокъуэ Алим и гъащ 1 эр К 1 ыщокъуэ Алим Пщымахуэ и къуэр къалъхуащ июным и 9 (22), 1914 гъэм Щхьэлыкъуэ." — Транскрипт:

1 И гъащ1эмрэ и литературнэ лэжьыгъэмрэ

3 Шу К1ыщокъуэм и творчествэм зыпымыууэ дызыщрихьэл1э шум и образыр куууэ ик1и гъунапкъэншэу зэрыщытыр къыдгуры1уэн хуейщ: ар зэщхьыр увы1эгъуэ зимы1эу к1эрахъуэ дунейращ, ауэ щыхъук1и нэр темыпы1эу гъуэгум тетщ а шур, ар зэрымыувы1эм хуэдэу, езы усак1уэм и акъылымк1э, и псэмк1э къигъэщ1 л1ыхъужьхэми увы1эгъуэ я1экъым. Ахэр къэувы1эмэ дунейр, гъащ1эр псэншэу я п1эм къина пэлъытэщ. Апхуэдэ гупсысэращ К1ыщокъуэм и шум дызыхуишэр. Алексеев Михаил.

4 Лъэужь махуэ К1ыщокъуэ Алим и псэ емыблэжу, пэжым и телъхьэу, л1ыгъэшхуэ зэрихьэу ди литературэм хуэлэжьащ. Ар тетхыхьащ езыр къызыхэк1а лъэпкъым, абы къик1уа гъуэгуанэ гугъум, нобэрей гъащ1эм. Къэралым и пащхьэм щи1э ф1ыщ1эм папщ1э, и гуащ1эдэк1 хьэлэлым, лъэпкъыбэ щэнхабзэм хилъхьа гуащ1эм, лъэпкъхэм, яку дэлъ ныбжьэгъугъэр гъэбыдэнымк1э хузэф1эк1а лэжьыгъэм къыпэк1уэу, абы къыф1ащащ Къэбэрдей – Балъкъэрым и ц1ыхубэ усак1уэ, Социалист Лэжьыгъэм и Л1ыхъужь ц1э лъап1эхэр.

5 Куэд щ1ащ утыкушхуэ зэрихьэрэ К1ыщокъуэ Алим игук1и и псэк1и адыгэл1щ, ауэ и къалэмыпэм къыщ1эк1 усэ сатырхэр къызыхэк1а лъэпкъым и шыфэл1ыфэр къэгъэлъэгьуэным къыщызэтеувы1эркъым: абы и усэхэм гукъинэжу нэрылъагъу ящ1 ц1ыхум и гьащ1эр, и дунейр, ар емышу 1уэхугьуэщ1эхэм зэрыхущ1экъур, мурад инхэм зэрыщ1эбэныр, абы и пщэдейр зэрызэ1убзыр. ГРИНБЕРГ Иосиф.

6 Хамэ хэгъуэгухэми щыц1эры1уэщ Удилъап1эщ, удигуапэщ, удидамэщ. Кавказым ис ди лъэпкъэгъухэм хуэдэу, Сирием щыпсэу адыгэхэри абхъазхэри къыбдогуф1э, Алим! АБАЗЭ Шэрэф, Дамаск дэт Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ гьэ. Уи ныбжьыр илъэс 85-рэ зэрырикъуамк1э я гумрэ я псэмк1э къохъуэхъу Тыркум ис адыгэхэр, зэгуэр Кавказыр зрагъэбгынауэ щыта адрей лъэпкъхэри. Дэ уэ куэд щ1ауэ удигъусэщ, гузэвэгъуэ дихуамэ, укъыддогузавэ, ди гуф1эгъуэмэ, укъыддогуф1э. Зэи дыкъэбгъэнакъым гулъытэншэу. Уи тхыгьэ хьэлэмэтхэмк1э дуней псом къебгъэц1ыхуащ адыгэр, дызыхэс лъэпкъхэм я деж ди щхьэр лъагэ щыпщ1ащ, ди щ1ыхьыр къыщып1этащ. АДЖАШЭ Мухьэдин

8 Анэдэлъхубзэм папщ1э имыщ1эн щы1этэкъым К1ыщокъуэ Алим дежк1э анэдэлъхубзэр ауэ зэрыпсалъэ, Зэрыхэпсэук1ын Зэрызэригъэпэщ 1эмэпсымэкъым, ат1э псэм и зы 1ыхьэщ, езы дыдэм и ц1эр зыгъэ1ури а бзэращ. Ауэ бзэр ар зи 1эщ1агъэм ищ1эн хуейуэ, адрейхэр абы хуэмейми хъуну аракъым: Бзэ зимы1эр, Щ1ылъэм тетми, Хуэдэ къабзэщ Къамылъхуам.

9 К1ыщокъуэ Алим и тхыгъэхэм теухуауэ Алим и 1эдакъэ къыщ1эк1а дэтхэнэ зы тхыгъэри ещхьщ ди къурш щхьэ тхъуахэм телъ уэсым, ди щ1ыналъэм къыщешх уэшх хуабэм, ди губгъуэхм къыщык1 удз гъэгъахэм, ди псыхъуэхэм дэлъ мывэ хьэлэмэтхэм, ди псы уэру зи къарур мык1уэщ1ыжхэм. Дэтхэнэ зы тхылъыщ1эри тынш ц1ык1уу къехъул1акъым Алим. Зауэм и маф1элыгъэм къилыгъуауэ, гузэвэгъуэ 1эджэм и гур ираудауэ, и ныбжьэгъу балъкъэрхэм къатепсыха гуауэшхуэм иужьыгуауэ и дуней гъащ1эр кърихьэк1 пэтми, Алим а псоми къелащ, къела къудейкъым, - абы дыгъэу къохъул1э 1уащхьэмахуэ щыгур пщ1эрэ щ1ыхьк1э къылъызыгъэсыну тхылъыщ1эхэр… Езы Алим щыслъагъук1и, абы и тхылъым сыкъыщеджэк1и, си нэгу щ1этщ Кавказым и къурш уардэхэм я бын бгырыс л1ы щэджащэм и теплъэр. Гулиа Георгий.

10 Ц1ыхухэм пщ1эшхуэ хуащ1

11 Къэбэрдей-Балъкъэрым и Унаф1эщ Мэлбахъуэ Тимборэ КъБАССР-м и Щ1ыхь тхылъыр кърет

Учитель кабардинского языка и литературы Кунашева Э.А.

Урок зэ1ухам и план

Мурадхэр:1.Адыгэ лъэпкъым и ц1ыху щэджащэ Къ.З. и ныбжьыр илъэс 90 ирокъу.Абы теухуауэ еджак1уэхэм ящ1эр на1уэ щ1ын.

2.Къанщобийрэ Гуащэгъагърэ пьесэр зытеухуар,пщыл1хэр пщыхэм зэрапэщ1эувэр, ц1ыхубэр зэкъуэту бэнэныгъэр ирагъэк1уэк1ыным зэрыхуигъасэр гъэбелджылын.

3.Бзэм зегъэужьын.Пьесэм къыхэщ псалъэжьхэм я мыхьэнэр,абы дызыхуигъасэр,пьесэм ехьэл1а зэрыхъур убзыхун.

Мыгъуагъэр ныбжьуэ пщхьэщытами

Уигъэдзыхакъым плъыса лейм.

Куэдагък1э бийхэм уафыщ1ами

Урокым и ек1уэк1ык1эр

1.Организационнэ дакъикъэ.

Темэр,мурадхэр яже1эн.Унэ лэжьыгъэу я1ар ягу къэгъэк1ыжын.

Ди нобэрей урокым ирихьэл1эу фэ фи1ащ лэжьыгъэ Зырамыку и гъащ1эм,и лэжьыгъэм нэхъ щыгъуазэ зыфщ1ыну,абыхэм теухуауи доклад,сообщенэ, презентацэхэри вгъэхьэзырыну.Хэт игъэхьэзыра?

Еджак1уэ лэжьыгъэ зыгъэхьэзырахэм ятемэхэр жегъэ1эн презентацэ зыгъэхьэзырар компьютерымк1э гъэлэжьэн.

Егъ.Фыпсэу.Ф1ы дыдэу фылэжьащ.Нобэ ар зылъэгъуа адрей еджак1уэхэми апхуэдэу фи лэжьыгъэхэр слъагъуну сыфщогугъ.Адэк1э ди урокым пыдощэ.

Едж.Мы пьесэр драматическэ тхыгъэщ.

Егъ.Сыт драматическэ тхыгъэк1э дызэджэр?

Едж.Ддраматическэ тхыгъэк1э доджэ театрым,сценэм щагъэуву нэрылъагъуу къагъэлъэгъуэну ятха произведенэ, пьесэ псоми.

2.Урокым и темэ нэхъыщхьэр зэпкърыхын. Егъ.Упсэу,пэж дыдэщ.Хэт к1эщ1у дигу къигъэк1ыжын пьесэм лъабжьэ хуэхъуар?(темэр,идеер.)

Еджак1уит1-щым я жэуапым дода1уэ.

Егъ. Пэжщ,фыпсэу.Адэк1э дызэджа 1ыхьэхэр упщ1эк1э зэпкърытхыжынщ.Дэнэ деж Къанщобийрэ Гуащэгъагърэ щызэхуэзэр?

Едж.Ат1ур Ботэщхэ ядеж щызэхуозэ.Къ. куэд щ1ауэ Гуащэгъагъ къилъыхъуэт.Абы и1ыгът дыщэ пщэхъур.Ар къэзыхьыфыр арат Гуащэгъагъ зыдэк1уэнур.Абы ищ1эрт ар л1ыгъэншэм къызэримыхьыфынур.

Егъ.Сыт хуэдэ залымыгъэ зэрахьэу щытауэ къыхэщрэ пьесэм пщы ерухэм?Iэсят ищапхъэмк1э къэвгъэлъагъуэ.

Едж.1.Пьесэм къызэрыхэщымк1э зи щхьэ хуимытыр мэкъумэшыщ1эхэм я закъуэтэкъым,ат1э пщыхэм ябынхэри ящхьэ хуиттэкъым.Ар къыдолъагъу Джэрий мылъку щхьэк1э Iэсят Хъаныкъуэм зэрыритымк1э.

Едж.2.Джэрий ишыпхъур насыпыншэ зэрищ1ым егупсысыртэкъым,абы и щхьэм илъыр и мылъкур нэхъыбэ зэрищ1ынт.Заудини Iэсят и гъусэу кърым хъаным ирещэ .

Егъ.Хэт Заудиныр? Сыт ар Iэсят гъусэ щ1ыхуэхъур?

Едж. Ар Б отэщхэ я пщыл1т, я пхъур ф1ыуэ илъагъут.

Егъ.Дауэ зэхуэзэжрэ Къанщобийрэ Заудинрэ?

Едж.1эсятрэ Заудинрэ къыщ1эпхъуэжат.Ауэ абыхэм я ужьым к1эщ1у Хъаныкъуэмрэ абы и щхьээхъумэхэмрэ иту къыщ1эк1ащ.Заудин абыхэм езауэу Къанщобий 1эмыр сымэ и

Егъ.Къанщобий Хъаныкъуэм щезэуэнум и зауэк1эм хэлъа хабзэм тхылъым къыщывгъуэти фыкъеджэ.

(нап.174 ит сатырэхэм къоджэ. 1эмыр и псалъэхэмк1э къыщ1адзэ.)

Едж. Зэзауэм Къанщобий ток1уэ. Ар мышынэщ, л1ыгъэ зи1эщ, зи псалъэм тетыжыф ц1ыхущ,зауэл1щ.Хъаныкъуэр л1ыгъэншэщ,гущ1эгъу щхьэк1э мэлъа1уэ.Къанщобий абы тхьэ ирегъа1уэ 1эсяти Заудини я гугъу имыщ1ыну, псэуху Къэбэрдейми къимыхьэну.

Адэк1э еджак1уэхэм пьесэм и ещанэ 1уэхугъуэр теплъэгъуэу къагъэлъагъуэ. . . . Утыкум Гуащэгъагъ къохьэ. . .

3.Урокым къащ1ар егъэбыдыл1эн.

Еджак1уэхэм ягъэзэщ1а ролхэр къазэрехъул1ар псом япэ къэхутэн.

Доскам ит псалъэжьхэм йоджэ еджак1уэхэр.Ахэр пьесэм епхьэл1э здэхъуну щ1ып1эр жа1э ,убзыхуауэ..

1. Л1энми л1ыгъэ хэлъщ.

2. Бзаджэр убзэмэ,зыгуэр хуейщ.

3. Бийм ущысхъмэ,у1эгъэ ухъунщ.

4. Лъэпкъым и напэр зы л1ым трехыф ик1и къе1этыф.

Егъ. Мы псалъэжьхэм щыщу дэтхэнэра пьесэм къыхэщыр?Хэт ар жызы1эр ик1и сыт щ1ыжи1ар?

Едж.Пьесэм къыхэщыр 3-нэ псалъэжьырщ. Ар жызы1ар 1эмырщ.Щ1ыжи1а р Хъаныкъуэращ. Зи псалъэ зымыгъэпэж ц1ыхум гущ1эгъу хуэпщ1 зэрымыхъунур абы ищ1эрт. Бзаджагъэ Хъаныкъуэр зэрек1уэнк1э хъунум Къанщобий щихъумэну арат.

Егъ. Къанщобий и образыр Залым ди пащхьэ кърилъхьэфауэ къэплъытэ хъуну п1эрэ?Л1ыгъэ, пэжыгъэ зыбгъэдэлъ ц1ыхуу Къанщобий къэплъытэ хъуну?

Едж.Къанщобий л1ыгъэ хэлъщ,ц1ыху пэжщ.И ныбжьэгъум зэрыхуэпэжым хуэдэу ар и Хэкуми хуэпэжщ,ф1ыуэ елъагъу. Залым ар ек1уу дигъэлъэгъуащ,и образыр на1уэу ди пащхьэм кърилъхьащ.

Егъ.1эсят и насыпым сыт зэран хуэхъур?

Едж.А зэманым щы1а социальнэ-политическэ зэхуэмыдэныгъэр.

Егъ. Фыпсэу. Ф1ы дыдэу къывгуры1уауэ псори къызолъытэ.Адэк1э къык1элъык1уэ 1ыхьэхэм деджэнущ.

Иджыпсту доскам ит псалъэжьхэмрэ эпиграфымрэ фи литературэ тетрадым ифтхэ.

Егъэджак1уэм и к1эух псалъэ Магнитофоным Зырамыку игъэзащ1эу уэрэдыжь къоуэ.

Сыхуейщ ди нобэрей урокыр сухыну Зырамыку теухуа псалъэхэмк1э,и уэрэдыжьк1э.

Зи 1уэхущ1афэ щхьэпэхэмк1э ,зи зэф1эк1 инхэмк1э,зи хьэл-щэн дахэхэмк1э ц1ыхум я ф1ыщ1э мык1уэдыжыр къэзылэжьа ц1ыху гъуэ зэджэщ ар. Ц1ыхухэм ягум ф1ык1э уилъыным,укъинэным,укъэк1ыным нэхъ насып сыт щы1э?Мис а ф1ыгъуэшхуэр къызэхъул1а,ди культурэм и лэжьак1уэ пашэщ Зырамыку. Нобэр къыздэсым зи лэжьыгъэр зыпызымыгъэуа ,адыгэ литературэм и зыужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщ1 Къардэнгъущ1 Зырамыку ди япэ тхьэм куэдрэ иригъэт.

Ди урокыр иухащ.Доскам ит унэ лэжьыгъэр фтхы.(нап.179-187.еджэн,упщ1эхэм жэуап етын.)Оценкэ гъэувын.Псоми берычэт бесын,узыншэу фыщыт!

Читайте также: