Гражданскай сэрии туьунан сочинение
Обновлено: 04.07.2024
— Саха судаарыстыбаннаһа 99 сыл аннараа өттүгэр олохтоммут кэрдииһин көрүстүбүт. Оччотооҕу Саха сиригэр гражданскай сэрии уота күүдэпчилэнэ турар кэмигэр Саха Автономнай өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ. Автономия тэриллиитэ биир күнүнэн быһаарыллар ыраас илиискэ илии баттааһын буолбатах этэ. Сүрдээх уустук умсулҕаннаах, мүччүргэннээх түгэннэрдээх, киһи тыына толуктаах даҕаны, бэйэтэ эпопия буолар.
1919 c. ахсынньытыгар Сэбиэскэй былаас тулхадыйбаттык олохтоммута. 1920 сыллаахха баартыйата суох интеллигенция бөлөҕүттэн губревкомҥа сир оҥоруутун отделын сэбиэдиссэйинэн олоробут Роман Иванович Оросин автономия диэн боппуруоһу көтөхпүтүгэр, оччотооҕу бэлитиичэскэй былаас уонна бэлитиичэскэй быһыыны-майгыны кэтээн көрөччү ЧК-лар бастаанньа оҥоруутугар буруйдаабыттара. “Оруоһун саагабара” диэн ааттаан 1920 с. атырдьах ыйыгар Дьокуускайга дьыала тэриллэн, Күлүмнүүр, Роман Оросин, Ксенофонтов, Семен Новгородов, Георгий Ефимов, Илья Трапезников курдук дьон саха интеллигенциятын чулуу бэрэстэбиитэллэрэ дьыалаҕа эриллибиттэрэ. Бу дьыалаҕа Емельян Ярославскай орооһон, кинилэр эрэпириэссийэлэммэккэ соҕуруу ыҥырылланнар, онно тиийэн ырааһыраннар Омскайга баар Сиббюро уонна Сибревком диэн бүтүн Сибиири дьаһайар дьаһалталарга тиийэн көрүллүбүттэрэ. Сибревком иһинэн Сибнац диэн Сибиир норуоттарын дьаһайар отделга Саха подотдела тэриллибитэ. Ойуунускай эмиэ ол кэмҥэ Омскайга тиийэн Саха подотделын салайар. Уонча саха үөрэхтээҕэ түмсэннэр автономия тэриллиитин, конституция барылын, судаарыстыбыннаска сыһыаннаах докумуоннары оҥорууга үлэлээбиттэрэ. Ойуунускай Сиббюро улахан мунньаҕар эттээх-сииннээх дакылаат оҥорор. Онно Саха сиригэр экэнэмиичэскэй автономия баар буолуохтаах диэн дириҥ суолталаах этиини этэр.
Онно этиллэринэн өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи баайтан-дуолтан өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бүддьүөтүнэн хааччынар буолуохтаах улахан суолталаах этиини оҥорбута. Онно кинини биир өйдөөх санаалаах дьон, Исидор Барахов, Максим Аммосов, Степан Аржаков өйөөн Омскайтан саҕалаан Дьокуускайынан, Москванан сүрдээх элбэх үлэ-хамнас барбыта. 1922 с. саҕаланыытыттан автономия кэлэр сибикитэ биллэн барбыта, дьон бэлэмнэнэр үлэни ыыппыттара. 1922 с. муус устар 27 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы киин ситэриилээх кэмитиэтин декретинэн Саха Автономнай өрөспүүбүлүкэтэ тэриллэр. САССР ревкомун бастакы бэрэссэдээтэлинэн уонна быстах кэмнээҕи совнарком бэрэссэдээтэлинэн П.А. Ойуунускай талыллан үлэлиир. Ити кэмҥэ Уһук Илиҥҥэ Сибииргэ гражданскай сэрии бара турара. Сэбиэскэй Арассыыйа Японияны кытары сэриигэ кииримээри, 1920-с сс. бэлитиичэскэй оонньуулар түмүктэринэн Уһук Илиҥҥи өрөспүүбүлүкэ диэн ааттаах (билиҥҥи Улан Удэттан саҕалаан Илиҥҥи Бурятия, Чита, Хабаровскай, Амурскай, Владивосток, Камчатка холбоһон) туспа судаарыстыба буолан олороро. Онно монархистар, хомуньуустар, эсердэр да бааллара, демократическай тутуллаах судаарыстыба этэ. Устуоруйа кэрэһэлииринэн атамаан Семенов көмөтүнэн Буряттарга автономияны биэрбиттэрэ.
Оччотооҕу большевиктар, хомуньуустар салалталара ону көрө олороннор Саха уобалаһыгар автономияны биэрэргэ тиэтэйэллэр. Автономияны туһанан Аммосов, Ойуунускай уонна Барахов буолан, үрүҥнэргэ сылдьар саха дьонугар амнистияны биллэртэрэллэр. Оннук гынан биир өттүнэн үрүҥ хамсааһынын мөлтөтөллөр, иккис өттүнэн дьону-сэргэни хаан тохтуутуттан быыһыллар. 1922 с. ахсынньы бүтэһик күннэригэр, 1923 с. тохсунньутугар Дьокуускайга сэбиэттэр бастакы учредительнэй сийиэстэринэн Саха өрөспүүбүлүкэтин бигэргэтэллэр. Саха киин ситэриилээх кэмитиэтэ диэн билиҥҥинэн парламент уонна бырабыыталыстыба өрүттэрдээх тэрилтэ тэриллэр. Бэрэссэдээтэлинэн Ойуунускай талыллар. Саха киин ситэриилээх кэмитиэтэ Совнарком чилиэннэрин тэрийэн бигэргэтэр. Онно бастакы бэрэссэдээтэлинэн Исидор Барахов талыллар. Автономия кылгас кэмнээх эпопеята итинник.
Сүрдээх элбэх быстах бириинчик өрүттэрдээх.
Арассыыйа иһинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сыла туолуута саха омук өйө-санаата, тыла-өһө, култуурата судаарыстыбаннай тирэхтэрэ барыта бу 1922 сыллаахха улахан хамсааһын быһыытынан үөскээбитэ диэн бэлиэтээн этиэхтээхпит. Сүүс сылын кэнниттэн биһиги, аттаран анааран көрөр билиҥҥи саха интеллигенцията, саха суруйааччылара өйү-санааны дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэр ытык иэспит дии саныыбын. Бу хайысхаҕа үлэ-хамнас барар.
Биһиги салалтабыт, бэлиитиктэрбит, судаарыстыбаннай диэйэтэллэрбит интеллигенция ырытан, арааран биэрбитигэр кыттыһаннар уопсай норуот сайдыытын идеологиятын, концепциятын оҥоруохтаахтар дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, аан дойду саҥа хайысханан сайдар, кыраныыссалар суураллан иһэллэр. Интэриниэт нөҥүө биир өйгө-санааҕа, ситимҥэ киирдэ. Саха сирэ наука, тиэхиньикэ сайдыытын үчүгэйдик баһылаан иһэр биир эрэгийиэн быһыытынан саҥа дьиҥи сөпкө өйдөөн, ылынан инники сайдыыбытын торумнаатахпытына суураллан хаалбакка, төрүт үгэспитин, төрүт сиэрбитин-майгыбытын, тылбытын-өспүтүн тутан хаалыахпыт дии саныыбын.
Устуоруйа итиннэ 1921 с. атырдьах ыйын 18 күнүгэр сэбиэскэй уорганнарга үлэлии сылдьыбыт 8 эписиэр Дьокуускайтан куотууларыттан саҕаламмыта диэн эппиэти биэрэр. И.Н. Барахов 1928 с. “1921 с. саха национальнай бастаанньата, биричиинэтэ уонна хам баттааһын” диэн ыстатыйатыгар военрук Толстоухов салайааччылаах эписиэрдэр бөлөхтөрө Охотскай диэки куоппутуттан саҕаламмыта диэн суруйар. Ол эрээри кинилэр тоҕо, туох былааннаах куоппуттара биллибэтин ыйар. Эписиэрдэр куотан иһэн, уокка саһаҕа анньыбыт курдук, аара суолларыгар 330 тыһ. буут таһаҕастаах икки борохуоту былдьыыллар. Онтон төттөрү Ньылхаҥҥа тиийэн мунньахтаан, Саха сиригэр өрө турууну тэрийэргэ быһаарбыттар. Ол мунньахха эсер Куликовскай, атыыһыт Галибаров сылдьыбыттар. Эписиэрдэр куотууларын, өрө туруу салайааччытынан маҥнай Толстоухов хапытаан буоларын докумуоннар бигэргэтэллэр. БРКСК (ВЦИК) бэрэссэдээтэлэ М.Калинин уонна сэкирэтээрэ Енукидзе 1922 с. муус устар 27 күнүгэр Саха Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэтигэр ыыппыт ыҥырыыларыгар “бандьыыт эписиэрдэр сахалары нуучча батталыттан босхолуубут диэн албынныыллар, эһигини сэбиэскэй былаас былааҕын аннынан саҥа олоҕу тутар нуучча үлэһит норуота буолбакка, Толстоухов уонна К 0 умса анньа сатыыр ° үрүҥ генераллара уонна омук халабырдьыттара баттыахтара-атаҕастыахтара” диэн суруллар. М.К. Аммосов 1922 с. от ыйыгар саха национальнай интэлигиэнсийэтигэр суруйбут аһаҕас суругар өрө турууну саҕалааччыларынан Толстоуховы, Коробейниковы ааттыыр.
Ол эрээри, ити Толстоухов аата Гражданскай сэрии сылларыгар салгыы ахтыллыбат. Бу киһи ханна сүттэ? Гражданскай сэрии дьоруойа И.Я. Строд “Тайҕаҕа” кинигэтигэр Дьокуускайтан куоппут, аара таһаҕастаах борокуоттары былдьаабыт эписиэрдэр Ньылхаҥҥа тиийэн кистэлэҥ мунньах оҥорбуттар, олохтоох нэһилиэнньэ бассабыыктары абааһы көрөрүн билэн өрө турууну тэрийиэххэ диэн сүбэлэспиттэр диэн суруллар. Мунньаҕынан байыаннай былаас корнет Коробейниковка, гражданскай былааһы тэрийии П.Куликовскайга сүктэриллибит. Строд Толстоухов Коробейниковтыын былаас былдьаһан, иирсэн баран Саха сириттэн барбыта диэн суруйар.
Ол эрээри Толстоухов тута барбатах быһыылаах, устуорук С.В. Волков саайтыгар “Якуский поход” диэн түһүмэҕэр Толстоухов Ньылхаҥҥа, Хапилин Үөһээ Дьааҥыга Коробейниковтан тутулуга суох этэрээттээхтэрэ диэн суруйар. Ол аата Саха сиригэр тутулуга суох бартыһааннар үс этэрээттэрэ үөскээбит буолан тахсар.
Өрө турбут эписиэрдэр ортолоругар Коробейниковтан үрдүк сыбаанньалаах, элбэх сэриини ааспыт хапытааннар Толстоухов, Занфиров (Зефиров, Земфиров диэн сорох докумуоҥҥа суруйаллар) бааллара. Ол эрээри тоҕо саамай кыра сыбаанньалаах киһиэхэ бас бэриннилэр? Үрүҥ аармыйа туһунан суруйбут “Первопоходник -үрүҥнэр охсуһууларын летопиһа” сурунаал 1976 с. 31/32 нүөмэригэр А.П. Еленевскэй диэн киһи “1921-1923 сс. Саха уобалаһыгар” диэн ыстатыйатыгар Саха сиригэр өрө турууну тэрийэн баран тоҕо Толстоухов салайааччы буолбакка, В.А. Коробейников буолбутун өрө туруу салалтатын эсердэр ылбыттарынан быһаарар. Элбэх таһаҕастаах икки борохуоту былдьаабыт эписиэрдэр бу баай үрүҥ хамсааһыны тэрийэр кыаҕы биэрэрин бэркэ билэллэрэ. Ол эрээри олохтоох норуоту билбэттэрэ. Бэйэлэрэ өрө турууну тэрийэбит диэбиттэрэ буоллар, Ньылхан мунньаҕынан сэриилэрин үрдүк сыбаанньалаах, уопуттаах дьон аныахтарын сөбө.
Нуучча эписиэрдэрэ, холобур, 1921 с. кыһын Дьокуускайга Иркутскайтан саҥа кэлбит Толстоуховтаах Занфиров сахалар өрө туруохтара диэн олох да билбэттэрэ. Ол чахчыта Строд кинигэтигэр киллэрбит 1921 с. сэтинньи 8 күнүгэр Коробейников 132¹дээх суругар бэйэтин Майскайдааҕы сэбиэскэй былааһы утары этэрээт хамандыыра диэн илии баттаан, оччолорго үрүҥнэр баһылаан олорбут Владивостоктарыгар “эһиги бырабыыталыстыбаҕыт сэриилэригэр биһигини ылыҥ” диэн ыыппыт суругар көстөр. Онно Коробейников “Ньылхаҥҥа буолбут мунньахха олохтоох нэһилиэнньэ бассабыыктары олус абааһы көрөрүн билбиттэрин, ол мунньах кэнниттэн сэбиэт былааһын утары өрө турууну тэрийэргэ быһаарбыттарын, икки ыйы кыайбат кэм иһигэр этэрээт 200 киһилэммитин (46 -- нуучча, атыттара -- сахалар, тоҥустар), Саха уобалаһынгар баар 5-6 мөл солк. суумалаах түүлээҕи былдьыырга, Бодойбону ыларга, оччоҕо үптэнэн баран Сибиири бассабыыктартан босхолуурга турунуох этибит, онно 150-200 хамандыыры, 500 трехлинейканы” диэн эппит. Сурукка ыстаап начаалынньыга хапытаан Занфиров Коробейниковтыын баттаабыттар, иниспиэктэрискэй чаас ыстаарсай адьютана полковник Иванов суругу бигэргэппит.
Ити сурук Еленевскай Ньылхан мунньаҕа эсердэр баартыйаларын салайыытынан барбыта. Икки эсер: Коробейников уонна Куликовскай Толстоуховы туораппыттара диэн суруйарын бигэргэтэр. Оччотугар Саха сиригэр өрө туруу идеологическай төрүттээх, эсердэр платформаларынан “норуот былааһын” олохтуур хайысхалаах саҕаламмыт буолан тахсар. Еленевскэй Саха сиригэр үрүҥнэр өрө түрууларын эсердэр салайбыттара, кинилэри кытта сөбүлэспэт дьону туораталларын Үөһээ Дьааҥы куоратын сэриилээн ылбыт Хапилин хапытаанынан холобурдуур. Хапилин куоракка монархия былааһын төннөрбүтүн, күүстээх этэрээттээх кэлбит Коробейниковтаах киһилэрэ С.Канин Хапилины туоратан, эсердэр былаастарын олохтообут. Онон сэриигэ үөрүйэх эрээри, эписиэрдэр сахалары, олохтоох омуктары сатаан өрө туруоруохпут суоҕа диэн, олохтоох нэһилиэнньэни үчүгэйдик билэр Куликовскайдаах Галибаров тылларын истэн эсердэргэ бас бэриммиттэр быһыылаах.
Байыаннай былаастан туоратыллыбыт Толстоухов дьылҕатын туһунан Л.Юзефович Пепеляев генерал туһунан “Кыһыҥҥы суол” диэн кинигэтигэр Ньылхаҥҥа дьонуттан түүлээҕи ылан, Владивостокка тиийэн атыылаан, эбии сэрии дьонун хомуйан аҕалыах буолан эрэннэрэн барбыт диэн суруйар. Ити сабаҕаны уос кэпсээнэ бигэргэтэр, кыһыллар “Толстоуховкыт түүлээххитин ылан баран албыннаан куоппута” диэн үрүҥнэри утары бырапагаандаҕа тутталлар эбит.
Өрө туруу атын салайааччыларыттан Интэриниэккэ Толстоухов туһунан элбэх матырыйаал баар. Толору аата Иван Федорович Толстоухов, 1887 с. (сороҕор 1886 с. диэн суруллар) билиҥҥитэ Свердловскай уобалас, уруккута Пермь күбүөрүнэтигэр киирэр Верхотуринскай уезка оробуочай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Кини туһунан интэриэһинэй чахчы “Пермь кыраайын умнуллубут ааттара” диэн бырайыакка баар. Кини аан дойду бастакы сэриитигэр Псковтааҕы генерал-фельдмаршал кинээс Кутузов-Смоленскай аатынан 11 пехотнай пуолка, 5 ротатыгар младшай унтер- эписиэринэн сэриилэспит. Георгиевскай кириэс толору кавалера (1 ст. №1194, 2 ст. №2603, 3 ст. ¹22864 чт. №20405) этэ диэн суруллар. Кэпсээҥҥэ корнет Коробейников 4 георгиевскай кириэстээх этэ диэн суруллар. Ол эрээри баар докумуоннарга бигэргэммэт. Биллэрин курдук, ыраахтааҕы кэмин үгүс докумуона сүппүтэ. Арай Коробейников Василий диэн аҕатын аата биллибэт киһи 403101¹ дээх 4-с ст. Георгиевскай кириэһинэн наҕараадаламмыта суруллубут. Онон Толстоухов толору кавалер буолара сурах быһыытынан Коробейниковка көспүт буолуон эмиэ сөп курдук.
Толстоухов 1916 с. тохсунньу 20 күнүгэр Оренбурга прапорщиктар оскуоларын бүтэрбит. Хапытаанын хаһан ылбыта биллибэт. Колчак аармыйатыгар киирэн сэбиэскэй былааһы утары маҥнайгыттан сэриилэспит. 1919 с. Екатеринбург кэмэндээнинэн сылдьыбыт. Генерал Каппель Новосибирскайтан Читаҕа диэри сэриилэрин куоттарбыт кыһын 2000 км сатыы барбыт аатырар муустаах похуотун кыттыылааҕа. Приморьеҕа үрүҥнэр хотторон, кыраныысса таһыгар куоппуттарыгар Толстоухов эмиэ куотуспут. Бастаан Кэриэйэҕэ Гензан диэн сиргэ турбут Урало-Егерскэй этэрээт эписиэрдэрин ротатын подполковнига эбит. Онно полковник чыына иҥэриллибит. Онтон Кытайга Тяньцзин куоракка тиийбит.
Серебренников суруйарынан, Толстоухов оччолорго 36 саастаах, аан дойду бастакы сэриитин уонна Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, көстөр дьүһүнэ үчүгэй, интэлигиэн киһи этэ диир. Ол эрээри кыралаан иһэр эбит. Биирдэ олоҕун кэпсииригэр көрдөспүт. И.Ф. Толстоухов Колчак Уралга хотторбутун кэннэ Сибииргэ чугуйбуттарын, онтон муустаах похуокка кыттан илин диэки түспүттэрин, Иркутскайга кэлэн баран кэргэнин илдьэ бараары гыммытын кэпсээбит. Ол эрээри сатаммакка, биир полковниктыын иккиэ буолан Иркутскайга хаалбыттар. Мас дьиэҕэ олорбуттар быһыылаах, дириҥ боппуолдьа хастыбыттар. Бэрэбиэркэ эҥин буолла да онно саһаллар. Өр олорботохтор. Ньиэрбэлэрэ бүтэн, полковнига биир күн куорат болуоссатыгар тахсан ытыммыт. Толстоухов тулуйа сатаан баран кыһылларга бэриммит. Тутуллубут эписиэрдэри кыһыллар Иннокентьевскай диэн ыстаансыйаҕа хаайа сыппыттар. Сорох түүн дьону ыҥыран таһааран ытыалыыллар эбит. Биир түүн кинини уонна алта киһини ыҥыран таһаарбыттар. “Дьэ, бүттүм” дии санаабыт. Ойуурга кэккэлэһиннэрэ туруоран баран ытардыы бинтиэпкэлэринэн кыҥаабыттар. Биир генерал оҕонньор салҕалыы түһээт, тобуктаан баран мэлииппэ ааҕан барбыт. Ол эрээри, дьылҕата аһыммыт, ыппатахтар, прикладынан кырбаан баран босхолообуттар. Сотору кинини байыаннай исписэлиис быһыытынан ыстаапка үлэлэппиттэр, онтон кыһылларга карьерата үрдээн барбыт. Иркутскайтан Дьокуускайга байыаннай инструктор быһыытынан ыыппыттар. Кыһын айаннаабыт, “олох улахан тойон курдук Ленскэй трагынан сыарҕалаах атынан көтүтэн тиийбитим” диэбит. Тиийбит дьаамын, сирин аайы кинини бассабыыктар улахан тойонноро иһэр диэн тугу баҕарбытын толороллор, куттаналлар эбит. Дьокуускайга уһаабатах. Сайын буолаатын кытта, үрүҥнэри кытта куомуннаһан өрө турууну тэрийбит. Тылыттан сылыктаатахха, кини тэрийбит курдук эппит: “Как только пришло, лето, я сговорился с группой белых, устроил восстание, захватил большевистский пароход и бросился в нем вверх по Алдану. Оттуда я пробрался через сибирскую тайгу и горы и вышел на Амур, к бывшему городу Николаевску, а отсюда во Владивосток”.
Серебренников суруйбутунан, Толстоухов сыл буолан баран, ол аата 1924 с. маршал Чжан Цзучан сэриилэригэр баар нуучча бөлөҕөр киирэн Кытай гражданскай сэриитигэр кыттыбыт. Хас да сыл сулууспалаан баран, туох эрэ буруйу оҥорон хаайыыга түбэспит. Онтон эмиэ Кытай аармыйатыгар сулууспалаабыт. Онтон ыалдьан Пекин-Мукден тимир суолун биир ыстаансыйатыгар өлбүтэ диэбит.
Көстөрүн курдук, Саха сиригэр Гражданскай сэрии эписиэрдэр куотууларыттан саҕаламмыт. Биир сабаҕанан, Саха сирин кыһылларыгар Колчакка сулууспалаабыт байыаннай исписэлиистэри тутуталааҥ диэн ыйыы кэлбитин билэн куоппуттар. Онон умса бырах, тиэрэ эргит, син биир өрө туруу биричиинэтэ кыһыл террорга тиийэ турар эбит.
Муус устар 14 күнэ Бикипиэдьийэҕэ Саха сиригэр бандьыыттааһын историческай чахчылара суруллар. Аҥардас Дьокуускай тула 1500 бандьыыт баар диэн суруллубут докумуоннарын холобурга аҕалбыттар. Онтон бүгүн өрөспүүбүлүкэбитигэр коронавирус дьаҥа тарҕаныытын утары охсуһууга миэрэлэр ылыллаллар. Бэҕэһээ киэһээҥи дааннайынан, сыстыганнаах ыарыыга 26 киһи сутуллубут, онтон 13-һэ үтүөрбүт. Атыттара салгыы эмтэнэллэр.
2) Павловскай учаастага — Тыыллыма нэһилиэгэр 70-ча киһилээх баанда. Үксэ нууччалар, Шипков Иван салайааччылаах. Догдоҥо (Павловскайтан 35 биэрэстэлээх сир диэбиттэр, арааһа, Бөкө сэлиэнньэ) — 35 киһилээх этэрээт. Улуу-Сыһыы (20 биэрэстэ, Майаттан аҕыйах килэмиэтэрэ) — 40-ча киһилээх Скрябин диэн саха киһитэ хамандыырдаах этэрээт. Догдоҥо нэһилиэгин Хаар балаҕана — 50 киһи. Бу этэрээттэр штаабтара Хаптаҕай нэһилиэгин Харыйалаах диэн сиригэр баар эбит, манна өссө 200-чэ киһи.
3) Маҥан учаастага — Намсыыр күөлгэ кулун тутар 28 күнүгэр хотторон баран, I Үөдэй нэһилиэгин Спасскай таҥаратын дьиэтигэр 100-чэ киһилээх этэрээт түспүт. Хамандыыр — Турнин диэн саха киһитэ.
🔹1975 сыллаахха Саха АССР култууратын министиэристибэтин коллегиятын быһаарыытынан, Пушкин аатынан бибилэтиэкэ иһинэн Аҕыйах ахсааннаах омуктар сиэктэрдэрэ тэриллибитэ. Пуондатын олоҕунан Г.М. Василевич бибилэтиэкэтин кинигэлэрэ буолбуттара, барыта аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар тылларынан 43 кинигэ этэ.
🔹1986 — Франция суруйааччыта, бөлүһүөгэ Симона де Бовуар өлбүт.
🔹2007 — Арассыыйа бөдөҥ куораттарыгар Сөбүлэспэттэр марштара иккис төгүлүн ыытыллыбыт.
🔹2010 — Исландияҕа Эйафьадлайокудль вулкаан эстиитэ күүһүрбүтэ.
🔹1995 — Сунтаар Хаҥалаһыттан төрүттээх бэйиэт, драматург, суруналыыс Иван Алексеев өлбүт.
🔹2011 — Дүпсүн улууһуттан (билигин Уус Алдан улууһугар киирэр) төрүттээх Ойуунускай аатынан судаарыстыба бириэмийэтин лауреата, Дьокуускай Ытык киһитэ, Музыка оскуолатын дириэктэрэ Василий Босиков өлбүт.
Быйыл Сахабыт Сиригэр гражданскай сэрии саҕаламмыта 100 сыла туолла.
Үйэ анараа өттүгэр буолбут трагедия, үрүҥ – кыһыл былаах аннынан арахсан, утарытата саа-саадах тутан саха сатаспатах иэдээнэ аныгы кэм көрүүтүн, сыанабылын, сыһыанын ирдиир.
Балаҕан ыйын 25 күнүгэр Хотун Төҥүлүгэ, олохтоох түмэл директора, суруйааччы, краевед Иван Николаевич Тарабукин көҕүлээһининэн уонна олохтоох дьаһалта өйөбүлүнэн сонун тэрээһин буолла. Саха Сиригэр гражданскай сэрии иккис түһүмэҕэр, Бэппэлээйэп сэриитин саҕана, 1923 сыл олунньуга Мэҥэ улууһун быраабата баар Төҥүлүнү ылаары кыргыһыыга өлбүт Ракитин генерал этэрээтин 16 үрүҥ саллаата бииргэ көмүллүбүт ииннэригэр өйдөбүнньүк мэҥэ тааһы арыйыы буолла.
Гражданскай сэрии сиэртибэлэригэр анаммыт бэлиэ суруга:
“Здесь покоятся 16 человек, из них 3 русских офицеров, 13 якутов и эвенов – солдаты генерал – майора Василия Александровича Ракитина, северного отряда генерал – лейтенанта Анатолия Николаевича Пепеляева, погибшие в Гражданской войне 21 февраля 1923 года в селе Тюнгюлю”, – диэн.
Тэрийээччилэр ыҥырыыларынан манна Мэнэ Ханалас улууһуттан, Дьокуускай куораттан уонна Дьааҥы улууһуттан историяны уонна саха норуотун былыргытын, билиҥҥитин, кэнэҕэскитин ыйдаҥардарга, тобуларга дьулуһар баҕа санаалаахтар кэлэн кытыннылар.
Гражданскай сэрии сиэртибэлэригэр мэҥэ тааһы арыйыы кэнниттэн “Эйгэ” культурнай – сынньалан кииҥҥэ “Төгүрүк остуол” тула кэпсэтии, санаа атастаһыыта буолла. Киэҥник, холкутук, наҕылыччы, олохтоохтук кэпсэтии 5 чаастан ордук кэмҥэ салҕанан барда.
1923 сыллааҕы Төҥүлүтээҕи үрүҥ – кыһыл сэрии кыргыһыытын туһунан иһитиннэриини элбэх суруйуулар автордара И. Н. Тарабукин уонна А. А. Стручков оҥордулар. Сахабыт Сирин историятын оскуолага үөрэтиигэ бэйэтин санааларын Төхтүр орто оскуолатын учуутала Марк Чугунов билиһиннэрдэ. Салгыы үөрэх салаатыгар Саха Сирин историятын үөрэтиигэ баҕа санааларын историк учууталлар, Бүтэйдээхтэн – Константин Родионов, Вячеслав Кириллин, Төҥүлүттэн – Николай Романов, Дьокуускайтан – Республиканскай лицей гуманитарнай кылааһын үөрэнээччилэрэ Степан Лебедев, Виолетта Петрова эттилэр.
Дьааҥы улууһун аатыттан Дулҕалаах нэһилиэгиттэн улуус депутата Владислав Кривошапкин уонна культура министерствотын иһинэн геокультурнай сайдыы институтун улэһитэ Виктор Стручков кэлэн кытыннылар.
Биир дойдулаахтарын, Дьааҥы Дулгалааҕыттан төрүттээх, ВЯОНУ председателя Г. С. Ефимов туһунан уонна Верхоянскайга гражданскай сэрии түгэннэриттэн кэпсээтилэр, сырдаттылар. Маны тэҥэ Төҥүлүтээҕи кыргыһыыны уруһуйдаан үйэтиппит уонна олохтоох түмэли кытта үлэлэһэ сылдьар Наум Киренскэй, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Иван Стручков.
Төҥүлү историятын үөрэтиигэ дьон интэриэстээҕэ көһүннэ. Майаттан культура эйгэтин дьоно – Дмитрий Санников, Руслан Габышев, Өлөчөйтөн Афанасий Семёнов кэлэн кытыннылар, санааларын, матырыйаалларын билиһиннэрдилэр. Республикага биллэр общественнай хамсааһыннар лидердэрэ – Иван Шамаев Саха Сирин историятын, чуолаан гражданскай сэрии кэмин научнайдык үөрэтии, чинчийии боппуруостарыгар тохтоото. Манна элбэх үлэ барара, суруллара ирдэниллэрин эттэ. Бүгүҥҥу күҥҥэ историческай наука суолтатын уонна инники олохпутугар дьайар күүһүн туһунан сырдатта. Ордук политическай быһыыга – майгыга ааспыт кэмнэр сытыы, сүтүктээх, охсуулаах утарыта турсууларын алҕастара хатыламматтарын туһугар бары күүспүтүн, сырабытын ууруохтаахпытын санатта.
“Төгүрүк остуол тула” кэпсэтии тумугунэн, кыттааччылар бары 2022 сылга Автономия 100 сылын көрсө, кыһыл – үрүҥ диэн арахсыбакка, ааспыт историябыт бары өрүтүн үөрэтэн, билэн, үүнэр күннэргэ эйэлээх олоҕу, сүрүн улахан боппуруостарга биир санаалаах, түмсүүлээх норуот буоларбытын тустуур гына дьаһаныагын диэн резолюция – ыҥырыы ылынары бигэргэттилэр.
Төҥүлүгэ гражданскай сэрии сиэртибэлэригэр
анаммыт өйдөбүнньүк тааһы арыйыы уонна “Төгүрүк остуол” тула кэпсэтии түмүктүүр резолюцията
Балаҕан ыйын 25 күнүгэр Саха сирин судаарыстыбаннаһын күнүн көрсө Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төҥүлү нэһилиэгэр гражданскай сэрии сиэртибэлэригэр анаан туруоруллубут мэҥэ тааһы арыйыы уонна историктар, кыраайы үөрэтээччилэр төгүрүк остуоллара буолан ааста. Хотун Төҥүлү “Эйгэ” култуурунай киинигэр буолбут санаа атастаһыытыгар маннык этиилэр киирдилэр:
1. Саха сирин судаарыстыбаннаһа 100 сыла туолуутун көрсө саха норуотун түҥ былыргыттан аныгыга диэри олоҕун, судаарыстыбаннаһа үөскээһинин уонна салгыы сайдыытын, ол иһигэр гражданскай сэрии хаамыытын научнай хабааннаахтык чинчийэр үлэни кэҥэтэргэ уонна дириҥэтэргэ.
2. Саха сирин историятын научнайдык чинчийиигэ колледж преподавателлэрэ, оскуола учууталлара, музей үлэһиттэрэ киэҥник кытталларын көҕүлүүргэ, итинник үлэ хайысхата олохсуйарыгар сөптөөх усулуобуйа тэриллэригэр.
3. Саха сирин историятын оскуолаҕа үөрэтэргэ чаас таһаарыытын туруорсарга.
4. Саха сирин историятын үөрэтэр программаны оҥоруу, үөрэх пособиеларын бэлэмнээһин. История учууталларыгар Саха сирин историятын үөрэтэргэ бэлэмниир үлэни ыытыы.
5. 1996 сыллаахха тахсыбыт Россия Президенэ Б. Ельцин 1537 №-дээх ыйааҕар олоҕуран, сиэрдээх буолуу этическэй нуормаларын тутуһан гражданскай сэрии будулҕаннаах сылларыгар кыһыл да, үрүҥ да өттүгэр сылдьан сэриилэспит дьоҥҥо саба быраҕан “бандьыыт” диэн дьаралыгы сыһыарар мөкү майгыны бүтэһиктээхтик тохтоторго.
Саха сирин общественноһын Саха Республиката төрүттэммитэ 100 сылын көрсө Төҥүлүгэ буолан ааспыт төгүрүк остуолга саҕаламмыт аһаҕас кэпсэтиини салгыы сайыннаран, кэҥэтэн, дириҥэтэн 19-20 үйэлэр кирбиилэригэр үлэлээн-хамсаан ааспыт саха интеллигенциятын килбиэннээх бэрэстэбиитэллэрин, саха судаарыстыбаннаһын төрүттээбит улуу убайдарбыт, 90-с сылларга иккис республиканы олохтоспут чулуу дьоммут ньургун олохторун, турууласпыт идиэйэлэрин, ситиспит кыайыыларын ис хоһоонун кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэр ытык иэспитин толорорго турунуоҕуҥ!
Төҥүлүгэ буолбут Саха Сиригэр гражданскай сэрии
иккис түһүмэҕин сиэртибэлэригэр
өйдөбүнньүк мэҥэ тааһы арыйыы тэрээһинин кыттыылаахтара.Балаҕан ыйын 25 күнэ, 2021 сыл.
Читайте также: