Олонхо норуот баайа сочинение

Обновлено: 04.07.2024

Для учеников 1-11 классов и дошкольников
Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Уэьээ Булуутээ5и Ю.Н. Прокопьев аатынан орто оскуола

Олонхо ус дойдута

Улэни толордо Уэьээ Булуутээ5и Ю.Н.

Прокопьев аатынан орто оскуола 5

Салайааччы: Николаева М.Д.

Актуальна һа

Саха норуота былыр суруга суох этэ. Ол эрээри, норуот бэйэтин олорон ааспыт оло5ун, үөрүүтүн-хомолтотун , ба5арар ба5атын, басты н чулуу дьоннорун тустарынан уус-уран тылынан хо һ уйан, ойуулаан к өрдөрөргө дьулуһара.

Норуот үгүс үйэлэр усталарыгар аата-ахсаана биллибэт элбэх ырыалары-тойуктары, таабырыннары, чабыр5ахтары, олонхолору остуоруйалары айбыта.

Норуот улуу дьоннорунан, чулуу талааннаахтарынан айыллыбыт айымньылар, дьон-норуот оло 5ун, өйүн-санаатын таба кэтээн, диринник көрдөрөн, норуот кытаанах дьүүлүн тулуйан, үйэлэр усталарыгар сүтэн симэлийэн хаалбакка, норуотунан чочуллан, тупсарыллан биһиги күннэрбитигэр диэри тиийэн кэлбиттэр.

Норуот айымньыта ураты күүстээх, санаа көтө5үүлээх. Төһө да ыарахан олохтоох буоллар, айымньыларыгар санаа түһүүтэ, мунчаарыы көстүбэт. Хата, кэрэ кэскил, үтүө санаа өрөгөйдүүрүгэр эрэл көстөр.

Өбүгэлэрбит – ураанхай сахалар, кыһын устата тон-чэн кырыалаах бала5антан быкпакка чункуйан олордохторуна, улуу олонхоһут ааны аһан киирдэ5инэ, дьиэ иһэ сырдаабыкка дылы буолара. Көмүлүөк оһохторун тигинэччи оттон, олонхоһутарын үс түүннээх күнк мэлдьи олонхолотон, күннэрин-дьылларын барыыллара эбит.

Оло н хо- сырдык уонна хара н а к үү стэр к ү рэстэ һ иилэрин, дьоллоох-соргулаах олох т ү стэнэрин ту һ унан уус-уран айымньы. Бу- саха норуотун тылынан поэтическэй пааматынньыга, оло5ун энциклопедията.

Оло н хо Аан дойдуга билиннэ уонна сыаналанна. Онон саха ки һ итэ бары оло н хону билиэхтээх, то5о диэтэххэ, оло н хо5о норуот тылын баайа, би һ иги ө бугэлэрбит олоххо аналлара, сы һ ыаннара уонна оло5у билиилэрэ барыта мунньулла сылдьар.

Оло нхоно үс дойду баар. Үөһээ, орто уонна аллараа.

Олонхо ус дойдута

Үөһ ээ дойду - Сырдык ыраас киэ н куйаар , Үрдүкү айыылар, танаралар дойдулара.

Олохтоохторо: Ү ру н Аар тойон, Адьыны Сиэр хотун, Кун Дь өһө г ө й айыы, К ү р үө Дь өһө г ө й хотун, Айыы Умсур уда 5ан уонна да атыттар олороллор.

Бу та н аралар Орто дойду дьонун ара н аччылыыллар, олохторун олохтууллар уонна дьыл5аларын т ү ст үү ллэр.

Орто дойду : Ула 5 ата көстүбэт,

у н уоргута биллибэт,

А 5 ыс иилээх –са 5 алаах.

Айгыр –силик бэйэлээх

Олохтоохторо: Бухатыырдар (Ньургун Боотур, Ү р үн Уолан), Куолар (холобур: Туйаарыма Куо, Айталыын Куо ), тойоттор, хотуттар, дьон-сэргэ, ча5ардар уонна да атыттар.

Олонхо бухатыырын тас к өрүнүн, күүһүн-уо5ун туһунан уустаан-ураннаан маннык көрдөрөллөр.

Үс былас үөрбэйэр өттүктээх,

Биэс былас биэкэйэр биилэрдээх,

Алта былас аманаат дара 5 ар сарыннаах,

Баай тиитим бастын дүлүнүн

балтаччы ууран барыллаабыт курдук

Барылы ньыгыл быччыннаах эбит.

Ньургун Боотур туһунан ДЬулусханнаах дьулуо манан халлаан

Дьураатыгар тура төрүөбүт

Дьулусхан Субуйа сүүрүк

Дьураа хара аттаах

Дьулуруйар Ньургун Боотур дэнэр.

Эбэтэр Үрүн Уолан бухатыыр туһунан

Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көстөр

Үрүмэччи манан аттаах

Үрүн Уолан бухатыыр.

Оло н хо бухатыырын анала - айыы дьонун к ө мускээ һ ин, абаа һ ы бухатыырын кыайыы – хотуу. Бухатыыр с ү р ү н хаачыстыбатынан кини иннигэр туруоруммут сыалын- соругун сити һ эр к үү стээх санаалаа5а буолар.

Оло н хо5о мааны дь үһүннээ5и аарыма кырдьа5астарым, аатырбыт олонхоһуттарым маннык тылларынан ойуулаан-дьүһүннээн, киэргэтэн көрдөрөллөр.

Та н ас бүтэй талба-нарын тамана көстөр,

Эт бүтэй эттэр эриэккэс унуо5а көстөр,

То5ус былас суһуохтаах тунал5аннаах ньуурдаах

Туйаарыма Куо диэн

Үс дойду үрдүнэн үгэс буоллун диэн

Үһүйэн кэбиспиттэр эбит.

Кини кэрэ дь үһү ннээх уонна эйэ5эс майгылаах. Бу уобарас саха норуотун кэскилин, уту ө майгытын, кэрэ5э тардыЬыытын к ө рд ө р ө р.

Аллараа дойду : хара н а, ыы –дьаар сыттаах.

Олохтоохторо: абаа һ ылар, абаа һ ы бухатыыра, абаа һ ы кыы һ а. Кинилэр бы һ ыылара-та һ аалара санааларын курдук олус ку һ а 5ан.

Атара кутуруктаах. арбыйа тиистээх Арсан Дуолай абаа һы,

Илиэһэй бииһин ууһун ийэтэ буолбут Ала буурай абааһы,

Уорааннаах тыыннаах, уора5айдаах санаалаах

Уот уһутаакы бухатыыр,

Сараһын сирэй , сарыы таналай

Илиэһэй кыыһа Имэн татай,

Адьарай кыыһа алып сэгэйээн

Кыыс о5о Кыскыйдаан Куо. дэнэр.

Абаа һ ылар орто дойду оло5ун аймыыр, алдьатар, былдьыыр, урусхаллыыр аналлаахтар.

Оло нхо5о сүрүн миэстэни ылар айыы бухатыырын аллаах ата.

АТ - айыы бухатыырын басты н до5оро.

Айыы бухатыырын айана-сырыыта, кини элбэх кирбиилэри туораа һ ына, ө луугэ-алдьархайга тубэЬиитэ, к ү нэ хараарыыта, кэлиитэ-барыыта барыта кини аллаах атыттан, миинэр ми н этиттэн, басты н до5оруттан тутулуктаах.

Бухатыыр ата кини Тардыстар тала һ ата, К ө лунэр к ө л ө т ө ,

Миинэр ми н этэ .

Кини ханнык ба5арар ыарахан мэ һ эйдэри атын к ө м ө тунэн туоруур. Улуу бухатыыр ата бэйэтигэр с ө р ү с ө п тубэ һ эр, чулууттан чулуу буолар: к ү т ү р к үү стээх –уохтаах, ө рк ө н ө йд өө х, иччитигэр бэриниилээх, ус дойдуга учугэйдик биллэр. Ха һ ан да5аны ата иччитин иэдээ нн э со5отохтуу хаалларбат. Наадалаах кэмигэр ут үө субэ һ ит буолар, ки һ илии кэпсиир, сахалыы са н арар буолар. Ол курдук, холобур, Ү румэччи Ма н ан аттаах Ү р үн Уолан бухатыырга:

Эппит тылбын эккэр и н эр, Са н арбыт са н абын санаа5ар хатаа….

А5ыс уон а5ыс аа һ ар былыт албастаах адьарай кыргыттара

Ү с айыы кыргыттара буолан кубулунан

Ү с ө тт ү г ү ттэн айах тутуохтара.

Айах туппут астарын а һ ыыр эрэ буолаайа 5 ый,

Ала һ а бараан дьиэлэрин аанын а һ аайа 5 ый.

Айыы бухатыырдара аналлах аттарынан айанныыр, ус дойдуну ө р ө –та н нары сыыйар буоллахтарына, абаа һ ы бухатыырдара ү кс ү н уоттаах Мо5ойдору к ө л ө гыналлар.

Оло ҥ хо5о орто туруу аан дойду ө йд ө булэ.

Олонхо аан дойдуну , айыл5аны ойуулаа һ ынтан са5аланар. Ол курдук, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олонхо5о:

Ара 5ас айыы далбардаах ала5аркаан-тэтэгэркээн

Аан Ийэ дайды диэн ананан айыллан,

Ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах,

уолан баранар уулаах,

Уостан сүтэр уйгулаах

Орто туруу бараан дойду диэн оноһуллубута эбитэ үһү.

Манна этиллэринэн , айыл5а баай , кэрэ. Ол эрэн, уйгута уостуон, ма һ а охтон ,уута уолан бараныан с ө п. Ол аата , айыл5аны ки һ и бэйэтэ харыстыахтаах. алдьатыа суохтаах.

Маны та һынан, би һ игини тулалыыр эйгэ5э КУН биир с ү р ү н миэстэни ылар. К ү н сири сылытар, сырдатар, к ү н баар буолан от-мас тыллар, кун ки һ иэхэ энергия биэрэр.

Ону таһынан, олонхо 5 о биир улахан суолта маска бэриллэр. Ол курдук, а5ыс лабаалаах Аал Луук мас диэн баар. Аал Луук мас олонхо5о киһи айма5ы аһатар кэхтибэт үүнүү, сайдыы бэлиэтэ буолар.

Оло н хо 5 о саха ытык маһа хаты н буолар. Саха дьоно бу маска сүгүрүйүүтэ көстөр. Хатыннар үүнэн туралларын көрөн, Айыылар үтүө сир бу баар эбит диэннэр, бу сиргэ Орто дойду оло5о буоллун диэн анаабыттар эбит.

Биһиги били нн и олохпутугар Мас суолтатата улахан. Мас баар буолан ойуур-тыа баар, ойуурга отон арааһа, көтөр-сүүрэр үгүс.Мас баар буолан биһиги олорор дьиэлээхпит, миэбэллээхпит, кинигэ, тэтэрээт баар.

Саха сиригэр үүнэр мастан ордук хатын мас киһи оло5ор туһата элбэх:

Олус кэрэ көстүүлээх,тулалыыр эйгэни киэргэтэр, салгыны чэбдигирдэр.

Туос, мас иһит, киэргэл о н ороллор.

Уксус, фурфурол диэн химическэй веществолары ылаллар. Фурфуролтан пластмасс, араас эмп фурациллин , лаах, кырааска о.д.а.оҥоролор.

Хатын уутугар элбэх глюкоза, фруктоза, минеральнай туус уо.д.а. битэмииннэр бааллар.

Сэбирдэхтэрэ араас ыарыыларга туһалыыллар.

Онон сахалар олонхо5о хатын маска сүгүрүйүүлэрэ мээнэ буолбатах эбит.

Билинни биһиги олохпутугар уонна олонхо5о өссө биир тутаах суолталаах УУ буолар..Олонхо5о үрэхтэр, күөллэр, муоралар, бай5аллар ахтыллаллар. Ол курдук, Одун бай5ал, Сүн бай5ал, Балкыырдаах бай5ал, Уот кудулу бай5ал уо.д.а.

Бухатыыр өлбот мэнэ уутун истэ5инэ тиллэн кэлэр, күүһүгэр күүс эбиллэр. Аал Луук мас силиһиттэн хаһан да тонмот күөл үөскүүр. Бу күөл уутун истэхтэринэ, кырдьа5астар эдэрдэригэр түһэллэр, мөлтөх күүһүрэр, ыарыһах үтүөрэр эбит. Бу күөлү бар дьон бары олус харыстыыллар, ытыктыыллар.

Ханнык ба5арар олонхо5о сырдык уонна х арана күүстэр охсуһуулара ойууланар.

Абааһылар, адьарайдар сүрүн бэлиэлэрэ – буур5а, холорук, этин, уот-баһаар буолар.

Түмүктээн эттэххэ, биһиги билигин ийэ айыл5абытын харыстаан, тулалыыр эйгэни кытта кэлим буолан, үтүөнү үксэтэн, кэрэни кэрэхсээн олоруохтаахпыт. Оччо5уна эрэ бу орто туруу дойдубут маһа охтон бараныа, уута уолан бүтүө , уйгута уостан сүтүө суо5а.

Мин санаабар, олонхо үс дойдутун туһунан ырыта санаан көрөр буоллахха,билинни биһиги олохпутугар маннык дьүөрэлиэххэ сөп буолуо:

Үөһээ дойду диэн дьон-сэргэ тардыстар сырдык ырата, ба5а санаата.Инники олох сайдыытын үүнэр са5ахтара.

Орто дойду диэн дьон – сэргэ били нн и оло 5 о-дьаһа 5 а.

Аллараа дойду диэн ыарыы-сүтүү, дьан-дьаһах, араас куһа5ан дьайыылар

. Саха норуотугар сүдү айымньыны Дьулуруйар Ньургун Боотур олонхону суруйан хаалларбыт . Платон Алексеевич Ойуунускайга оло н хону үйэтиппит

Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр. Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр.

Сыала-соруга:

уерэнээччилэргэ олоҥхо туһунан билиһиннэрии;

олоҥхону өйдүүллэригэр, ылыналларыгар олук ууруу;

олоҥхо туһунан билиилэрин кэҥэтии.

Туттуллар технология: Куолаан үөрэтии технологията, уерэнээччигэ туһаайыллыбыт үөрэх.

Уруок тэриллэрэ: ноутбук, проектор, экран

Үтүө күнүнэн!

Мин аатым Саргы Семеновна, бүгүн эһиэхэ олоҥхо нэдиэлэтин чэрчитинэн, аьа5ас уруок ыытыагым, эһиэхэ кэпсэтиһэн ырытарга табыгастаах буоллун диэн бөлөҕүнэн олортоотум, сөбүлэһэгит? Темабын билиһиннэрэрбин көҥүллээн - “Олоҥхо дойдутугар айан”. (слайд барар)

Бастатан туран, эһигиттэн ыйытыахпын баҕарабын, олоҥхо- диэн тугуй, ким төһө билэрий, истибитэй, эбэтэр бэйэтэ олоҥхону толорор уерэнээччи билигин биһиги ортобутугар баар дуу? (сэһэргэһии)

2005 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр ЮНЕСКО олоҥхону киһи аймах чулуу айымньытынан билиммитэ. Онон саха олоҥхото аартык аайы аата ааттанар, тоҕой аайы сураҕа иһиллэр буолла.

Саха олоҥхотун XIX үйэттэн саҕалаан, нуучча үөрэхтээх дьоно – айанньыттар Линденау, Мидендорф, О.Н. Бетлингк, сыылынайдар И.А. Худяков, Э.К.Пекарскай, С.В.Виташевскай, В.А. Серошевскай, В.М. Ионов о.д.а. сурукка-бичиккэ киллэрэн барбыттар. Революция кэнниттэн үөрэхтээх сахалар А.Е.Кулаковскай, С.А.Новгородов, П.А. Ойуунускай олоҥхоҕо улахан болҕомтолорун уурбуттар. Олоҥхону научнай чинчийиинэн Сэһэн Боло, А.А.Саввин, Г.У.Эргис, И.В.Пухов, Г.М.Васильев, Н.В.Емельянов дьарыктаммыттар. Олоҥхону араас өттүттэн чинчийиигэ билигин А.С.Попова, П.Н.Дмитриев, В.В.Илларионов үлэлэрэ биллэр.

Сүрүн чааһа

(слайд барар)

Олоҥхолоон оҕонньор барахсан

Оллоонноон олорон эрэ

Олоҥхо номоҕо оҥостон,

Урааҥхай саха барахсан

Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйан

“Ноо!” – диирэ эбитэ үһү.

Эһиги эбээлэргит, эһээлэргит дьоҥҥутугар, эһиэхэ даҕаны кэпсииллэрэ эбитэ буолуо, былыр уһун күннэрдээх хараҥа кыһыны хайдах балаҕан иһигэр аһаралларын. Билиҥҥи курдук лаампа уота суоҕар, көмүлүөк оһох тула олорон чугастан, ыраахтан ыҥырыллан кэлбит олоҥхоһуту сарсыарда халлаан сырдыар диэри истэллэрэ эбитэ үһү. Олоҥхоһут көмүлүөк оһох иннигэр талах олох маска оллоонноон олорон эрэ олоҥхотун саҕалыыр эбит. Ол кэмҥэ олонхолуур киһини хас биирдии дьиэҕэ олуһун кэтэһэллэр этэ диэн кэпсииллэр. Бэл кыра оҕолор ытыылларын тохтотон чуумпуран истэллэрэ, онтон орто саастаах оҕолор үтүктэн көрөллөрө эбитэ үһү.

Олонхоһут суруйааччылары ааттаталаан: (Платон Алексеевич Ойуунускай, Семен Степанович Яковлев - Эрилик Эристиин, Владимир Михайлович Новиков - Күннүк Уурастыырап, Сергей Степанович Васильев- Бороҕоонускай о.д.а.)

(слайданан көрдөрүү)

Олоҥхоһут олоҥхону саҕалыыр эбит аан дойду айыллыытыттан.

Аан дойду айыллыыта

Кэрэ быйаҥ кэскиллээх

Кэтит аан ийэ дойду

Одун байҕал олбохтоох,

Охтон баранар мастаах,

Уолан бүтэр уулаах

Аан ийэ дойду айыллыбыт.

Олоҥхо үс дойдута. Бу ханнык дойдуларый? (ааҕан тайтарыы)

Былыыр - былыр үөскээбит күлэр күөх салгыннаах, үрүҥ илгэ үктэллээх, үкэр куйаас тыыннаах күндүл күнүс дойду (үөһээ дойду)

Үс саха үөскээбит, түөрт саха төрөөбүт, ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах алаҕаркаан-тэтэгэркээн дойду (орто дойду)

Силлиэ түспүт, холорук ытыллыбыт, барбатах балык миинин курдук борук-сорук дойду (аллараа дойду)

Олоҥхо үс сүрүн сюжеттан турар:

Завязка сюжета - төрүтэ, олоҥхо туохтан саҕаламмыта.

Кульминация - ол эбэтэр олоҥхо сүрүн геройа утарылаһааччытын кытта күөн көрсүүтэ.

Развязка – тумук. Сүрүн геройбут кыайыыта-хотуута, сиргэ ил-эйэ олохсуйуута.

Аал –Луук мас

Аан ийэ дойдуларын

Аал – Луук мас барахсан

Сөлөгөй чөҥөрө чүөмпэлээх.

Билигин эһиэхэ олоҥхо текстарын түҥэтиэм. Итилэри ааҕан бараҥҥыт, олонхо ханнык сюжета суруллубутун бөлөҕүнэн сүбэлэһэн баран этиэххит.

(текстары ааҕаллар, ырыталлар)

Новиков Владимир Михайлович - Күннүк Уурастыырап

“Тойон Дьаҕарыма бухатыыр” олоҥхотуттан быһа тардыылары аахтыгыт, дорҕоонноохтук аахпыт, санааҕытын үллэстибит о5олорго барыгытыгар махтал!

Олонхо сүрүн идеята тугуй? ( Орто дойдуга олохтоох айыы аймаҕын туһугар туруулаһан охсуһуу, кинини араҥаччылыырга ыҥырыы)

-Олонхолор үксүгэр хайдах ааттаналларый? ( сүрүн геройдар ааттарынан, олоҥхолор испииһэктэрин көрдөрүү)

Олоҥхоҕо киһи аймахха баар түөрт сүрүн сыаннас баар:

1. Сиэр- майгы сыаннастара

2. Мал-сал сыаннастара

4. Кэрэ, уран сыаннастара

Түмүк (рефлекция)

Бүгүҥҥү “Олоҥхо дойдутугар айан” уруогу төһө ылынныгытый, сэҥээрдигит, сөбүлээтигит дуу? Биирдиилээн санааларгытын этэргитин истэбин. Ис иһигэр киирэн кэпсэтиһэн, ырытан истэххэ маарыынны санааларгыт уларыйан таҕыстылар дуу?

Олоҥхо – улуу айымньы. Саха норуотун олорбут олоҕо. Охсуспут охсуһуута, кини өйө-санаата – сырдыкка тардыспыт санааларын баҕата, үчүгэйгэ баҕарбыт үрдүк идеялара – бука барыта олоҥхоҕо түмүллэллэр. Ол иһин, саха олоҥхото сүүһүнэн ахсааннаах үгүс дьыллар халыҥ хаардарыгар саптаран, хараҥа күөннэригэр күлүктэнэн, умнуллан сүппэтэҕэ.

Билигин кини, көҥүлүн булбут дьоллоох норуот саамай сыаналаах айымньытын быһыытынан, өрөгөйдөөх советскай үйэ социалистическай культуратын толоонугар, аҕыс салаалаах Аал-Луук мас курдук барҕара сайдар, силигилии чэлгийэр кэмэ кэллэ. Ол бэрт кэскиллээх, сүүнэ үөрүүлээх, үтүө дьыала буолар.

Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар диэн этэллэр. Тыл бары бастыҥа, сүмэтэ фольклорга, олоҥхоҕо баар диэн тылларынан уруокпун түмүктүүбүн. Болҕомтоҕут иһин барҕа махтал!

Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Бухатыырдар охсуһууларын көрдөрөр героическай эпос. Саха олоҕу анаарыыта, историята, философията, өркөн өйө.

Олоҥхо уратыта – бөдөҥ айымньы, 30 тыһыынчаттан тахса строкалаах буолар. Фольклор бары жанрдара түмүллүбүт. Биир киһи өйүттэн айан ааҕар буолан, “Биир киһи театра” дииллэр. Баай хомоҕой, ойуулуур-дьүһүннүүр тыллаах.

Олоҥхо кистэлэҥэ – өлбөт-сүппэт сырдык тыыннаах идиэйэтигэр, кэрэхсэбиллээх киэбигэр, уран уус тылыгар.

Олоҥхо тутула: киириитэ (аан дойду айыллыыта, бухатыыр төрдө-ууһа, сирэ-дойдута, сэбэ-сэбиргэлэ, таҥаһа-саба), төрүөтэ (абааһы аймаҕа саба түһэр, кыыһы уорар), сайдыыта (бухатыыр сырыыта-айана), чыпчаала( өлөр-тиллэр охсуһуу мөккүөрэ), сөллүүтэ (бухатыыр кыайан, Айыы дьонун быыһаан, орто дойдуга кэлэр), түмүгэ (кинини уруйдаан, Айыы дьоно ыһыах ыһар).

Олоҥхо уобарастара – Айыы бухатыырдара (Ньургун Боотур, Эрчимэн Бэргэн, Үрүҥ Уолан уо.д.а), абааһы бухатыырдара (Уот Уһутаакы, Тимир Ыйыста Хара уо.д.а.), мифологическай уобарастар (Аан Алахчын, Үрүҥ Аар Тойон, Дьылҕа Тойон уо.д.а.), дьахталлар уобарастара (Айыы Умсуур удаҕан, Айталы Куо, Кыыс Ньургун уо.д.а).

Олоҥхо суолтата – киһи кыаҕын, күүһүн, өйүн, үтүөтүн, чулуутун уруйдуур. Киһи туһунан гимн. Киһини харыстыырга, сыаналыырга, үрдүктүк тутарга, норуот үгэстэрин тутуһарга, сахалыы сиэргэ-майгыга үөрэтэр.

Биллэр олоҥхолор – П.А. Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур”, П.Ядрихинскай “Дьырыбына Дьырылыатта”, И.Г.Теплоухов “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур”, “Кыыс Дэбилийэ бухатыыр”, Күннүк Уурастыырап “Нуоҕалдьын Кугас аттаах тойон Дьаҕарыма”, “Эрэйдээх Буруйдаах Эр Соҕотох”, “Күн Эрили”, Сергей Васильев “Эрчимэн Бэргэн”, “Үөдэн Хардааччы”.

“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону Таатта Туора Күөлүттэн төрүттээх, аатырбыт Оруоһуттар уоллара Оросин Константин Григорьевич олоҥхолообутун П.А. Ойуунускай чочуйан, эбэн-сабан, киэргэтэн, сурукка киллэрэр. Владимир Державин нууччалыы тылбаастаан, “Ньургун Боотур Стремительный” диэн аатынан 1975 сыллаахха 50 000 эксэмпилээринэн атыыга тахсар.

Олоҥхону 9 грампластинка тухары ыллаан-туойан, кэпсээн-ипсээн толорбут киһинэн Саха АССР норуодунай артыыһа Гаврил Колесов буолар. Кэлин 90-с сылларга ону компакт-диискэҕэ көһөрөн үйэтиппиттэрэ.

2005 с. ЮНЕСКО быһаарыытынан олоҥхобут киһи аймах чулуу айымньытын ааты ылбыта, ураты харыстанар сыаннас буолбута.

Олоҥхо театра 2008 сыл кулун тутар 15 күнүгэр тэриллибитэ.

Олоҥхо опернай испэктээк быһыытынан сыанаҕа 1940 сыллаахха турбута. Марк Жирков уонна Генрих Литинскэй муусукатын суруйаннар. 1957 сыллаахха Москваҕа Саха сирин литературатын уонна искусствотын күннэрин чэрчитинэн “Ньургун Боотур” опера Станиславскай уонна Немирович-Данченко аатынан музыкальнай театр сыанатыгар турбута. Ону ССКП Киин Кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Никита Хрущев кытта кэлэн көрбүтэ. Билигин да бу операны оонньууллар, киэҥ биһирэбили ылар.

“Ньургун Боотур” олоҥхону кытай Куньцюй театра 2015 с. туруорбута.

Олоҥхо института диэн научнай-чинчийэр тэрилтэ ХИФУ иһинэн 2010 сыллаахха ректор Е.И. Михайлова бирикээһинэн аһыллыбыта.

Олоҥхону оҕолортон аан бастаан толорон, Мира Самырова 1993 сыллаахха Париж сыанатыгар ааҕар чиэскэ тиксибитэ.

“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону эпос жанрыттан проза көрүҥэр Елена Слепцова-Куорсуннаах көһөрөн суруйбута.

Олоҥхону ойууга дьүһүйбүт, хас эмэ хартыынаны бу тиэмэҕэ суруйбут норуодунай худуоһунньук Тимофей Степанов.

Олоҥхо күнэ 2006 сылтан, оччотооҕу Президент В.А. Штыров ыйааҕынан, сэтинньи 25 күнүгэр бэлиэтэнэр.

Олоҥхо ыһыаҕа бастаан Сунтаарга 2006 сыллаахха ыытыллыбыта. Онтон 2008 с. — Тааттаҕа , 2009 с. — Уус Алдаҥҥа, 2010 с. – Горнайга, 2011 с. – Миирнэйгэ, 2012 с. – Ньурбаҕа, 2013 с. – Мэҥэ Хаҥаласка, 2014 с. – Хаҥаласка, 2015 с. – Чурапчыга, 2016 с. – Дьааҥыга, 2017 с. – Бүлүүгэ, 2018 с. – Алдаҥҥа.

Олоҥхобут араас омук тылынан тахсарыгар үлэ күүскэ бара турар.

- Олонхо-саха духовнай баайа , норуот к?нд? кылаата буоларын ?йд?т.

- Кэпсиир, толкуйдуур дьо5уру сайыннарыы.

- Баай тыллаах-?ст??х, дири? силистээх-мутуктаах омук о5ото буолабын диэн киэн туттарга иитии.

Уруок тиибэ:

Уруокка туттуллар педагогическай ньымалар:

- К?л??с тыл ньымата.

- Тус о5о5о ту?аайыылаах ??рэх (личностно-ориентированное обучение)

- Сайыннарыылаах ??рэх (развивающее обучение)

Уруокка туттуллар матырыйааллар:

- С.Васильев, К?нн?к Уурастыырап, П.Ойуунускай портреттара.

-Саха художниктарын ?лэлэрэ.

Уруок хаамыыта:

Уруок сыалын тематын били?иннэрии.
К?л??с тыл.

Хатылаа?ын. О5о кыа5ын к?р?н дьиэ5э кэпсииргэ бэлэмнэнэр соруда5ы эрдэ ?ллэрии.

- олонхо ойуулуур-дь. нн??р ньымалара.

- олонхо с?р?н этэр санаата.

4. Дьиэ5э ?лэ. Кэрчиктэринэн бэриллибити толоруу. О5о тус кыа5ын к?р?н, тылын-. н, кээмэйин к?р?н эрдэ ?йт?н аа5арга ?ллэрии.

5. Т?м?к. Олонхо суолтата.

Т?м?к. Оло?хо- саха норуотун у?улуччулаах айымньыта! То5о?

??рэнээччи бэйэтэ толкуйдаан та?ааран эппиэттиир т?р??т?н салайыы, чи?этии.

-Олус улахан кээмэйдээх айымньы.

-Саха ки?итэ баай фантазиялаах.

-Аан дойдуну уратытык анаарар дири? философскай ?йд??х.

- ?йг? тутар дьо5урдаах

- Баай тыллаах-?ст??х, культуралаах.

- Кэрэни кэрэхсиир, ?т??5э дьулу?ар дуу?алаах.

Урок якутской литературы в 6 классе

Уруок сыала:

- Олоҥхону үѳрэтии түмүктэрин кѳрдѳрүү.

- Олонхо-саха духовнай баайа , норуот күндү кылаата буоларын ѳйдѳтүү.

- Кэпсиир, толкуйдуур дьо5уру сайыннарыы.

- Баай тыллаах-ѳстѳѳх, дириҥ силистээх-мутуктаах омук о5ото буолабын диэн киэн туттарга иитии.

Уруок тиибэ:

Уруокка туттуллар педагогическай ньымалар:

- Күлүүс тыл ньымата.

- Тус о5о5о туһаайыылаах үѳрэх (личностно-ориентированное обучение)

- Сайыннарыылаах үѳрэх (развивающее обучение)

Уруокка туттуллар матырыйааллар:

- С.Васильев, Күннүк Уурастыырап, П.Ойуунускай портреттара.

-Саха художниктарын үлэлэрэ.

Уруок хаамыыта:

Уруок сыалын тематын билиһиннэрии.

Хатылааһын. О5о кыа5ын кѳрѳн дьиэ5э кэпсииргэ бэлэмнэнэр соруда5ы эрдэ үллэрии.

- олонхо ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалара.

- олонхо сүрүн этэр санаата.

4. Дьиэ5э үлэ. Кэрчиктэринэн бэриллибити толоруу. О5о тус кыа5ын кѳрѳн, тылын-ѳһүн, кээмэйин кѳрѳн эрдэ ѳйтѳн аа5арга үллэрии.

5. Түмүк. Олонхо суолтата.

Түмүк . Олоҥхо- саха норуотун уһулуччулаах айымньыта! То5о?

Үѳрэнээччи бэйэтэ толкуйдаан таһааран эппиэттиир тѳрүѳтүн салайыы, чиҥэтии.

-Олус улахан кээмэйдээх айымньы.

-Саха киһитэ баай фантазиялаах.

-Аан дойдуну уратытык анаарар дириҥ философскай ѳйдѳѳх.

- Ѳйгѳ тутар дьо5урдаах

- Баай тыллаах-ѳстѳѳх, культуралаах.

- Кэрэни кэрэхсиир, үтүѳ5э дьулуһар дууһалаах.

Читайте также: