Изложение по лезгинскому языку на тему сик1ни жанагур

Обновлено: 05.07.2024

Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику

Зарегистрироваться 15–17 марта 2022 г.

МКОУ «Икринская средняя общеобразовательная

«Школада лезги халкьдин мецин

лезги ч1алан ва литературадин муаллим

Тагирова Аксана Магомеднабиевна

Школада лезги халкьдин мецин эсерар чирунин методика.

Малум тирвал, литературадин тарсар яшайиш чирзавай тарсар я. И фикир халкьдин фольклор, яни мецин эсерар, чирзавай тарсаризни тамамвилелди талукь я. Халкьдин мецин эсеррихъ аялриз тербия гудай еке къуват ава. Фольклор ахтармишзавай алимри тестикьарзавайвал, к1ел - кхьин, ктаб дафтар авачир девирра инсанар чпин алатай вахтарикай, несилрикай, яшайишдин тежрибадикай къерех хьана, абурухъ галаз алакъа авачиз амачир. Акси яз, абур яшайиш аннанмишиз, т1ебиатдикай чирвилер къачуз,ата бубайрин тежриба ишлемишиз алахъзавай. Чпин яшайишдикай махар, кьисаяр, риваятар, манияр, къаравилияр, мисалар, миск1алар ва мецин масса эсерар теснифзавай. И вири эсерриз санлай халкьдин мецин яратмишунар ва я фольклор лугьуда. Фольклордиз екекъимет ва фикир гуни мили художественный литература вилик финиз еке тагьсир авуна.

1.Квез халкьдин мецин гьихьтин эсерар таниш я?

2. Гьихьтин манияр хуралай чида?

3. Гьихьтин махар чида? Махар гьихьтинбур жеда?

4. Гьихьтин мисалар чида?

5. Квезгьихьтин миск1алар чида? ва мсб.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар чпин метлебдив агакьун патал муаллимди аялрин фикир ихьтин кьет1ен терефрал желбда:

а) мецин эсерар гьар са халкьдин литература я;

б) мецин эсерри халкьдин уьмуьр, адан мурадар – метлебар, майилар, эрзиманар къалурзава;

г) м.э.-й халкьдин культура, философия, ахлакь ва психология аквазва.

д) м. э.-й халкьдин ацукьун –кърагъун, т1уьн – хъун, пек – партал, майишат кьат1уз жеда. Ихьтин кьет1енвилер чара авун патал жуьреба – жуьре девирриз талукь эсерар сад садав гекъигда, аялрив лазим тир къейдер ийиз тада. К1венк1вечи тежрибадай аквазвайвал, халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар ихьтин жуьрединбур жеда:

а) устаддиз к1елунин тарс;

б) гъавурда тваз – тваз к1елунин тарс;

в) х. м. э-н мана суьгьбетиз чирунин тарс;

г) ч1ал гегьеншардай тарс;

д) нетижаяр хкуддай тарс;

е) тикрарунин тарс.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай гьар са тарс илимдинни методикадин рекьяй вини дережада аваз гунн патал муаллимди алай девирдин истемишунар фикирда кьада ва абурал амал ийида; тарсунин къурулуш (тарсунин манна метлеб, адан жуьре, методикадин гьа и тарсуна виридалайни хийирлу къайдаярни амалар, ц1ийи чирвилер къачудай къайда, аялрин винел гуьзчивал тухудай къайда) тайинарун ; тарс тешкилатлувилелди кьиле тухун (тарс алатай ва къвезмай тарсарихъ галаз алакъалу авун, тарсуниз талукь шикилар ва техникадин методикадин жуьреба-жуьре къайдаяр ишлемишун, тарсуна аялриз ц1ийи чирвилер къачуда ва абур аннанмишдай мумкинвилер тешкилун); тарсунин м-метлеб (тарс аялриз тербия гузвайди хьун, чирвилер са тайин тир тартибда аваз гун, аялрин агалкьунарни кьат1уна фикирда кьун, т1ебиат к1анарун, аялар чпин къейдер субутариз вердишарун, деринарун; тарс эсерлуди (тарс аялриз хуш хьун, тарсуни аялар ц1ийи чирвилер къачунал желбун, тапшуругъар жуьреба – жуьре хьун , аялри чирвилер къачузвай герекатар муаллимди мадни хийирлу рекьихъ элкъуьрун, тарсуна гьуьрметдин алакъаяр тешкилун) хьун.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсара муаллимдивай ихьтин методикадин къайдаяр ишлемишиз жеда:

а) ч1алан къайдаяр (суьгьбет, к1елна гъавурда тун, лекция);

б) наглядный къайдаяр (гуьзчивилер тухун, шикилар къалурун, экскурсияр тешкилун);

в) тежрибадин къайдаяр (жуьреба-жуьре упражненияр, тежрибадин к1валахар).

Муаллимди гьак1 программированный ва проблемный къайдайрални амал авуна к1анда. Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсара муаллимди методикадин ихьтин амалрикай менфя ткъачуда:

2. Эсер ва адан ч1укар муаллимди чешне яз к1елун.

3. Ц1ийи ва четин гафарин гъавурда тун.

4. Эсер муаллимди мад сеферда к1ел хъувун.

5. Эсер аялри к1елун (текдиз, ролриз пайна, юлдашри гъалат1ар хкудиз, хордалди, ч1укариз пайна, чешнелудаказ ва ик1 мад.)

6. Эсердин манадикай суьгьбетун.

7. Эсердин ч1укар хуралай чирун.

8. Эсер ч1укариз паюн ва абуруз кьилер гун.

9. Суьгьбетдин планар туьк1уьрун (куьруь, яргъи).

10. К1елай эсердай изложение,сочинение кхьин.

11. К1елай эсердикай аялри чпин фикир лугьун.

12. К1елай эсердиз ухшар манияр, махар теснифун. Алай девирдин гьар са тарс хьиз халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсарни ихьтин паярикай ибарат хьун лазим я: ц1ийи материал чирун, къачур чирвилер мягькемар хъувун, аялри чирвилер къачузвай вилер гуьзчивал авун ва абурун чирвилериз къиметар эцигун, к1вализ тапшуругъ гун, къачур чирвилер тикрарун ва тартибда тун. Ц1ийи материал чирун, ц1ийи чирвилер къачун, малум тирвал, виридалайни важиблу паяр я. Аялар ц1ийи материал чириз вилик амаз гьазурна к1анда. Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар я, абур эсерлубур хьун патал ва аялри чирвилер хушвилелди къачун патал, шикилар къалурунилай, грампластинкадин куьмекдалди халкьдин манийриз яб гунилай башламишна к1анда. Мад и тарсара техникадин тадаракар ишлемишна к1анда.

Тарсуна аялар к1елзавай эсердин, текстинин винел чирвилер къачудай к1валах тухуз вердишарда. Ихьтин к1валахдихъ агъадихъ галай жуьреяр хьун мумкин я:

а) муаллимдин суалриз аялри текстинай жавабар жагъурун, абур к1елун ва кхьин;

б) к1елай ч1укунин манна жуван гафаралди суьгьбет хъувун;

в) текст манадин жигьетдай тамам чч1укариз паюн ва абуруз кьилер гун;

г) текстинин, адан ч1укарин планар туьк1уьрун;

д) текстинай т1ебиатдин шикилар ва геройрин характеристикар, ч1алаз ранг ядай гафар жагъурун, кхьин;

е) герояр сад садав гекъигун;

ж) литературадин илимдиз талукь макъалаяр к1елун;

з) классдилай къеце меслят къалурнавай эсерар к1елун ва мсб.

Ч1ал гегьеншарунин мураддалди 4-5 классра к1елзавай аялар куьруь сочинения ркхьиз вердишарда. 5-6 классра кьилин фикир фольклордин эсерар анализ авуниз гана к1анда. Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсара аялар литературадин илимдиз талукь малуматрихъ галаз таниш жезва, ч1алаз ранг язавай гафар-терминар (эпитет,метафора, гекъигунар ва мсб. ) чирзава. Литературадин тарсара, программадилай гъейри, зарафат, хъвер, сатира квай куьруь-куьруь эсерар: шиирар, манияр, махар, кьисаяр к1елна к1анда. Ихьтин эсерар к1елзавай, мезели ихтилатриз яб гузвай уламар поэзиядин декьикьайрал гьисабиз жеда. Поэзиядин декьикьаяр патал ц1ийи - ц1ийи эсерар аялри чпини к1валера хкяда ва тарсуна к1елда. Методикадин ихьтин амалди аялар хайи литературадин тарсара творческий к1валахар тухуз вердишарда. Фольклордин эсеррай са жерге творческий к1валахарни тухуз жеда:

а) к1елай эсердик (махуник, кьисадик ва я къаравилидик) са жерге дегишвилер кутуна (геройрин т1варар, абурун гьерекатар, чкаяр дегишарна), жуван эсер теснифун;

б) к1елай эсердиз (мах, мани, мисал…) теснифун;

в) муаллимди гайи темадай халкьдин эсердиз ухшар авай махар, мисалар, манияр ва мсб. теснифарун;

г) эсердин эхир давам хъувун;

д) сифте кьил жува туьк1уьрун; ва ик1 мад.

Мецин эсерар чирзавай методикадин важиблу уламрикай сад абурун ч1алан винел к1валах авун я. Гьавиляй муаллимди гьар са тарсуна фольклордин эсеррин ч1алан винел к1валах тухуда: четин гафарин манна ачухарда, абур кваз предложенияр туьк1уьрда; абур гафарганра ва я литературадин дафтарра кхьида; суьгьбетдин вахтунда аялривай ц1ийи гафар, ибараяр, эпитетар, гекъигунар, терминар ишлемишун истемишда.

Фольклордин эсерар чирзавай тарсар муаллимди алай девирдин яшайишдихъ, чи йикъарихъ галаз алакъалу ийида. Халкьдин къагьриман рухвайринни Шарвилидин гьерекатар гекъигда, аялривай къейдер ийиз тада.

Халкьдин мецин эсерар чирдайла, аялриз к1валера тамамарун патал са кьадар тапшуругъар гуз жеда:

1. Тайин тир девирдиз талукь эсерар к1елун ва суьгьбетиз чирун.

2. К1елай эсердиз ухшар авай эсерар теснифун.

3. Аялрин уьмуьрдиз мукьва темайрай куьруь махар ва манияр теснифун.

4. Яшлу инсанривай махар, манияр, мисалар ва миск1алар кхьин хъувун.

Мецин эсерар к1елна куьтягьайла, тарсарилай кьулухъ викторина тухуз жеда. Викторинадин план муаллимди аялрин алакьунриз килигна туьк1уьрда.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар аялар хайи литературадин эсерар к1елуниз ва чируниз гьазурда. Дагъустандин мили школада урусрин фольклордин эсерар чирунин методика лезгийрин фольклордин эсерар чируниз мукьва я. Гьавиляй муаллимдивай школада урусрин фольклор чируниз талукь иллимдинни методикадин к1валахрикай менфят къачуз жеда.

Мекьи кьуьд акъатна, гуьзел гатфар алукьна. Гужлу (гьихьтин?) марфар къвазва (гьихьтин?), къацу (гьихьтин?) векьер экъеч I нава, тарар къацу хьанва. Т I ебиатдал чан атанва. Ша чна гатфарикай са мани лугьун.

Хьайила гатфар бере,

Ачух хьана дагъ, дере,

Цуьк акъатна гьар жуьре

Багъдин иервал вуча.

Багъдин иервал вуча,

Ат I лас хьтин гуьлчимен,

Дагьдин иервал вуча.

3- Чаз и маниди вуч къалурзава?

(Гатфарин гуьзелвал, , гуьрчегвал, лишанар къалурзава).

Чи тарсуниз мугьманвилиз Кац атанва

Кац гьихьтин гьайван я?

Регьимлу акьуллу, хъсан къилихдин.

Адан парталар гьихьтинбур я?

Яру шляпа. Рехи шалвар. Яру перем.

Терс бац l ияр:

лацу ва ч l улав. Къведа кьве бац l и, таниш жеда.

-Салам аллейкум. ч l улав бац l и!

-Аллейкум ассалам, лацу бац l и!

-Вун гьиниз физва, ч l улав бац l и?

-Зун сад лагьай нумрадин школадиз физва. Къе чирвилер хкаждай лезги ч l алан тарс кьиле физва. - Алат. Заз рехъ це! - Ваъ, гудач. Зунни къведа. –

-Квахь за виликай! Абур къведни кк l из- кк l из вац l уз аватна.

Акьуллу бац l ияр:

- Салам аллейкум бац l и!

- Аллейкум ассалам бац l и!

- Вун гьиниз физва?

- Зун школадиз физва, ана чирвилер хкаждай лезги ч I алан тарс кьиле физва, ша вунни захъ галаз.

Акьуллу бац l ияр чирвилер хкажиз фена, Нагима Магомедовнадихъ галаз таниш хьана.

Гьихьтин? Гьи? Суалриз жаваб гудай, лишанар къалурдай гафариз прилагательное лугьуда.

А) – Агьадихъ галай существительнийрин лишанар къалурдй гафар жагъуриз кхьихь.

… там. …кьуьд. … ич. (еке, вили, ч1улав,

… цав. … гада. … чай. мекьи, зирек, лацу,

… ц I ивин. …жив. …дуст. яру, ширин, хъсан)

4.Физ-минутка.

Къа-къа ийиз къазари,

Къати ванер акъудна,

Тарцин к I аник ксанвай

Зун ахварай авудна.

4- Карточкайрин винел к I валах.

1) Бубайрин дустаривайни… рекъивай яргъа жемир. (гьяркьуь).

2) …марф яргьалди кьвадач. (Ири).

3) Аял… ахварик ква.(Ширин).

5- Антонимар кхьихь: гьяркьуь-гуьтуь

акьуллу – ахмакь

6. Синонимар: гьяркьуь – гегьенш

дар – шуьк I уь

7 – Текдиз кхьидай к I валах

Агъадихъ ганвай предложенийра зат I арин лишанар къалурзавай гафар-

прилагательнияр мукьва метлеб авай гафаралди дегишарна, тетрадда кхьихь.

Месела: Мекьи кьуьд, къайи кьуьд,…

Гала къацу чуруни,

Азар вичикай бизар я,

Т I варни вичин…(газар)я.

Вич са к I вачел алайди,

Лацу перем галайди,

Гьар са пешни- перем я,

Т I варни вичин…(келем)я.

9- Доскадал гафар кхьида, дуьз суал эцигда.

Гатфар (гьихьтин?)…. гуьлуьшан.

Гад (гьихьтин?)… .

Зул (гьихьтин?)… .

10- Нетижаяр кьун:

шиирдай прилагательнияр ахкун,

суалар эцигун гьи ч I алан пай ят I а

Кьакьан дагьлар, вили Каспий,

Самур. Сулак тамарни.

Дагьустандихъ ава вири,

Дере, дуьзен, к I амарни.

11. Нетижа: Къенин чи тарсуна гьи ч I алан паюникай рахана, чирвилер къачуна (прилагательное).

2. Дидед ч I ал тийижир инсан ч I ехи бахтуникай магьрум я.

3. Ч I ал акьулдин булах я, акьул – ч I алан дамах.

4. Гзаф чир хьайила, инсан къуватлу жеда.

Апрелдин къанни вад.

Классдин к I валах.

Тарсунин кьил: Сложный предложенидикай умуми малуматар.

-Предложение квез лугьуда?

-Къурулушдиз килигна предложенияр

-Простой предложение квез лугьуда?

-Квез сложный предложенидикай вуч

Предложенияр кхьин ва абурун жуьреяр тайинарун. 1) Хипехъанри лапагар дагълариз хутахзавай . 2) Т I ебиатди чин ч I урна, т I урфан къарагъна, хар къвана, кьуд пата саврухди къув яна, цавар шехьна.

Кьвед ва я са шумуд простой предложенидин къурулуш авай, вични умуми манадалди битав хьанвай ч I алан уьлчмедиз сложный предложение лугьуда.

Сложный предложенияр чара ая.

1. И масан чилел вири ала: хъсан шикилар, т I ебиатдин гуьзел акунар.

2. Кьуьд жезвай, малдиз алаф авачир, гатфариз чна гьазурнавачир векьер.

3. Хуьрел чими, амма зеррени зегьем тушир рагъ ала.

4. Чи класс ахьтинди я хьи, гьар сада чешнелувилелди к I елзава.

1)Няни хьана, ак I ана рагъ дагъларихъ. 2) Мич I и хьана ва аялар к I валериз хтана. 3) Лугьуда хьи, Демиракай дагъ хьанай къаравул яз Дагъустандин рак I арал. 4) Ада ак I незвай, на лугьуди ам мукьвара фу т I уьрди тушир. 5) На гъайит I а, за къачуда. 6) Вун фейила, ам атана. 7) Гуя мехъер ийизва, Хуьрел ала ван: Ажеб садав туьк I венва Кларнетни ч I агъан.

Сложный предложенидин паяр тир простой предложенияр сад-садав гьар жуьредин такьатралди алакъаламиш жеда: 1) Интонациядин куьмекдалди. 2) Глаголдин формайралди. 3) Союзрин куьмекдалди. 4) Винидихъ гьисабай вири такьатар санал ишлемишна.

Таблицадин винел к I валах тухун. Сложный предложение интонациядин куьмекдалди союзар ва союзвилин гафарин куьмекдалди (союзсузбур) (союзлубур) ССП ССП

Дестейра к I валах тухун (Пунктуациядин лишанар эциг. Алакъаламиш жезвай такьатриз килигна, сложный предложенидин жуьре тайинара). 1) Югъ акъатна мич I и хьана гьар са пад халкь чк I ана далдамчияр хтана. 2) Ц I ай хкахьна ва чун пудни дидедин мукьув атана. 3) Ахьтин пис къай авай хьи к I валяй экъеч I из жедайвал тушир.

Алгоритм 1. Сложный предложенидин къене авай паяр союзрин ва я союзвилин гафарин куьмекдалди алакъаламиш хьанвани? Эхь Ваъ _______________________________________________ 2. Союзар галк I урунинбур яни? Союзсузбур (союзар квачир СП) __________________________ Эхь Ваъ ССП СПП

Сложный предложенийрин жуьреяр

Сложный предложенидин къене авай паяр сад-садахъ галаз алакъаламиш хьанвай такьатар

Мекьи кьуьд акъатна, гуьзел гатфар алукьна. Гужлу (гьихьтин?) марфар къвазва (гьихьтин?), къацу (гьихьтин?) векьер экъечIнава, тарар къацу хьанва. ТIебиатдал чан атанва. Ша чна гатфарикай са мани лугьун.

Хьайила гатфар бере,

Ачух хьана дагъ, дере,

Цуьк акъатна гьар жуьре

Багъдин иервал вуча.

Багъдин иервал вуча,

АтIлас хьтин гуьлчимен,

Дагьдин иервал вуча.

Чаз и маниди вуч къалурзава?

(Гатфарин гуьзелвал, , гуьрчегвал, лишанар къалурзава).

Чи тарсуниз мугьманвилиз Кац атанва

Кац гьихьтин гьайван я?

Регьимлу акьуллу, хъсан къилихдин.

Адан парталар гьихьтинбур я?

Яру шляпа. Рехи шалвар. Яру перем.

Терс бацlияр:

лацу ва чlулав. Къведа кьве бацlи, таниш жеда.

-Салам аллейкум. чlулав бацlи!

-Аллейкум ассалам, лацу бацlи!

-Вун гьиниз физва, чlулав бацlи?

-Зун сад лагьай нумрадин школадиз физва. Къе чирвилер хкаждай лезги чlалан тарс кьиле физва. - Алат. Заз рехъ це! - Ваъ, гудач. Зунни къведа. –

-Квахь за виликай! Абур къведни ккlиз- ккlиз вацlуз аватна.

Акьуллу бацlияр:

- Салам аллейкум бацlи!

- Аллейкум ассалам бацlи!

- Вун гьиниз физва?

- Зун школадиз физва, ана чирвилер хкаждай лезги чIалан тарс кьиле физва, ша вунни захъ галаз.

Акьуллу бацlияр чирвилер хкажиз фена, Нагима Магомедовнадихъ галаз таниш хьана.

Гьихьтин? Гьи? Суалриз жаваб гудай, лишанар къалурдай гафариз прилагательное лугьуда.

А) – Агьадихъ галай существительнийрин лишанар къалурдй гафар жагъуриз кхьихь.

… там. …кьуьд. … ич. (еке, вили, ч1улав,

… цав. … гада. … чай. мекьи, зирек, лацу,

… цIивин. …жив. …дуст. яру, ширин, хъсан)

4.Физ-минутка.

Къа-къа ийиз къазари,

Къати ванер акъудна,

Тарцин кIаник ксанвай

Зун ахварай авудна.

Карточкайрин винел кIвалах.

Бубайрин дустаривайни… рекъивай яргъа жемир. (гьяркьуь).

…марф яргьалди кьвадач. (Ири).

Аял… ахварик ква.(Ширин).

Антонимар кхьихь: гьяркьуь-гуьтуь

акьуллу – ахмакь

6. Синонимар: гьяркьуь – гегьенш

дар – шуькIуь

7 – Текдиз кхьидай кIвалах

Агъадихъ ганвай предложенийра затIарин лишанар къалурзавай гафар-