Реферат на аварском языке

Обновлено: 02.07.2024

Мах!муд вук!ана Унсоколо районалъул Хъах!абросулъ гьавурав аваразул машгьурав коч!охъан. Мах!мудил эмен Мух!амадги вук1ун вуго рохьове ун, т!урччи бух!ун, Хунзахъ базаралде хьвадун, гьеб бичун, маг!ишат гьабулев мискинчи.

Мах!муд гьавураб сон бит!ахъе лъазе к!оларо. Амма Мах1муд Ц!адаса Х!амзатидаса ц!ик1к!арав вук!ине ккола. Х!амзатида Мах!муд т!оцеве вихьана базаралдаса вач!унев чи. Гьев вук!унаан бат!и-бат!иял бак!азда куч!дул ах!улев. Гьеб заманалда Мах!муд вук!ана михъида х!ур ч!варав г!олохъанчи. Мах!муд гьеб заманалда жинцаго кеч! Ах!аниги, Хъах!аб росулъа Мах!муд абураб ц!аралдалъун машгьурлъун вук1инч!о.Гьелдаса чанго соналъ хадуб бахъана Мах!мудил маг!арулазда жаниб борхараб гьаракь ва гьелдаго цадахъ гьесул пасих!ал куч!дул т!ирит!изе байбихьана.

Мах!мудил коч!охъанлъиялде нуц!а рагьулаго, гьенир нилъеда цере ч!ола гьусул заманалъ маг!арулазда жанир рук!арал куч!дул хъвалел г!адамазул цо къокъа.

Берцинги бихьула, цох!о рак!алде щвеялде гуребги, гьезде бака-бахъи, гьабизе ва гьезул асаразда гьоркьоса цо-цо, к!и-к!и куплет рехсезеги.

Проверил: - Тинагаджиев Магомед Дж. Выполнил ученица 8 класса

Мах!мудил заманаялъ маг!арулазда жанир куч!дул хъвалел г1адамал г1езег!анго рук!ана. Гьезул лъик!аздасан вук!ана Мест!ерухъа Нурмух!амад. Нурмух!ама жинцаго кеч! ах!улев чи вук!инч!о. Гьев вук!ана мискинаб т!абиг!аталъул чи, черхалдаги заг!ипав, парта-маг!алалдаги язихъав, хъах!лъи жубараб г1умруялъул, г!елмуялъе гьунар бугилан абулев чи. Хъунзахъ районалъул Гьамущив дибирлъун Нурмух!ама вугеб заманалда, дун вук!ана гьит!инав чи, гьеб росулъе буссараб Бакъда Гьамущи абулеб гьт!инаб росулъ муг!алимлъун. Бакъда Гьамущий,нижеда мадугьалихъ йик!ана Хистаман абулей рос-рукъалда йигей цо г!адан. Гьей йик!ана цо гьайбатай,беричай, берцинлъиялъул ц!ар раг!арай, ц!ураб моц! г!адай г!адан. Гьеб заманяалда Т!алъиялъул ханзабазулги бегзабазулги лъималазул балагьи Бакъда Гьамущибе бук!ана. Амма Хистаман вач!анщинав чиясе раг!и кьолей г!адан йик!инч!о. Гьей йик!ана жиндирго намус ц!унарай, г!адамазда жаний адаб-х!урматги бугей лъик!ай, базалияй г!адан.

Гьанже нилъ рач!инин Ч!анк!ал бицине. Ч!анк1а вук!ана, Мах!мудго г!адин, доб заманаялъ халкъалда жанив машгьурав коч!охъан.

Ч!анк!алги Мах1мудилги чанги бат!и-бат!иял куч!дузул мухъал данде колел руго. Масала:

Маг!арухъ унел,хъах!илал нак!к!ал

Хъван бит!ани, кагъат боссе к!веларищ?

Хунзахъе щолелъул, шамалъул гьури,

Гьит!инаб сайигъат т!обит!иларищ?

Цо панаяб х!ухьел бух!улеб рек!ел,

. К!веларищ босизе, самаалъул нак!к!?

Соролел лугбазул бугеб г!акъуба,

Г!арза хъван кьеларищ,хъах!ил зодихъ хьухь?

Ч!анк!алги Мах!мудилги гьал раг!аби цоцазде дандеккун балагьани, цо коцонир т!уралг!анги релъарал руго. Гьездасан ва гьединго г!адамазда жаниб билълъараб тавушуралдасанги бихьула байбихьиялда Мах!мудил вач!ин Ч!анк!ал нухдасан бук!ин ва Ч!анк!адаса гьес пайда босиги. Гьеле гьелъие г!олойин г!емерисел маг!арулаз Мах!мудидаса Ч!анк1а цеве гьавулев вук1арав. Амма учителасдаса гьесул ученик лъик1ав вахъин нахъе ч1валев жо гуро.Мах!мудил куч1дузул цо т1ел Ч1анк1алги ва цогидал маг1арул коч1охъабазулги квер г1унт1улареб борхалъиялда буго.

Амма Мах1мудил гьел коч1охъаби хадур г1унт1улареб,жиндир хасаб цоги бат1иябги нух бук1ана. Масала: Мах1мудида релълъинабулаан цо жо цо жоялда г1адин, цо чанго жоялдаса данде гьабура х1ал гьединабго цоги х1алалда. Масала:

Борхатаб маг1арде к1иго г1ищкъул т1егь,

Цоцазе щапула, данде щоларо.

Гъваридаб к1алахе к1иго ицул лъим.

Цоцахе чвахула, гъорлъ жубаларо.

Гьаниб Мах1мудица нилъеда цебеч1езабулеб буго борхатаб мег1ералъул сурат, гьениб гьорочахъдилеб буго к1иго к1иго г1ищкъудул т1егь. Гьеб суратги бихьизабулеб Мах1мудица мат1уялда жаниса г1ади, г1ажаибго гвангъарал раг1абазда жанисан, киназего загьираб х1алалда.

Киг1ан недегьал, гьуинал маг1наби Мах1мудица гьенив нилъеда цере лъалел ругел ва киг1ан берцинаб, гьайбатаб формагьел маг1набаздат1ад гьес рет1унеб бугеб.

Язихъав яшавалъул инсудалъач1о ва бич1инч1о Хъах1абросулъа, рогьалил ц1ва г1адин, кидаго кунч1ун бук1унеб гьунар биисун бук1ин, киг1ан гучго, къуватго

маг1арулазул адабият цебе т1ун аниги, гьелда раг1ад рехизе гьеч1олъи.

гьелъул нур свине гьеч1олъи гьеб х1асратлъунги мисаллъунги бук1ине

бугеблъи. Биценалда рекъон, инсуца васасда гьарулеб бук1ун буго

кеч1ги жибго тун, ракьалде вуссаян, векьарухъанасул г1амал-т1абиг1ат

босун, гьезул кьерулъ ч1аян. Х1атта, ццим бахъарав чияс, васас рек1ел

бидулъ къалам ччун хъварал асарал зама-заманалдаса ц1адареги рехун,

рух1улел рук1ун руго.

Кагъатни бух1изе бегьила, гьелъие г1емераб ц1а къвариг1унаро, хехго

пархун уна, амма кинаб г1асияб ц1адуцаха бух1илеб бах1арчилъиги,

сахаватлъиги, рек1ел г1ат1илъиги, г1адамасдехун бугеб божилъиги:

инсанасул анищги, къасдги, рохелги, пашманлъиги, рокьиги, ццинги,

недегьлъиги, сог1лъиги, х1асратлъиги.Хъвана Мах1мудица камилал,

т1ад раг1и абизе бак1 гьеч1ел къасидаталги, сариналги, щиг1рабиги,

маг1абиги. Хъвана цох1о ах1ун теч1о.

Маг1арулазда лъалаан Мах1мудил х1асрат. Бекьилъ росулъа Муи

йик1ин. Биценалда рекъон, гьей йик1ун йиго г1адатияй маг1арулай,

щибго гьедиг1ан бицинег1ан, коч1олъ ах1изег1ан берцинлъи,

гьайбатлъи гьеч1ей ч1ужуг1адан.

Цониги Мах1мудил коч1олъ гьелъул ц1арги рехсон гьеч1о. Муи гьесул г1емерисел

куч1дул сайгъат гьарун рук1ун ратаниги, х1акъикъаталда гьел гьел гьарун ккана

киналго маг1арул руччабазе сайгъат гьарураллъун, гьезул даража ц1акъго ц1акъ

борхалъуда бахинабураллъун. Дуниялалъуб рокъоб бищун т1адег1анабги, къадруябги,

беричабги, къиматабги, берцинабги-кинабго гьес х1алт1изабуна ч1ужуг1аданалъул

Коч1охъанасул ихтияр бук1ана гьадин хъвазе:

Биинаан гьец1о, бух1илаан ц1ул.

Дуе гьабунщинаб сипат гьабуни;

Биххилаани кьуру, кьват1илаан гох1,

Дуй г1адин рецц гьабун, цеве ч1анани.

Рокьи ва йокьулей гьел рук1ана Мах1мудида жиндир замана жаниса якъинго ва

г1ат1идго к1иго бихьулеб мат1у. Гьелъин коч1охъанасул замана, г1умруялъул

чвахи, г1аламатал, балъголъаби, сахал ва хашал рахъал нилъеда Мах1мудил

асараздасан лъалел ва цере ч1олел.

Киназего гуро вокьулев жидедасаго т1ок1авни.Гьев рик1к1уна «рехъалъа т1убараб

босун, давла бак1арулел т1адчаг1и, г1орц1изег1ан квине хинк1алги, черх

бицараб рет1илги щвелародаян рух1 бахъун х1алт1улел зах1матчаг1иги. Гьел

рук1ана бат1и-бат1иял напсалъул, хасияталъул, пикрабазул г1адамал.

ц1акъ лъик1 бич1ч1улаан. Гьелъин Мах1мудил асаразулъги г1емер

данде ч1валел х1акъикъаталъул рит1ухълъи гьеч1олъиялъул х1акъалъулъ

Тайпа къадруялъул къецги дир гьеч1о,

Къадарасе буго бит1 дунялалъул.

Гьелъин Мах1муд т1олабго г1умруялъ х1алихьалъиялдеги, х1айванлъиялдеги,

Хъублъиялдеги данде къеркьолев вук1арав. Лъиениги я х1акимчиясе, я

т1адчиясе гьес бет1ер къулич1о, къулана цох1о бац1алъиялде, рит1ухълъиялъе,

гьуинлъиялъе, г1адамазул гьудул-гьалмагълъиялъе, адабалъе.

Квешлъи, хъант1илъи, х1алихьалъи даимго тахида бук1иналдаса рак1

буссиналъ рижараллъун рук1ине ккола гьадинал мухъал:

Гьанже дунялалъул халго гьабуге,-

Хинк1ал ц1ик1к1арасул ц1ар бахъун бугин.

Ц1уяв, бихьинав чи- бат1алъи гьеч1о,-

Т1аде чакар барав хан лъугьун вуго.

Жидерго ях1ги, рух1ги г1аданлъиги бичун данде гьабулеб бугеб маг1ишаталда

Коч1охъанас вешаб раг1и абураб ц1ар лъуна. Гьеб раг1уцаги инсанасул гьан

кванала. Цогияв гьудул-гьалмагъ вичич1ого, данделъулеб жо гуро х1арамаб

боц1и. Гьединлъидал батила Мах1мудил устарлъи жинца цебе бачарав,

гьевго г1адин гьунар т1ок1ав, гьанжесеб заманаялъул ц1ар раг1арав шаг1ир,

Х1амзатил Расулица нилъер заманаялъул тохал ишал къват1ир ч1вазарун

хъвараб гьесие мугъч1варайги гьабун. Жиндирго напсалда, хасияталда,

г1амал-т1абиг1аталда рекъон Хъах1абросулъа Мах1муд вук1ана

къеркьохъанлъун. Къеркьана къисматгун, къеркьана жаваб

гьеч1еб рокьигун, къеркьана квешлъигун, ццингун, къеркьана

тушманзабигун, къеркьана т1адчаг1игунъ.ъ

Т1олго аб дунялгун даг1ба буго дир,

Я дун къуркьуларо, я аб къоларо.

Къуркьи коч1охъанасда лъалароан, къуркьич1о лъиего,

къуркьана цох1о инкъилабалъе, цох1о гьелда к1олаан

Мах1мудие рокьукъаб х1укумат т1аса рехизе. Гьев

гьелъул байрахъалда гъоркь ч1вана жиндирго ахирисеб

кеч1 гьелъие сайигъат гьабуна:

Ракьул бут1а гьеч1ел, бокьоб панз гьеч1ел,

Гьаб бурангун лъугьа дунял лъухьизе.

Дирги г1ищкъуялъул ц1ураб каранзуй.

Кепаб гьугьен бугин гьеб гьуриялъул

гьелъул г1аксалда жиб-жиб росулъ, жив-жив маг1аруласул рокъов бищунго урхъарав

Специфика изучения эпических произведений. Саидова С.Т.

Расулова Н.М. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО- КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ РОДНОГО ЯЗЫКА

Новые информационные технологии вносят существенные изменении в работу учителя. Занятия в инновационном режиме меняют мировоззрение самого педагога. Учителю - новатору становится самому интересно

Проект "Значение изучения родного языка на современном этапе"

ЦеберагIи МацI ккола щиб халкъ босаниги, гьелъул миллаталъул бечелъиялда гьоркьоб бищун аслияб хазина. МацI тIагIиналдалъун халкъалъул миллатги тIагIуна,кинабниги гьелъул бечелъиги

Доклад "Авар мацlалъул ва литератураялъул дарсазда цlиял технологиял хlалтlизари".

Пачалихъалъул лъайкьеялъул стадартазда (ФГОС) рекъон авар мац1алъул дарсазда ц1иял педагогикиял технологиял х1алт1изари.

ДРАМАТУРГИЯ ЛЪАЗАБИЯЛЪЕ ТIОБИТIУЛЕБ КЛАСС ТУН КЪВАТIИСЕБ ХIАЛТIИ

Адабияталда хурхун, школалда тIибитIулеб класс тун къватIисеб хIалтIул букIуна кIиго аслияб тайпа: адабиял байрамал (зама-заманалда тIоритIулел) ва адабиял: гIуцIаби (даим тIоритIулел).

Нилъер аслияб масъала ккола авар мацI ва адабият малъиялъул кIвар бугел суалазде тIолго жамгIияталъулго кIвар буссинаби, школазда миллиял мацIазда филологияб лъайкьеялда хурхарал батIи -батIиял суалал рагьизе рес кьейи, гьел цойидеги гьарун, жамгIияталъулго пикру хIисабалда, чIванкъотIарал, лъутIа- къотIарал хIукмаби рахъиялъул мурадалда, нилъер республикаялъул нухмалъулезда цере лъей. Ассоциациялъул кIиабилеб масъала ккола авар мацIалъул ва адабияталъул мугIалимзабазе методикияб кумек щвезаби, цоцазул махщалил бажариялъул ва хIалтIул хIалбихьиялъул цоцае бицине рес кьей, гьединго, сайт гьоркьоб ккун, цоцазулгун профессионалияб бухьен гьаби ва цогидал сетазул къокъабазулгун бухьен гьабизе рес кьей.

Кинабха букlине кколеб жакъасеб магlарул мацlалъул дарс? Дарс бачунеб къагlидаги, дарсил гlуцlиги, тlалабалги - гьел батlиял ругищ гьанже?

Хlакъаб жо, лъабабго мурад тlубазаби - лъай кьеялъул, цебе тlезабиялъул ва тарбия кьеялъул - чара гьечlого къваригlунеб рахъ буго дарсил. Амма нилъер заманалда дарс бичlчlизабизе ккани, батlи-батlиял къагlидаби ралагьизе кколел руго. Гьанже раккарал цlи-цlиял алатазда, гьарулел ругел хиса-басиязда рекъон, дарсил гlуцlиги хисизабизе кколеб буго. . [4, С. 14]

Цохlониги учитель вукlунаро жиндирго дарс квеш ине бокьулев. Щивасе бокьула лъай кьеялъул рахъ цlалдохъабазул гъира бижизабулеб, ракl базабулеблъун гьабизе. Лъимал ургъизе тlами бараб буго гьесда сверухъ ругел шартlазда, гьев гъираялда хlалтlулеб сверухълъиялда. [2, С. 4]

Гьанже ругел лъималазе гlемерисезе ургъизе бокьулеб гьечlо. Гьел ругьунлъун руго, кнопкаялда килищги цун, къваригlарал баянал бигьаго интернеталдаса росизе. Къо бихьун, захlмалъи лъан, жалго хlалтlун, хlасилал гьарун босараб лъаялъукье бахунеб жо щибха букlинеб? Хасго шагьаралъул школазда, дагьал гурони авар мацlалъе сагlталги рихьизарун гьечlеб мехалъ, киналго лъималазул пикру дарсиде буссинабизе ккани, учителасе рес гьечlо цlиял алатал хlалтlизаричlого. Цlалдохъанас лъай боси, цlалул захlматалде гьев куцай, жиндаго лъачlого хlалтlизе тlами, кlвар кьун гlенеккизе лъай бараб буго, учителас цlиял къагlидабаздаса пайдаги босун, дарс гlуцlиялда. Гьединлъидал цlиял алатазул кумекалдалъун школазда авар мацl ва адабият малъи - гьеб ккола гьанже заманалда кlвар бугеб суаллъун. Гьез лъималазул гъира базабулеб буго дарсида хlалтlизе, щивас жиндирго пикру рагьизе, гьезул гьунарал лъазе.

Цlиял алатал хlалтlизарулаго учителасда цере чlарал масъалаби ккола:

1. Авар мацlалъул дарсазда лъималазул лъай борхизабизелъун компьютералъул программаби хlалтlизариялъул къагlидаби лъазари.

2. Авар калам малъулаго интернеталдаса щиб къадаралда пайда босизе бегьулебали хlисаб-суал гьаби.

3. Магlарул мацl малъулаго цlиял алатазул бугеб кlваралде пикру буссинаби.

4. Цlиял къагlидабазул кумекалдалъун щибаб дарс гlуцlи.

Цlиял технологиял хlалтlизариялъе кlвар буголъи ккола:

- жалго жидедаго чlун хlалтlизе бажари;

- лъималазул творческияб рахъ рагьизе рес щвей;

- щибав цlалдохъанасул махщел, бажари бихьи;

- ургъизе, жидерго пикру рагьизе ругьунлъи;

- гъира гьечlого хlалтlулел лъималги жидедагоцин лъачlого хlалтlизе лъугьин.

Цlиял технологияздаса пайдаги босун, авар мацl ва литература малъизе хlалтlизарула гьал хадур рехсарал къагlидаби:

- цойгидал лъугьа - бахъиназулгун, баяназулгун бухьен гьаби;

- пайда босизе текст букlин;

- цо чанго цlалдохъан цолъун хlалтlулъе лъугьин, къецал гьари;

- ургъун текстал гlуцlи;

- аслиял рагlаби ралагьи;

- гlадатияб гуреб къагlидаялъ тlадкъаял гьари.

Нилъер предметалъул хаслъиги кьочlое босун, киналго гуро цlиял алатал хlалтlизарун бажарулел. Гьединлъидал чlей гьабизе бокьун буго компьютералъул технологиязда.

Учителасе компьютер ккола къваригlанщинаб материал жаниб батулеб сандукlлъун, гьесухъе материал босун бачlунеб иццлъун, берда бихьулеб пособиелъун, лъай борциналъул ва хадуб хал кквеялъул алатлъун. Гьелъ лъималазе дунялалъул хlакъикъат рагьула. Кумек гьабула гlумру батlияб бералдалъун бихьизе, лъугьуна батlи-батlиял тадбиразул, лъугьа-бахъиназул гlахьалчилъун. Хал-шал гьабиялъул баяназда рекъон, гlадамасда ракlалда чlола бицунеб рагlараб жоялъул 1/4 бутlа, бихьаралъул - 1/3 бутlа, бихьаралъулги рагlаралъулги цадахъ - 1/2 бутlа, живго цlалдохъан гъорлъе лъугьун цадахъ хlалтlулев вугони - 3/4 бутlа.

Дица компьютер дарсазда хlалтlизабула, битlун хъваялъул ва битlун ишараби лъеялъул лъималазул бажари ва гьунар цебетlезабизе. Проекторалъул кумекалдалъун доскаялде речlчlизарун гьарула текстал - диктантал. Цlалдохъабаз гьоркьор риччарал бакlазда данде кколел хlарпал яги лъалхъул ишараби лъезе ккола.

Литератураялъул дарсазда рихьизарурал текстазул яги кочlол мухъазул гьоркьор риччарал рагlаби хъвазе тlамула, автор вихьизавула. Кициялъул байбихьиялъе ахир ургъизе тlамула. ФГОСалъул тlалабазда рекъон, дарсида лъола проблемиял суалал, цlакъго кlвар кьола цlалдохъабаз жидерго пикру загьир гьабиялде, киналъулго хlасилалде жалго рачlинариялде. Дарсил букlаниги, лъазабулеб тексталъул, асаралъул букlаниги тема рагьулеб мехалъ, аслияб рагlиги батун, гьелда тlасан кечl ургъизе тlамула.

Масала: Щумухъилаб кечl (синквейн)

Малъула, куцала, цере рачуна.

Цlуне, гьудул, дуца дурго рахьдал мацl.

1.мухъ - кьочlое бугеб рагlи – предметияб цlар босула.

2 мухъ - сипат бихьизабулеб, аслияб магlна жанибе бачунеб кlиго прилагательное босула.

3 мухъ - гьабулеб иш бихьизабулеб, темаялъе данде кколеб 3 глагол ургъула.

4 мухъ – аслияб магlна жанибе бачунеб предлжение ургъула.

5 мухъ – тlоцебесеб мухъалъул предметияб цlаралда бухьараб, хlасил гьабулеб рагlи ургъула.

Гьединал хlалтlабаз цlалдохъабазул мацl бечед гьабула, ругьунлъула бетlер хlалтlизабизе, цояб цоялда бухьинабун хlасил гьабизе. Гьедин бачунеб бугони, лъималазулги гъира бижула.

Дарсида хасаб бакl ккола презентацияз. Гьел хlалтlизарула, лъимал жалго жидедаго чlун хlалтlизариялъул, щибав цlалдохъанасул лъаялъухъ халгьабиялъул мурадалда. Слайдаз цlакъ кумек гьабула цlияб дарс бицунеб бугониги, лъай гъварид гьабулеб бугониги, щибаб лъимералъе батlаго тlадкъай кьезелъунги.Тестазул кумекалдалъун рес щола хехго, заман хвечlого, якъинго цlалдохъабазул лъаялъухъ хал гьабизе.

Дарсазде лъималазул гъира базабизе пайда босизе бегьула интернеталдасанги. Гьелъул кумекалдалъун учителасе рес щола дунялалъул бокьараб бакlалда бугеб цlияб хабар лъазабизе. Авар адабияталъул дарсазда Расул Хlамзатовасул, Фазу Гlалиевалъул асарал малъулаго дица интернеталдасан биччала гьезул хlакъалъулъ документалияб фильм. Гьениса росун рихьизарула хъвадарухъабазул портретал, батlи-батlиял суратал.

Гьеб гуребги, интернеталъул кlудияб кумек буго лъимералъул киналго рахъал рорхизаризеги. Гьелъул кумекалдалъун цlалдохъабазе рес щвана батlи-батlиял конференциязда, къецазда гlахьаллъи гьабизе, газетазде, журналазде макъалаби, кучlдул ритlизе.

Нилъер заманалда цlакъ кlвар кьезе кколеб буго сахлъи цlуниялъул технологияздеги. Жакъа кванилъги тlабигlаталдаги жагъа-гъалатlлъи букlиналъ, къо бахъанагlан, лъималазул сахлъи нахълъулеб буго. Гьаризе кколел руго сахлъи цlуниялъе хlалтlаби. Хасго гlисинал классазул лъималазе чlезабизе ккола хlухьбахъиялъул заман. Свак чучизе, черх битlизе гьарула физминуткаби. Сочинение хъвалалде цебе цо-цо къватlире цlияб гьаваялде рачуна, лъагlалил заманалъул тlабигlаталда лъугьунел гlаламатазул бицуна. Хадусеб дарсиде гьелда тlасан сочинениеги хъвала. Дарс бачуна лъималазул рекlелъ божилъи бижулеб хlалалда, дарсил тартиб цlунун.

Палхlасил, авар мацlалъул дарсазда учителасда кlвезе ккола лъай кьезе гуребги, лъималазул живго гlураб ракьалде, тарихалде, мацlалде, жиндирго халкъалде рокьи бижизабизеги. Мацlалде бугеб кlвар гьечlолъи - гьеб ккола нилъерго тарихалдаги букlинеселдаги тlад мал чlей. Гьанжесел цlалдохъабаз дагь гурони тlахьалги цlалулел гьечlо, цlиял алатазул гурони мацlги лъалеб гьечlо. Гьединлъидал гlун бачlунеб гlел тарбия бугеблъун лъугьине, гьезул рухlияб дунял бечед гьабизелъун хlалтlи гьабизе ккола. Гьел ругьун гьаризе ккола компьютералъул тlагlалабазул лъикlал рахъаздаса пайда босизе. Гьеб киналъулго борхалъуде рахине ккани, цlалдохъабазул дарсазде рокьи бижизабизе ккола, цlиял алатаздаса пайдаги босун. Гьедин гьабуни дарсалги лъималазе лъугьуна гвангъараллъун, ракlалдаса унареллъун, мацlалде рокьи бижизабулеллъун. Цlалдохъан релълъуна гъотlода: дунялалъул культураялъул чlорал речlчlула гlаркьалабазде, жив тlаб вижараб ракьалдаса сокалги цlула кьалбаз гlадин.

Дагестан относится к восточной части Северного Кавказа и делится на горную и равнинную части. Это одно из самых многоязычных мест на Земле: на территории площадью 50 300 км² сконцентрировано несколько десятков языков.

Аварский язык является одним из языков межэтнического общения в Дагестане. Большинство говорящих на аварском языке населяют бассейны рек Аварское Койсу и Андийское Койсу, впадающих в Каспийское море. Основную долю говорящих составляют аварцы, а также представители андийских и цезских народностей. По данным Всероссийской переписи населения за 2010 год, в России проживает 912,1 тыс. аварцев, из них на аварском говорят 715 тыс. человек. За рубежом аварский язык можно встретить на севере Азербайджана, северо-востоке Грузии, в Турции и Сирии.

Аварский язык относится к уязвимым: в местах компактного проживания аварцев на языке разговаривает большинство детей, но его использование ограничено.

Магомед Магомедов:

Село Чуниб [Чуниб]: Мун киля ягIарай? Егьиляхха нижер игьнихху.

Село Цуриб [ЦIцIуриб]: Мун кий йиарай? ЯчIалахха нижер гьаний.

Село Содаб [Содаб]: Мун киля ягIарай? Егьиляхх нижер гьанихху.

Село Рисиб [Риссиб] (Дусрах): Мун киль яарай? Егьиляхха нижер алълъайхху.

Село Гочоб [Гьочоб]: Мун куй юарай? Егьундайищ нижер гьанихху.

Село Мугурух [Мугурухъ]: Мун кийля югIарай? Егьиляхха нижер гьанихху.

Нина Добрушина:

— Селение Хунзах расположено на Хунзахском плато в сердце нагорного Дагестана. Оно сыграло важную роль в распространении аварского языка. С географической точки зрения это очень интересное место: вы поднимаетесь все выше и выше в горы по извилистым тропам — и внезапно оказываетесь на равнине. Исторически сложилось так, что люди, перегонявшие скот на зимние пастбища или просто путешествующие из села в село, проходили через это плато и часто останавливались на ночевку в Хунзахе.

Магомед Магомедов:

Урадинская надпись. Источник: Урадинская надпись (к вопросу о развитии аварской письменности на основе грузинского алфавита) / Хапизов Ш.М. // Вестник Дагестанского научного центра РАН. 2015. № 58. С. 65-70.

Яков Тестелец:

— Некоторые исследователи считают, что алфавит Услара точнее всего отражал особенности аварской фонетики. Хотя у барона не было специального филологического образования, его описания кавказских языков, в частности аварского, до сих пор сохраняют не только историческое, но и научное значение. Разработанный им алфавит был точным в том смысле, что каждый знак алфавита соответствовал звуку аварского языка. Но этот алфавит уже давно известен только специалистам.

Читайте также: