Сочинение боадонгара на ингушском языке
Обновлено: 02.07.2024
Произведения Х. С. Осмиева
на ингушском языке
Дега оаз. Стихаш. Дешхьалхе Д. Мальсагова. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1958.
Дувцараш. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1960.
Са даьхе. Стихаш. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1961.
Къахьегама ираз. Стихаши поэмаши. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1962.
Боккхача новкъа. Дувцараш. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1963.
Заман сибат. Стихаш. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1966.
Дека, са илли. Стихаш. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжяи издательство, 1967.
Хержа произведенеш. Т. 1. Стихотворенеши поэмаши. Дешхьалхе автора. Грозный, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1968.
на русском языке
Радостные горы. Стихи. Перевод с ингушского. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1965.
О творчестве Х. С. Осмиева
У ингушей отношение к друзьям особое- даже более ответственное, чем к родственникам. Старинная национальная традиция- куначество. Кунаки друзья, побратимы, два человека, которые всегда окажут друг другу помощь, защиту, поддержку.
Запомните главные слова урока:
дружба — ДОТТАГIАЛ
друг — ДОТТАГIА
друзья — ДОТТАГIИЙ
Обратите внимание на личные местоимения:
я — СО,
ты — ХЬО,
он (она) — ИЗ
мы (без вас) — ТХО,
мы (с вами) — ВАЙ,
вы — ШО,
они — УЖ
А сейчас давайте посмотрим и послушаем простые предложения о друзьях:
Я твой друг — СО ХЬА ДОТТАГIА ВА
Я твоя подруга — СО ХЬА НЕШ Я
Ты мой друг — ХЬО СА ДОТТАГIА ВА
Ты моя подруга — ХЬО СА НЕШ Я
Он наш друг — ИЗ ТХА ДОТТАГIА ВА
Она наш друг — ИЗ ТХА ДОТТАГIА Я
Мы ваши друзья — ТХО ШУН ДОТТАГIИЙ ДА
Мы их друзья — ВАЙ ЦАР ДОТТАГIИЙ ДА
Вы его друзья — ШО ЦУН ДОТТАГIИЙ ДА
Они наши друзья — УЖ ТХА ДОТТАГIИЙ БА
Яха: У тебя много друзей, Саид? Кто они?- САИД, ХЬА ДУКХА БИЙ ДОТТАГIИЙ ? МАЛАШ БА УЖ?
Саид: Есть школьные друзья. Многие живут сейчас в Назрани- СОЦА ШКОЛЕ ДЕШАШ ХИННАРАШ БА. Х1АНЗ УЖ НАЗРАНЕ БАХ.
Яха: А в Москве с кем ты дружишь?- ТIАККХА МОСКВЕ БИЙ ХЬА ДОТТАГIИЙ?
Саид: В основном, это студенты, с которыми я учусь.- ДУКХАГIБАРАШ СОЦА ДЕШАШ БОЛА СТУДЕНТАШ БА
Яха: Можешь назвать самого близкого друга? — ЭГГАРА ХЬАМСАРАГIВАР МАЛУВ ХЬА ДОТТАГIАШТА ЮКЪЕ?
САИД: Это мой друг детства. Его зовут Мурад, он студент.- ИЗ ВА СА БЕРА ХАНАРА ДЕНЗ ВОЛА ДОТТАГIА. ЦУН ЦIИ МУРАД Я, ИЗ СТУДЕНТ ВА.
Яха: Где он живет?- МИЧАХЬА ВАХ ИЗ?
Саид: Он сейчас учится в Египте. Но мы с ним общаемся по электронной почте. — ИЗ ХIАНЗ МИСАРА МЕХКА (ЕГИПЕТ) ДЕШАШ ВА. ХIАЬТА ОАХА ЭЛЕКТРОННИ ПОЧТЕ ГIОЛЛА КЪАМАЬЛ ДУ.
Саид: А кто твои друзья, Яха? — ЯХА, ТIАККХА ХЬА ДОТТАГIИЙ МАЛАШ БА?
Яха: У меня много друзей ингушей, но есть и русские, и дагестанцы СА ДУКХАГIБОЛА ДОТТАГIИЙ ГIАЛГIАЙ БА, ХIАЬТА ЭРСИЙ А СЕЛИЙ А БА СА ДОТТАГIИЙ.
Саид: Ты часто видетесь с ними?- КАСТ- КАСТА ГОЙ ШО?
Яха: Иногда видимся, а так не получается. Все заняты учатся, работают НАГГАХЬА ГУ ТХО. ИШТТА ВIАШТIЕХЬА ДАЛАЦ БЕРРИГАШ ДЕШАШ А БОЛХ БЕШ А БА.
ИНГУШСКИЕ ПОСЛОВИЦЫ О ДРУЖБЕ:
БАРТ БОЛЧА СОЦ БЕРКАТ. БЛАГОДАТЬ НИСХОДИТ ТУДА, ГДЕ ЕСТЬ СОГЛАСИЕ.
БАРТ БОАЦА ДЕЗАЛ — ДЕХА ДIАДАХА ЦIА. СЕМЬЯ БЕЗ СОГЛАСИЯ РАЗРУШИВШИЙСЯ ДОМ.
ДОТТАГIЧОА ХАЙТА ДОГ ВЕШИЙНА ХАЙТАДАЦ. С ДРУГОМ БЫВАЮТ ОТКРОВЕННЕ, ЧЕМ С БРАТОМ.
МЫ ЖЕЛАЕМ ВАМ СТО НАСТОЯЩИХ ДРУЗЕЙ!- БIАЬ ДИКА НОВКЪОСТ ХУЛВА ШУН!
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
«Наха йита лараш лехаш,
Хьай ха зехьа йоа ма е.
Бакъда 1айха ютаргьяраш,
Лоарх1ам: 1)Дешархой шоай уйлаш кхолла а шаьра ювца а 1омабар;
2)Денал,къонахчал,сий 1омаду масал –Колочун сурт- сибат;
3)Даьй вахар ,истори,эздел йоазонхочун масалца гучадаккхар .
Урока г1ирс: Йоазонхочун сурт,лоамарочун г1ирс,г1алаш,сурташ,бераш баь болх,эпиграф.
1. Урока кийчо яр
-Хьано аргда сога ,малаг1а лоарх1ам болаш да из,фу бахьан юкъе доаладаьд из илли йоазонхочо?
(-Беррига романа чулоацам бовзийта цу илле.
-Вай даьй б1аьшерера хинна вахар дувцаргдолча гучадоаккх цу иллеца автора.
-Илле дега тоам бу роман дешархочунна .) - Бакъда ,х1аьта сога хаьттача ,Базоркин Идрис йоазонхо хинна ца 1еш,лакха говзал йола йоазонхо волга белгалдоаккх цу илле. Базоркин эггара лакхерча моттиге латтаргва вай литературе из роман бахьан долаш.
- Ше визза г1алг1а ва ала йиш яц,цун кхоллам бовзаш воацачунна.
-Тахан урока кийчо еш хиннай тоабаш: библиографаш,тохкамхой,романа турпалхой.
2.Ц1аг1ара болх тахкар
Х1анз ц1аг1ара болх тохкаш ,дешархоша йовзитаргья вайна йоазонхочун биографи лоацца(хоамаш)
-Х1ано аргда сога,йоазанхочун вахаре шун уйла т1аозаш, дог тохадолийташ моттигаш нийсъеларий?
-Хьужаре деша ваг1ача хана….
-даьца д1а ца водаш 1ер….
-нана кхыча къамах саг хилар ,бусалба ды т1аэцар….
3.Керда тема .
-Д1аязъе вай урока тема ,х1ат1аязде улга т1ара урока тема доаг1а эпиграф.
(1оеш хьехархочо эпиграф)
-Х1ара саг декхарийла ва вахара ший лар йита. Наха беркате, везаш вахар ,халкъо вицвац цу тайпара ваьхар.
Иштта вувцаш ва романа кертера турпалхо Колой а.
-Дийша дий оаш ц1аг1а цох лаьца?
-Вайна-м хов,вайнаьха 1аьдалах бер дича, дикача сага ц1и тул,из цунна тара хилва, аьле .
-Х1ано дувцаргда вайна ,Коло аьнна ц1и тиллар сенца дувзаденна да ?
(Багахбувцама т1ара оалам да из)
-Дагадоаг1ий шоана из,хьадувцал?
-Хьалаха шоай хрестомате т1ара из моттиг. (1оеш) -Халкъа исторега диллача ,наха везар цу тайпара дег1аца низ болаш ,сица ч1оаг1а а волаш вола турпалхо ,шоай оаг1ов хьаллаца.
Белгалйоах вай Колочун сина оамалаш.
7.Са кхетам эргабалар .
-Малаг1а бахьан да Коло витар?
-Мишта дар Колочун берал ?(жоп)
-Из камаьрша хилар мичахьа гу вайна ? (жоп)
-Къахьегара т1ера варий Колой? (жоп)
-Мишта кхебаь бар Колочун безам ?
(З1амига волча хана денз х1аман сатохаш ,денелаг1 ца вохаш вар из ,цудухьа мегар цунна езачох къаьстача а ца воха )
Шорттига ший къамаьл доладир цо.
-Вай вахар цхьана хургда аьнна лаьрх1а хиннадац,-аьлар Зорус.
(Цу дешаш дохадир з1амигача сага дог, дега чу мел хиннар дохадир.)
- Са ираз хьоца лаьх1а дац, - аьлар Зору.
Х1ара дешо кхы ч1оаг1аг1а дохадора дог. Амма цо х1ама алацар,шорттига ладувг1ар
-Аз ч1оаг1а дех хьогара,са духьа ,са вахар духьа довна т1а даргдола ,наьха ц1ий мохкадергдола цхьаккха х1ама ма делахь. Вай даьшта юкъера барт хоарцабергбола х1ама ма делахь.
-Сенна эша сона из барт ,хьо соца ца хилча,-аьлар Колочо, - цхьана да вай х1анз, мала ва вай в1аши къоастадергдар ? Хьо ецаре ,сога вай ц1аккха къастаргдац яьхар. Фуд вайна новкъорло ер?Со цхьаккха х1амах кхерац. Се цхьаь массанена духьалъотта кийча ва, со цхьан х1амах кхерац, е кхералургвац,со юхатохаргвац. Духхьал хьо раьза хуле ,аз яхачох,вай цхьана хургда,-аьлар Колочо. Зорун б1аргагора цун б1аргаш. Ч1оаг1а кхераялар из. Ховра цунна из моллаг1дар де кийча волга. Лаьтта 1акхийта ,цун ши ког хьа а лаьца ,мухь техха елха йолаелар из. Когашта барташ доахаш,чоаг1а елхар Зоро.
-Саца,д1аяла, саца яхаций аз!- аьлар Колочо.
Из сатем бохабир Колочо:
-Х1ана йиш яц вай цхьана хила? Даьй духьала боллаши ,в1ашаг1беттабеннабеций хьалха.
-Хьа керто дика болх бу, бакъда дего-м х1ама яхац.
-Х1анз дувцачох пайда хургбац. Халахь азер лаьтта кхеллача Даьлах дув ма буъ хьона ,хьо ца1 мара са дег чу хинна ма вац , е хург а ма вац,мел со кхычунга яхарах.
-Дешархой ,оаш фу дергдар цун когаметта шоаш хилча?
(- Зоруйна хала ца хетийта, денал ураоттадаь ,накъа йоаккхаргьяр аз…
- Йо1 езарал совг1а ,халкъа мишта накъавоалар из? (жоп)
- Сакхетам Колочун эргабалар моттигаш ювцал вайна?
-Иштта ва вай Коло!
Дешлоргацара болх:
5. Урока мах бар.
-Тахан вай уроках кхаь тоабас дикка къахьийгар. Х1аьта сона белгалбе ловра романа турпалхой тоаба,цар б1аргадайтар хоза сурт
Дай сийлех курал я ваха, цар белажга ца кхоаче а тац, аьшк да аьнна ше лоархаш дале а, коача дотох дергдац lа довт!
Гордиться славой предков не пристало, тому, кто не дорос до их плеча, ртуть тоже называется металлом, но из неё не выковать меча!
БIаьшерий боадонгара запись закреплена
Йиш лакха, йиш áла, са пандар,
áла!
Iа бувца, Iа хьоабе, са пандар,
Показать полностью.
бáла! –
Кхойтта шерá латтаргда таьзет
мехка.
Бераш-истий-къоаной, оаш гIоазот
дехка!
КIур хьайзар вай мехка, боад эттар
Iаьржа!
Маьржа яI, – доккха дар из хатар, –
маьржа!
Маьрша-мукъа даьхá вай тукхам
кхелхар.
Мел дукха цу Iуйкъе вай адам
кхалхар!
Йиш áла, йиш лакха, са пандар,
лакха!
Лакха яр вай сийле, са пандар,
лакха!
Чухаьрцар, Iояьржар вай гIáла –
гIойле!
ДIа ма бейр кхуврчара цIе áла –
гIозле!
Божа мо лехкá мехках баьхар
вайнах.
Лаьтта эгар, сигле елхар…
ВанагI,
ма къаьра дера-кха из кхаьра,
къаьра! –
Ка маьхала яьккхá цу Iура
гIаьра!
Хьо бéка, са пандар, хьо белха,
белха!
Са пандара мерзаш, шо лелха,
лелха!
Са пандара пхаьнаш, шо хéда,
хéда!
Са бIаргашкара хиш, шо хьéда,
хьéда!
Хьо када, хьо тéкъа, са пандар,
тéкъа!
Даькъастех зовне йиш, са пандар,
лéкха!
ЦIий лéха, чIир лéха, са гIéтта
белхам!
Бекхам боацаш хIама дац лаьтта,
бекхам!
Февраль-бетта ткъаь кхоалагIа ди, –
кхаьра.
Са халкъá хьо аьрга таьзет да
даьра!
Ма къаьра дера хьо, ва кхаьра,
къаьра! –
Ка маьхала яьккхá цу Iура
гIаьра!
Хьо бéка, са тéкъам, хьо када,
када!
Са пандара мерзаш Iа тéда,
тéда!
Кхоардам бе цIабахка гайнарех,
кхоардам!
Кодам бе гIоазота бейнарех,
кодам!
1940 шера боахаман итогаши 1941 шеранна йола СССР адамий боахам дегIабара плани : ВКП(б) XVIII Ерригсоюзни конференце 18 феврале 1941 шера яь докладах лаьца тIаийца резолюции = Хозяйственные итоги 1940 года и план развития народногго хозяйства СССР на 1941 год
Нохч-ГIалгIай АССР халкъа депутатий моттигерча Советашка деча хоржамех дола Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Закон : тIаийцад ялхазлагIа хержача Нохч-ГIалгIай АССР Лакхьхьарча Совета цхьайтотлагIча сессе 1979 шера 10 августе = Закон Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики о выборах в местные Советы народных депутатов Чечено-Ингушской АССР
1-ча классе арифметика хьалхара урокаш методически дашхар = Методические разработки первых уроков арифметики в 1 классе
Нохч-ГIалгIай АССР халкъа депутаташ хоржарах дола Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Закон = Закон Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики о выборах народных депутатов Чечено-Ингушской АССР
Качественные имена прилагательные в чеченском и ингушском литературных языках : Автореф. дис. на соиск. учен. степени канд. филол. наук : (688)
КПСС XXII съезде даь хаддаш дола къамаьл : 1961 ш. 27 октябрь = Заключительное слово на XXII съезде КПСС
Юрташка колхозникаштеи кустарно-промыслови артела членаштеи, ахархой-единоличникаштеи юкъе кхоалагIча пятилеткан паччахьалкхен заем (диълагIча шера арахийцар) ДIа-Са нийсъяра хьалехи порядкахи дола инструкци №290/44 = Инструкция №290/44 об условиях и порядке размещения государственного займа третьей пятилетки (выпуск четвертого года) среди колхозников, членов кустарно-промысловых артелей в сельских метностях и крестьян единоличников
Сийлахь-Боккха октябри адамлен прогресси : 1977 шера 2 ноябре КПСС ЦК, СССР Лакхехьарча Совета, РСФСР Лакхехьарча Советацхьана яьна торжественни заседане яь доклад = Великий октябрь и прогресс человечества
Чеченцы, ингуши в Великой Отечественной войне, 1941-1945 = Нохчий, гIалгIай Сийлахь-боккхачу даймехкан тIамехь : (статьи, очерки, рассказы)
ГIалгIай мотт Iомабара практикум : чIоагIдаьд Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика сердалон Министерствос = Практикум ингушского языка для учащихся педучилищ
1-ча классе кулга къахьегама урокаш методически дашхар = Методические разработки первых уроков по ручному труду в 1 классе
Сийлахь-йоккхача Октябрьски социалистически революцен 26 шу дизар : Москва города партийнии общественнии организацешца цхьана 1943 шера 6 ноябре хиннаса къахьегамхой депутатий Московски совета торжественни заседане Оборонан Паччахьалкхен Комитета Председатела навкъоста И. В. Сталина яь доклад = [26 годовщина Великой Октябрьской социалистической революции]
Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Конституци (керттера закон) : диазлагIа хержача Нохч-ГIалгIай АССР-а Лакхехьарча Совета V-ча сессе тIаийцача хувцамашцеи, тIатохарашцеи = Конституция (основной закон) Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики
Нохч-ГIалгIай АССР халкъа депутатий моттигерча Советашка деча хоржамех дола Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Закон : тIаийцад ялхазлагIа хержача Нохч-ГIалгIай АССР Лакхьхьарча Совета цхьайтотлагIча сессе 1979 шера 10 августе = Закон Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики о выборах в местные Советы народных депутатов Чечено-Ингушской АССР
Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Конституци (керттера закон) : пхезлагIа хержача Нохч-ГIалгIай АССР-а Лакхехьарча Совета IV-ча сессе тIаийцача хувцамашцеи тIатохарашцеи = Конституция (основной закон) Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики
Нохч-ГIалгIай АССР халкъа депутатий моттигерча Советашка деча хоржамех дола Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Закон : тIаийцад ялхазлагIа хержача Нохч-ГIалгIай АССР Лакхьхьарча Совета цхьайтотлагIча сессе 1979 шера 10 августе = Закон Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики о выборах в местные Советы народных депутатов Чечено-Ингушской АССР
Нохч-ГIалгиай АССР районий, городий, поселкай, аулай, станицай, юртий къахьегамхой депутатий советашка хоржамаш дара хьакъехьа йола положени : ЧIоагIъяьй Нохч-ГIалгIай АССР-а Лакхехьарча Совета Президиума Указаца 1958 шера 21-ча мая : Нохч-ГIалгIай АССР-а Лакхехьарча Совета Президиума Указаца 1959 шера 6-ча январе даьча хувцамашца = Положение о выборах в районные, городские, поселковые, аульные, станичные и сельские советы депутатов трудящихся Чечено-Ингушской АССР
ВКП(б) уставацара хувцамаш : ВКП(б) XVIII съезде яь доклад 18 март 1939 ш = Изменения в уставе ВКП(б)
Наьна метталара литература : йизза юкъера йоацча а юкъерча а школен 5 классанна дола хрестомати = Родная литература
1959-1965-ча шерашка СССР халкъа боахам дегIабарна йола конрольни цифраш : ЧIоагIъяьй берригаш раьза а болаш ССКП XXI-ча съездо 1959 шера 5 феврале = Контрольные цифры развития народного хозяства СССР на 1959-1965 годы
Российски Советски Федеративни Социалистически Республикан Конституци (керттера закон) : ДиазлагIа гулъяьча РСФСР Лакхехьарча Совета VI-ча сессе тIаийца хувцамаш а тIатохараш а долаш = Конституция (основной закон) РСФСР
ССР Союза Конституцен проектах : ерригсоюзан советий чрезвычайни VIII-ча съезде 1936-ча шера 25-ча ноябре яь доклад = О проекте Конституции Союза ССР
Национально-региональный компонент как отражение регионального своеобразия : методическое пособие для педагогов дошкольных учреждений и учителей начальной школы Республики Ингушетия
ХIара нартыхв тшыгIвра бажв шгIахIырйыз : хIабаз МТС азона йауу Сталин зыхьз аколхоз акомсомольска-чIкIвыныргIа звено анхара аопыт йауапI = Как мы вырастили высокий урожай кукурузы
Правительстван арахьара политика : Адамий Комиссарий Совета Председателои Кхычамехкашцарча ГIулакхий Адамий Комиссарои ССР Союза Верховни Совета VI Сессе заседане 39 марте 1940 ш. яь доклад = Внешняя политика правительства
Ерригсоюза коммунистий партен (Большевикий) Устав : Коммунистически интернационала секци : Массава а раьза волаш тIаийцай ВКП(б) XVIII съездо = Устав Всесоюзной Коммунистической Партии (Большевиков)
Российски Советски Федеративни Социалистически Республика Конституци (керттера закон) : тIаийцай ийсазлагIа хержача РСФСР Лакхехьарча Совета аргIана йоацача ворхIлагIча сессе 1978 шера 12 апреле = Конституция (основной закон) Российской Советской Социалистической Республики
Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Конституци (керттера закон) : шолзлагIа хержача Нохч-ГIалгIай АССР Лакхехьарча Совета X-ча сессе, кхозлагIа хержачаНохч-ГIалгIай АССР Лакхехьарча Совета II-ча, V-ча, VIII-ча сессеша тIаийцача хувцамашцеи тIатохарашцеи = Конституция (основной закон) Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики
Ерригсоюзни стахановхой Хьалхара совещани : 1935 ш. 17 ноября = Речь на Первом Всесоюзном совещании стахановцев
Мишта вIаштIехьаяккха еза яхь? Сийлахь-йоккха почин : тылерча болхлой турпалах. "Коммунистически субботникий" хьакъехьа = Как организовать соревнование? Великин почин
Дешареи грамматически упражненейи книжка : 2-ча класса = Книга для чтения и грамматических упражнений
ВIаший ца латарах долча советско-германски договора ратификаци ярах : Нов. Молотовс СССР Союза Верховни Совета заседане баь хоам : 1939 ш. 31 августа = О ратификации советско-германского договора о ненападении
РСФСР Верховни Совета кхоалагIа сесси : стенографически отчет = Третья сессия Верховного Совета РСФСР
Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Конституци (керттера закон) : тIаийцай ялхазлагIа хержача Нохч-ГIалгIай АССР-а Лакхьхьарча Совета бархIлагIча аргIана сессе 1978 шера 26 мае = Конституция (основной закон) Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики
"Нохч-ГIалгиай АССР районни, городий, юртий, алтий, поселкай къахьегамхой депутатий советашка харжамаш дарах йола положени" Iомарешта йола беседай примерни программа : ВКП(б) МК-и МГК-и парткобинето оттаяьча беседай примерни программан ларда тIа = Примерная программа бесед для изучающих "Положение о выборах в районные, городские, сельские, аульные и поселковые советы депутатов трудящихся Чеч.-Инг. АССР
Нохч-ГIалгIай АССР халкъа депутатий районни Советах дола Нохч-ГIалгIай АССР Закон = Закон Чечено-Ингушской АССР о районном Совете народных депутатов Чечено-Ингушской АССР
5-6 классашка ГIалIгай метта грамматика хьехара дола методически кулгал : хьехархочоа лаьрхIа йола пособи = Методическое руководство к грамматике ингушского языка для 5-6 классов
Нохч-ГIалгIай Автономни Советски Социалистически Республика Конституци (керттера закон) : Нохч-ГIалгIай АССР Законо 1989 шера 3 ноябре Нохч-ГIалгIай АССР Лакхьхьарча Совета бархIлагIча хержача аргIана йоацача кхойтталагIча сессе даьча хувцамашцеи тIатохарашцеи = Конституция (основной закон) Чечено-Ингушской Автономной Советской Социалистической Республики
Репертуарни сборник : ГIалгIай меттала : клубий болхлоштеи художественни самодеятельноста хьалахле лелаераштеи новкъостала = Репертуарный сборник
Даймехках хьогаш,
Делхадеш гIийла синош,
Моцал Iолегаш,
Гулдеш дезалий къинош,
Ма дезалда шун
Наьха лаьтта даха!
Ма дезалда шун
Наьха лаьтта аха!
Са наьна мотт! Малав, хьо къе ба, яхар?
Цунга ях аз: довзац хьона вахар!
Даьккха тур да из моастагIачунга бувцаш!
Цун денал дохадеш, син пхаьнаш лувцаш.
Езачунга бувце, да тайжа шовда,
Ма кхера! Хьо цун кIоаргаленга кховда.
Короргда хьона дошув–дотув, зизаш,
Дог ма Iабба, езар безамах юзаш.
Наьна мотт я Даьша хьалъяь ГIала!
Из вайна совгIата беннаб Дала!
Цкьаккха хIама дац, халахь, цун маьхе!
Из я хьона, вай са доалла Даьхе!
Ва, фу хиннад, фу даьд вайна?!
Даьла, хьо ва-кх деррига ховш.
Тха кхел, вахар да хьа кара.
Моцал, шелал, бала ловш,
Мехках баьха, кхойтта шера
Лийннаб гIалгIай, чувхош, боацош,
Iатта йола бокъо йоацаш.
БоагIаш, болхаш, гIувтташ, бувшаш,
Шоай Даьхенга бар сатувсаш.
Велча, долла дацар мерчи.
Бакъда, эхь-эздел ца дохош,
Мискаш, шоайла вIаший хьерчар.
Саго сага бацар бохам.
ТIеххьар буртиг вIаший бекъар,
Шоай дай санна Далла текъар.
Шоаш леш, хийла дас е нанас,–
Нагахь санна вай цхьан хана
Мукъадаьнна цIенгахь дерзе,
ХIанз мо хилалаш Iимерза,
МоастагIчоа ца отташ гора,–
Аьле, тIеххьар васкет дора.–
Шоай мотт, шоай сий ма дохкалаш.
ВIаштIехьдоале, оаш тха тIехкаш,
ЦIа а йихье, дIайохкалаш
Цу хьаьналча вай Даймехка.
Вежар Дажал.
Яьлар бокъо.
ГалгIай баьлар кортамукъа.
МархIалелхар, сов гIадбаха.
Болабеллар шоай цIааха.
ДIадоладир керда вахар.
Доккха ираз дессар наха.
Iазап, бала тIерабаьнна,
Нигат, уйла цIена йолаш,
ВIаший кхы а тIерагI долаш,
Даха ховшаргда вай, аьнна,
Хеташ бар уж…
Яьлар зама.
Дессар рузкъа, баьлар ткъамал.
ХIаране лех шийна гIойле.
Куралаш ю вIаший шоайла.
Къовсамаш доах, – хьалхагI кадар,–
Декъа эздел, даьсса хабар.
Хувцабеннаб нах цецваллал.
Деррига а гуш да Далла.
Сенна деза, алал сога,
Сенна деза, хетт аз хьога,
Ламаз, марха, сагIа, мовлат,
Бохкабенна дега овла,
БIеха мелдар хьаде кийчча
Долаш,
Даькъаза вай хилча?
Ер да ала доацаш бахьан,
Къа ца хеташ, боабу тахан
Вежараша вежарий!
Мичаб вай ди?!
Мичад сий?!
Ва фу хиннад, фу даьд вайна?!
ХIана хьувз вай, б1аргаш дайна,
Хьаькъал д1адахача санна
Керта чура,
Х1ана?!
Х1ана?
Вахаш-текъаш,
Дуаш дуне,
Ши воI кхийра
Къаьнча Гине.
ВоккхагIчун цIи
Iази яр.
ЗIамагIчун цIи
БIази яр.
Iази наьна
Боча вар,
Кулг йиIийчул
КIайгIа дар.
Даар мерзагI –
Цунна дар,
КIалбулла мотт
КIаьдагI бар.
Нанна аьла
Хетар цох,
Из яшацар
ЗIамагIчох.
БIази фуннах
Юаш вар,
Мотт беце а,
Тхьовсаш вар.
Iазе бедар
Кхокхан яр,
БIазе дувхар
МIаде дар.
Iазех тара
Вацар из,
Iийне Iама
Вацар из,
Кулгаш дошо
Доландаь,
Ше къахьегаш
Воландаь.
Шераш иштта
ДIадахар,
Кхийтта нана
Цар елар.
БIазе таьзет
Оттадир,
Iазе гаьга
Кхоачо йир.
Нана енна
Бена кхадж
Iазе бихьар
Даьна кач.
Iази пелинг
Тохаш вар,
Гине кисах
Латаш вар.
Вахаш-текъаш,
Дуаш дуне,
Мухь ги бера
Къаьнча Гине.
Лелаш хьувзаш
Къонахий,
Фордал дукха
Дахар хий.
Бакъда, дегах
Хилац форд,
БаттIаш-баттIаш
БаттI цун морд.
ЭгIазвахар
Са Гини,
Хьакоа ера
Кхий чур ний.
Гой хьона из
ДIара хол?
Йилла воалл со
Хьона йол,
ДIа вийхка
уккхаза,
Укх дагIача
Каразах.
Хуле хила
БIази мо,
А аьнна дий –
Йичи мо!
Iа гоамбаьб са
Нийса букъ,
Йа йийнай са
Къаьна юкъ.
Ше ца хилча
Хилац саг! –
Аьнна, лийра
Воккха саг. –
Хила, - аьлар –
БIази мо, -
А аьнна дий –
Йичи мо!
Са шераш
Х1ара денна,
Цкъаза безаме,
Цкъаза човхане,
Соцара 1адика йийце,
Во во1 санна,був даьле,
Со цхьаь вите, д1аух.
Петара корх
я догIан морх.
ТIадамаш лег,
Ди къувкъ, тIоа сег.
ХьагIараш ек,
Хьехаш сетт, эг.
Хьекх тIаьда мух,
Баьций хьаж ух.
ШайтIа дом гIетт,
ТIоа сег, ди детт,
Лувкхера бек,
Корсамаш терк.
Iарамхий увгI.
Са стих –
пхьор доацаш багIарашта – пхьор е марта.
Са стих –
мохк боацаш бахарашта – мохк е мата.
Са стих –
боацачарна – къовсам, бувца наьна мотт.
Са стих –
баьцачарна – тешам, бувша зизай мотт.
Са стих –
хозача кхалсага чухьакха качмат.
Са стих –
Маьтлоама чхарах вийхка латта Пхьармат.
Беттал бийса латтар,
седкъий дела къежар.
Шийца йоаг1ачунга,
из г1адваха хьежар.
"Кораяьй хьо сона",
цо шорттига йохар,
вокхо йист ца хулаш,
безаме са доахар.
Шийца йоаг1ачунна
цо букъах кулг хьекхар,
вокхо йист ца хулаш,
б1аргаш лаьтта лекхар.
Чукхаьчача коани1
Хьайийлар цо шортта.
Вож коа яьлар т1аккха,
Хьал ца эйбеш корта.
Цар бенача наькъах
Оаш ма елаш тамаш,
из вар Солса-Жамарз,
вож цун яйна гамаж.
БАРКАЛ ХЬОНА, ОАЛХАЗАР
Цкъаза дег чу гIайгIа еча,
Цо деш хилча уйлашта доал,
Хьо сай коре гIа мо деча,
Са бIарг лаппе сийрдабоал.
Са дагардар хайча санна,
Сох къахеташ, сатедеш,
ГIозадаьле доах Iа сона,
Дицлургдоаца хьай иллеш.
Ахархочо оасар санна,
ДIа а доахаш са лазар.
Кхесташ да хьо, са лор хинна,
Баркал хьона, оалхазар!
Цкъа цхьан дийнахь аькхе ваха,
Хьунаш тохкаш лелар со.
Фос ца нийслуш шахьаваха,
Цхьан къухьага кхаьчар со.
Хьуна йистте хена кIалха
Латташ дайра сона лийг.
Со хоа ца луш, оагIув баьккха,
Лаьтта дийрза доаллар лийг.
Дог доаллача хийла, аьнна,
Сай топ бIарге лаьцар аз,
Цунах чIоагIа гIоз а ваьнна,
ПIелг лака тIа биллар аз.
Сабар! Сабар! Лак ма оза.
Цун когашка хьайра бIийг,
Ший кIоригах бат а хьекхаш,
Цунах доаллар нана-лийг.
Укх дунен тIа кхы, из мара,
Цхьаккха хIама доацаш мо,
Сага кхерам биц а бенна,
Из ший кIориг хьестар цо.
Духьалдера сона тIаккха
Се хьийстача наьна сурт,
Укх кулгашца айса даьккха
Нанна дегIа нажа чурт.
БIарахьежар сона нана.
Топа бухь са чубахар.
Из са нана оарцагIъяьнна,
Лийг а маьрша дIадахар.
Дуне мел латт хоастам хьона,
Сийле хьона
Деррига вахар, дунен ноахал
Хьайх хьадаьнна нана!
Малх, б1аьсти санна
Уж шоайла безар;
Уж арабаьлча,
Мохк т1ехьахьежар,
Исташа, орг мо
Йоахараш лусташ,
Ха йоаккхар цар никъ
Б1аргашца бусташ.
Ший дешах санна
Ца1 вокхох тешар,
Уж шоайла товш бар,
Уж шоайла эшар.
Кхы бераш санна
Лоамашка лелар,
Хьаг1ар чу бувлаш,
Г1аръяьле белар.
Уж бахар, лелар,
Безамо хьесташ,
Из дошо уйла
Дегашка кхесташ.
Моттар-кха царна
Массаза ишта
Шоаш хургба тара
Декача хишта,
Бовзаргбац ц1аккха
Бала е г1айг1а,
Денош а хургда
Ди т1ехьа к1айг1а,
Ухаргья хьовхье
Юртан т1а латта,
Шоай вахар хургда
Х1анз санна атта.
Цудухьа хийла
Дог ловзадувлаш,
Уж хулар цхьацца
Масалаш кхувлаш:
"Лоаман мохк зийча
Т1ехьа е хьалха,
Вай санна вахаш
Саг хургвац малха.
Сердалах диза
Хургда вай денош,
Хозалах диза
Хургда вай ц1енош.
Хьо араваьлча,
Тарвенна ц1онах,
Хьох хьагаш хургва
Шеввола къонах.
Юртара истий,
Соца яхь лувцаш,
Хьувзаргба со зувш,
Сох хабар дувцаш.
Лоамашка бераш,
Агашка дехкаш,
Теркадеш хургда
Вай ц1ераш техкаш.
Вай иштта г1оргда
Дунен чуг1олла,
Фаьлгашка бувццал
Безам хьакхолла…"
Цар иштта дувцар,
Цох ч1оаг1а тешаш,
Мукъача хана
Китабаш дешаш.
О,вахар, вахар,
Дукха нах хийла,
1а, иштта лебеш,
Белхабаьб г1ийла.
* * *
Ха-зама яхар
Йорт ийца чехка,
Хьалкхийра бераш
Шоаш даьча мехка.
Хьалкхийра хоза,
Дуне цецдоалаш,
Хьахозар наха:
"Маьржа-я1",- оалаш.
Урамах Аза
Йоаг1ача хана,
Цунгахьа хьежар
Во1 мел воа нана.
1аьла а кхийра
Юртанца барта,
Низ болаш шийца
Кирпишкий карта.
Цкъа г1озабаьнна
Нах арабаьлар,
Д1атехар фата,
Юрт халхаяьлар.
Екаш мо хетар
Еррига аре,
Йодашъяр Аза
1аьлийга маьре.
Фухха аларах,
Дувцарах наха;
Йо1-з1амсаг хоза
1охайшар баха.
Ховш да, вахар дац
Шекара коана,
Тховсара хиннар
Доацаш хул кхоана.
Дикадар цкъаза
К1алт1адоал нийса,
Сердал хиннача
Т1айоаг1а бийса.
Цабовзачар а,
Хабараш дувцаш,
Г1ийбаташ дора,
Къинош т1алувцаш.
Цхьабараш 1аьла
Ве овттар бехке,
Дунен т1а доацар
Цунна т1акхехке.
Уж безаш мел вар
Дог лазаш хьувзар,
Машар бе г1ерташ,
Уж в1ашкаувзар:
«Фу хиннад шоана,
Фуд шоана дезар?
Нах хьаггал хоза
Ма бий шун дезал.
Д1акхосса къовсам,
Йоахараш, х1илла,
Дикача х1аман
Т1ехьа им дилла".
Цхьабакъда, Аза
Лерг хьокхаш яцар.
Вахара ма1ан
Цунна фуд хацар.
Хьалкхийна яр из
Хало ца йовзаш,
Дикаг1дар дувхаш,
Сарралца ловзаш.
Из яцар ц1аккха
Ноанал т1а ийтта,
Е, беша болх беш,
Ира цел бийтта.
Ше тара хеташ
Мехкарча сувна,
Из гаргайодар
К1оаргача шувна.
Маьрага иштта
Къамаьл деш денна,
Таьзето санна
Вас йора ц1енна:
«Даькъаза хиннад
Хьоцара вахар,
Дуненах хиннай
Шелъенна хьаг1ар.
Б1аргагуш даим
Тишденна ц1енош
Чхьовкарчий 1ул мо
Д1аух са денош.
Къонал д1айода,
Дог г1оз ца доалаш,
Пешка т1а латташ,
Берашка йоаллаш.
Х1ама дац цхьаккха,
Вахарца тоалуш,
Ер тайпа 1азап
Дац сона лоалуш.
Нийсархой хьогге
Машенаш ийца,
Ер дуне дуаш
Лелаш ба хийцца.
Со дукъаялла
Енаяц маьре,
Сона а деза
Т1адувха даьри,
Кулгаш д1а1амар
Г1зарий зовга,
Хозадар – ког т1а,
Дикадар – г1овга.
Сона а деза
Нах хьага вахар,
Хьанаьхка йо1 я,
Дунено яхар".
1аьла хулар-кх,
Сатохаш ч1оаг1а,
Дезале цхьанне
Сатоха доаг1а.
Садеттар 1аьлас,
Халонаш йовзаш,
Из кхийнавацар
Дер дайна, ловзаш.
Дайза вар дика
Чоалхане вахар,
Балхага воаллаш,
Урхенаш яхар.
Кхычар мо яцар
Хехка машенаш;
К1увсаш а дацар,
Хоздеш цун пенаш.
Ч1овгаш а яцар
П1елгаш т1а къега,
Ганзаш а яцар
Къонах ве кега.
Цун ц1аг1а хиннар
Тух-сискал, хий дар;
Дег1аца хиннар
Эхь-эздел, сий дар.
Вацар из г1алат
Шийх даккхар кхераш,
Из кхедеш воаллар
Ший з1амга бераш.
Азайна цкъаза
Деш хилча хьехар,
К1аьдаг1а дола
Дешаш цо лехар:
«Фуд вайна эшар
Хьо корзаг1ъяла,
Ц1енче я вайга,
Кхуврча боаг ала.
Бераш да хоза
Вай, дошош санна,
Х1амаш д1акхахьац
Ц1аг1ара ланна.
Тух-сискал дац вай
Наьхачул эшаш,
Декхар дац доаллаш
Даим дог хьешаш.
Дукха ха яц вай
Даха 1охайша,
Х1аний хьо иштта?
Фу хало 1айша?
Сагото кхаьчай
Долчох хьо йовхаш?
Сеттабеш балам ,
Кхихьад 1а мовхьаш?
Е ц1енче йоацаш
Лийнай хьо ара?
Е бала бахьаш
Кхийстай хьо мара?
Малаг1а хало
Т1акхаьчай, ала.
Малаг1а г1айг1а,
Малаг1а бала?
Хьай безам беце
Пешка т1а латта,
Ловш яле яха
Дунен чу атта:
Сапарг1атдаккха
Машенаш хехкаш,
1айха 1одаьча
Берилгех къехккаш,
Азайна иштта
Хьехар деш денна,
Г1ертар из ираз
Лораде ц1енна,
Цхьабакъда Аза
Ма яцар кхераш,
Ший вахар дохар,
Цхьаь дисар бераш.
Цар ц1аг1а хозар
Ц1ог1арч е г1араш,
Лувш хилац иштта
Шоай ираздараш.
Йистхилар дар цар
Унзара 1ахар,
Фусамах хетар
Тишъенна хьаг1ар.
Д1акхелхар безам,
Д1аяьлар й1овхал,
Гуш яцар царна
Юкъера овхал.
Юххера ц1енна
Цар фата техар,
Кхоачашхилар-кха
Азас мел лехар.
Д1ахо цар лаьтта
Йоаккхача хана,
Деланзар дегаш,
Баланзар кана.
Биц ца луш безам,
Моцаг1а бийна,
Аза чакхъяьлар
1оттар еш шийна.
1аьла а ваьхар,
Г1озал ца езаш,
Ше лаьтта мел вах
Из дукха езаш.
О, дуне, дуне,
Безамах ишта
Адам делхаде
Мог хьона мишта?
Ахкан lуйре тайна йоагlа,
Анаюхе товнаш йоаг.
Къона болхлой балха боагlа
Чехка-чехка боаккхаш ког.
1анна дегаш деларгда
Ахкан балха баьхкарий.
Балха чlоагlа тlера ба
Наьсарера мехкарий.
Ноаной, алал, фуд оаш лехар,
Айла юкъе детташ гош?
Шоай цу воlа нускал лехе,
Наьсаре вахийта оаш.
Хаххе дегаш деларгда
Царга хьажа баьхкарий:
Ала доацаш хоза ба
Наьсарера мехкарий.
Цар йистхилар, илли, белам
Цlена, кlаьда, эздий да.
Хьаькъал, оамал, иштта денал
Дизза шоашка долаш ба.
Мехкараша, шоай цlи санна,
Лоаттаду вай мехка сий.
Иштта ба уж, сувнаш санна,
Наьсарера мехкарий.
Читайте также: