Доклад на тему муталиб митаров
Обновлено: 04.07.2024
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Министерство образования и науки Республики Дагестан
Открыт ый урок
учителя родного (табасаранского) языка и литературы
Пировой Альбины Аликеримовны
Дата проведения: 12.05.2015 г.
Литературайин дарс 6-пи классдиъ
Дарснан тема: МутІалиб Митаровдин уьмрин ва яратмиш апІбарин рякъ
(бабкан духьну 97 йис)
Дарснан метлеб :
1) БицIидар цIийи дарснахъди таниш апІуб.
2) М. Митаровдин уьмрин ва яратмиш апIбарин гъаврикк ккауб.
3) Ватандихьна ва бабан чІалнахьна вуйи рафтар мюгькам апIуб.
4) БицIидариз ватанпервервалихьна дих апIуб ва багъри чIал ккун апIбан гьиссар ашкар апIуб .
Узу гизаф бахтлу вуза, йиз Ватан,
Увуз узу герек хьуп' ин пис йигъан;
Йиз ифира кади хьуп' ин яв ругдик,
Узура яв кьисматнаъ хьуп' ин шерик.
(И. Шагьмарданов)
Дарснан алатар : китаб, шикил ва альбом М. Митаровдин, компьютер ва
интерактивная доска, писателар ва шаирарин шиклар, газетар ва
Дарснан гьяракат
I . Класс тешкил ап I уб
Мялим : Ас-саламу алейкум, баяр-шубар ва учухьна дуфнайи гьюрматлу хялар!
Баяр-шубар : Ва алейкум салам!
2) Баяр-шубар рягьят кайибси дитуб.
Мялим : Дусай, баяр-шубар, учвуз рягьят кайибси.
3) Мялимдин баяр-шубарихьна айи ккунивал улупуб.
Мялим : Фици вучва баяр-шубар, фици вуячв (настроение) гьял, дарснахьна гьязурди вучва?
Баяр-шубар : Ужуди вуча, настроениера айич, дарснахьнара гьязурди вуча.
Мялим : Аферин учвуз дици вуйиган, баяр-шубар! Хъа узура гизаф шад вуза учву рякъюз гъийин дарснаъ.Лигай, фукьан уччву йигъра бахш дапIнаш Аллагьди гъи ухьуз!
II. ЦIийи дарс – 20 мин
1.КучIвбан гаф (вступит. слово)
Ихь гъийин дарс, баяр-шубар, учвуз рябкъюрайиганси, аьдатнан дару дарс хьибди, гьаз гъапиш гъи ухьухьна гизаф хялар дуфна. Хъа ихь табасаран халкьра гизаф хялар ккуни халкь вуйихь.Фици дурариз ихь абйир-бабари, хулаз гъафиган, гьюрмат ап I уруш, гъачай, гъи дурар ихь дарснаанра юк I в шадди гъягъруганси, чалишмиш хьидихьа.
Хъа ухьуз варидиз аьгъюганси, ццийин 2015-пи йис кIуруш литературайин йист I ан савайи, Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну гъалибвалин 70 йис тамам шулайи йисра ву.
Хъа Украинайиъ к I уруш, гъира кмиди дяви гъябгъюра. Яна гафариинди дюз ап I уз шлу ляхнар-карар, дурари яракьдиз илт I ик I на. Рякъюрахьуз гъи фукьан саб тахсиркьан ктру инсанар умрихьан шулаш, хъа биц I идар к I уруш, фици мектебдизкьана гъягъюз даршули аьжуз духьнаш.
Багъри дада
Сифтейин сес яв ебхьуру,
Яв багъри хил дарман шулу,
Уву ширинди рякъюру,
Улариз акв туву, дада.
Дюн'яйиъ шул гизаф девлет,
Заан шадвал, артухъ гьюрмат,
Амма дурар ухьуз, гьелбет,
УвутIан артухъ дар, дада.
Табасаран
Гьарсар касдиз ватан саб ву,
Бализ багъри дадаси чан.
Йиз жан нефес ув'инди ву,
Багъри макан, Табасаран.
Наан узу ккунивалкан,
Гаф гъапишра, вуйиз увкан.
Ув ʼ инди ву йиз рюгь уткан,
Йиз аьшкь, гьевес, Табасаран
Гъадагъиш ихь мялум дару шаирар, дурари гьамци кIури гъахьну:
Хулар ухшар ву женнетдиз,
Шубар кIуруш – жейранариз,
Жилар ву игитар халис,
Гюзел йишв ву, Табасаран!
Адлу табасаран писатель, варидиз машгьур вуйи дявдин иштиракчи-шаир И.Шагьмардановдира кмиди фици к I ураш, хъебехъай, баяр-шубар! (про эпиграф)
Узу гизаф бахтлу вуза, йиз Ватан,
Увуз узу герек хьуп' ин пис йигъан;
Йиз ифира кади хьуп' ин яв ругдик,
Узура яв кьисматнаъ хьуп' ин шерик.
(И. Шагьмарданов)
Вардин девлет
Агь багъри чІал, агь баркаван,
Фици хьидар ув'ин гьяйран!
Дугъриданра, ккебгъур уву,
Сюгьюрчи ва аьяндар ву.
Бабан чІал
Чюнгюр вува, халкьдин мухриин али,
Йиз багъри чІал, йиз аьзиз чІал.
ГучІурзуз вук кучуз мукьам кІваъ айи,
Гьякьлуб вуйкІан даршиш кучІал?
Гьацира гьам история, гьамсана литература дарсариан ухьуз варидиз мялум вухьуз, фици Ватан бадали дявдиъ, чпин жанар гьяйиф дарап I ди, жюрбежюр миллетар иштирак гъахьнуш. Ва дурарихъди сабси ихь табасаранарикан иштирак гъахьидар вуди гьисаб шула Багьаудин Митаров (1912 йис), Мут I алиб Митаров (1920йис 23февраль Кандик Хив район) ва Ибрагьим Шагьмарданов (1915 йис Яргъил гъул Хив район).
Варит I ан кьандиз дурарикан уьмриъ гъузурра, ухьуз варидиз агъюганси, Мут I алиб Митаров ву.
2. БицIидарихьна илтик I уб М. Митаровдин уьмрикан, яратмишарикан гьерхри:
а) танишди вуйинхъа ухьу М. Митаровдихьди?
б) фицдар эсерар ухьхьан кIваина хуз шулу?
Муталиб Митаров р одился в 1920 году в селении Кандик Хивского района. Младший брат Багаутдина Митарова .
Автор нескольких десятков поэтических книг, в том числе переведённых на русский язык. Перевёл на табасаранский язык произведения Пушкина, Лермонтова и поэтов народов Кавказа.
Умер в 2011 году 11марта.
Братья Миратовы, Муталиб и Багаутдин
Родился Б. Митаров в 1912 году в селении Кандик Кюринского округа нынешнего Хивского района в семье бедного крестьянина-каменщика.
В 1930 году Б. Митаров окончил Хивскую начальную школу и, став культармейцем, проводил большую работу в ауле.
Начиная с юношеских лет до конца своей жизни Багаутдин Митаров был в гуще борьбы: в 30-х годах – борьбы за ликвидацию неграмотности, а затем — защита Родины в годы Великой Отечественной войны. Всюду, где бы он ни работал и ни служил, он показывал пример патриотизма и интернационализма.
Произведения Б. Митарова военного периода более полнокровны, насыщены жизненной правдой и художественным мастерством. Они выражают глубокую веру в победу советского народа, верность идеалам патриотизма и дружбы народов. В эти годы мы видим его не только как поэта, но и как пламенного борца-патриота.
Каждая строчка поэта, написанная в годы войны, дышала справедливостью и призывом к борьбе, в каждой строке горели огонь и пламя, идущие от сердца патриота. Поэт не мог находиться вдали от фронтовых сражений. Несмотря на болезнь, он настаивал на том, чтобы его отправили на фронт.
Холодной зимой 1943 года в тесном блиндаже поэт писал свои искрометные строки, будучи уверен, что они дойдут до его народа, дойдут до солдат, стоявших живым щитом перед врагом.
На какие бы темы ни писал поэт свои произведения в годы Отечественной войны, они полны военно-патриотического пафоса.
14 января 1944 года под утро у села Нарцизовка Липовецкого района Винницкой области Украинской ССР он героически погиб на поле сражения в возрасте 31 года. Сердце поэта перестало биться, голос его умолк, но патриотические стихи поэта нашли дорогу в горы, эхом отозвались в сердцах людей.
Б. Митаров до конца своей жизни боролся за интересы трудового народа, показал свою горячую любовь к Родине, народу, свой патриотизм не только пером, но и штыком.
С картинами светлого, безоблачного прошлого переплетаются раздумья о долге и будущем, о смерти и бессмертии.
Багаутдин Митаров – не только отважный сын Табасарана, Дагестана и России, но и любимый поэт.
Ибрагьим Шагьмарданов
Яргиль —родина двух известных табасаранских поэтов: Шахмарданова Ибрагима и его сына Шахмарданова Шахвеледа.
е) цIийи дарснахъди мялимди ктибтури таниш апIуб
Рубасди сес ипна, рагъура цІадлар. Уьзден халкьдин агъзур йисарин макан. Живанар, кьабул апІинай йиз гафар Васиятси, гъюрайи убцру кІваан.
Ялгъузди чюлиъ айи гьарин кІажси, МикІлу дубхну айи чІурарин ярхлаз, Барабар шул бабан гьюрматсуз байси, Гъахи бабан чІал гьясбикк ккадрур жвуваз.
Фици лицураш жарадар, лиг уву, Ригъ алиси ачухъ духьна чпиз завар. ЮкІв хурамди вариди мяъли кІуру, Хушлуди йивру вахтна халкьдин мукьмар.
Вари халкьарихъди рякъюъ сатІиди. Бахтавар уьмур бадали йихь женгнаъ. Бабан чІалнан мяъли кІури хушлуди, Увура йихь жара баярси кІакІнаъ.
Бабан чІалназ ихь кІван цІигалвал вари, Гьязур шухьа зат гьяйиф дарди тувуз. Живан! Гъашиш уву бабан чІал дарди, Яв халкьдин хусусивал гъубзурдарвуз!
Рубасди сес ипна, рагъура цІадлар, Гъванарихъ йивури чан лепйир гьарган.
Живанар, кьабул апІинай йиз гафар Васиятси, гъюрайи убцру кІваан.
III. Релаксация
IV . Дарс мюгькам апIуб
а) Шиърихьна вуйи суалар ва дидин жанр агъю апIуб
1) Ухьу гъи дурхнайиб фициб жанрихьна гъабхуз шулу, баяр- шубар?
- Ухьу гъи дурхнайиб шиир ву.
2) Шиир фтиз кIуруш, шлихьан пуз хьиди, баяр-шубар?
- Шиърарин чIалниинди дибикIнайи цIарарикан ибарат шулайи эсериз, шиир пуз шулу.
3) Шиъриан шаирин багъри чIалнахьна вуйи, фицдар гьиссар ашкар шулаш, шлихьан пуз хьиди, баяр-шубар?
- Шиъриан шаирин багъри чIалнахьна айи ккунивал аьгъю шулахьуз, яна имбудариканра дугъу Бабан чІал агъю апIуб ккун апIура.
4) Багъри чIалнахьна гьюрмат адру кас фициб натижайихъна гъюб мумкин ву?
- Гъахи бабан чІал гьясбикк ккадрур ва багъри чIалнахьна гьюрмат адру кас, ялгъузди чюлиъ айи гьарин кІажуз ва бабан гьюрматсуз бализ барабар хьуб мумкин ву.
5) Шиърин кьюбпи бенд урхай ва дидиъ фиткан кIураш, йипай.
- Читаем 2-ой куплет.
6) Шиърин аьхиримжи цIарарин фици гъаври шулачва?
- Здесь читаем последние 2 строчки, объясняя.
7) Шаири бабан чIалнакан дупнайи чан фикрар фици кьабул апIуб ккун апIура?
- Шаири кIура, кьабул апІинай йиз гафар Васиятси, гъюрайи убцру кІваан.
8) Шиъриъ текрар шулайи цIарариз дикъат тувай.
- Шиъриъ сабпи ва ккудукIру бендариъ гизаф цIарар текрар шула .
9) Дурари шиърин композицияйин (дюзмиш хьупаз) апIурайи тясирлуваликан ичв фикрар йипай.
б ) Жара шаирари фицдар чпин эсерариъ дявдикан бик I ураш
Баяр-шубар, дявдикан Митаровди ва жара табасаран писателар-шаирарира ва жара халкьарин писателар-шаирарира бик I ури гъахьну.
в ) конвертарихъди вуйи ляхин (работа в конвертах)
г) ж икъи кьат I ар урхуб (комментированное чтение по отрывкам)
Рубасди с е с ипна, рагъура ц І адлар.
Уьзден халкьдин агъзур йисарин макан .
Живанар , кьабул а пІ инай йиз гафар
Васиятси, г ъ юрайи убцру к І ваан.
Ялг ъ узди ч юлиъ айи гьарин к І ажси,
Мик І лу дубхну айи ч І урарин ярхлаз,
Б арабар шул бабан гьюрматсуз байси,
Г ъ ахи бабан ч І ал гьясбикк ккадрур жвува з .
Фици лицураш жарадар, лиг уву,
Ригъ алиси ачух ъ духьна ч п из завар.
Ю кІв хур р амди вариди мя ъ ли к І уру,
Хушлуди йивру вахтна халкьдин мукьмар.
Вари халкьарих ъ ди ряк ъю ъ сат І иди.
Б ахтавар уьмур бадали йихь же н гна ъ .
Бабан ч І алнан мя ъ ли к І ури хушлуди ,
Увура йихь жара баярси к І ак І на ъ .
Бабан ч І алназ ихь к І ван ц І игалвал вари,
Гьязур шухьа зат г ь яйиф дарди тувуз.
Живан! Г ъ аши ш уву бабан ч І ал дарди,
Яв халкьдин хусусивал г ъ убзурдарвуз!
(5 ученик)
Рубасди с е с ипна, рагъура ц І адлар,
Гъванарихъ йивури чан лепйир гьарган.
Живанар, кьабул ап І инай йиз гафар
Васиятси , г ъ юрайи убцру к І ваан.
(6 ученик)
д) ц I ийи гафар:
макан –родина;местожительство
живан(ар) – юноша, молодой человек
васиятси – как завещание
гьюрматсуз–непочтительный; неуважительный
гьясбикк – тот, кто не признает (свой яз ы к)
хуррамди – весело, радостно; беззаботно
хушлуди – 1) приятно, с удовольствием
2) дружелюбно, радушно
ц I игалвал – 1) сильное желание кого-чего- либо ;
2) страсть к кому-чему-либо
хусусивал – героизм, самоотверженность
рагъура – рассеиваются, направляются
е) литературайин тестар
1. 1912-пи йисан бабкан гъахьну
б) Аьхю вуйи Ватандин дявдин
г) касиб халкьдин
3. Багъри бабхьан бай гьудуч I вну, Бабаз ялгъуз ужагъ дипну,
Ихь ватандин намус уьбхру, Гъати дявдиз думу гъушну. Фуну эсериан ву гьаму ц I арар?
4. И. Шагьмарданов бабкан гъахьи йис
5. Сагъул увуз, хъана сагъул, лап к I ваан, Гьюрматлу дуст, багьа вучуз яв кьимат. Фуну эсериан ву гьаму ц I арар?
6. А. Жяфаров бабкан гъахьи йис
V. Дарснан натижа – 5 мин
Мялим: Хъа учвуз, баяр-шубар, гизафна-гизафси гъийин дарснаан фу кьабул гъабхьунчвуз?
– Хъа узуз кьабул гъабхьунзуз дугъан уьмрикан ва яратмишарикан передачайиан кIурайи гафар.
– Узуз гьацира кьабул гъахьунзуз дявдин иштиракчйирикан кIурайи мялуматар.
– Хъа узуз гьацира кьабул гъахьунзуз дадайикан, Ватандикан ва бабан чIалнакан ихь баяр-шубари дурхнайи шиърар ва мяълийир .
– Узуз гьацира кьабул гъахьунзуз телевизориан дурхнайи шиърар ва мяълийирра.
– Хъа узуз аьгъю гъабхьунзуз шаирарин Ватандихьна айи рафтарикан.
– Узуз гьацира кьабул гъахьунзуз хяларикан кIурайи гафар ва мяъли.
– Узуз гьацира гизаф кьабул гъабхьунзуз гъи ухьу шиъриан аьгъю гъапIубра.
– Гьаз гъапиш дидкан аьгъю каздиз, имбу ужувларикан кми-кмиди аьгъяди хьубмумкин ву ва аьгъю апIубра,йиз фикриан, гъулай ляхин ву.
Мялимдин вари дарснакан аьхиримжи гаф
Мялим : Баяр-шубар, ихь дарс ухьу гъи лайикьлу сар инсандиз, адлу шаир-фронтовикдиз, дугъан эсериз тялукь гъапIунхьа. Магьа ихь дарс аьхирихъна рубкьура. Гьелбетда, саб дарснаъ М. Митаровди ккадапIу уьмрин рякъ ухьхьан ккадапIуз даршул. Гьаз гъапиш дугъан эсерарра, дурхну ккудукIуз даршлубкьан а.
Учвуз рябкъюрайиганси, М. Митаровдин яратмишарин тематика яркьуб ву.
Гъурхган, кIваз дерин тясир апIрудар, кIвак гъалабалугъ капIрудар ву. Дугъу варибдикан бикIура, гизафна-гизафси дявдикан, ислягьваликан бикIури гъахьну.
Ухьу гъи анжагъ дугъан уьмрин асас гьядисйир фикрикк ккаунхьа, шаирин аьхюдарсдар, ужударсдар эсерар к I ваин ап I уз чалишмиш гъахьунхьа.
Гьаддиз ихь дарс ухьхьан анжагъ бицIи, жикъи сейирсит I ан гьисаб апIуз шулдархьхьан.
Кьабул гъабхьунчвуз, баяр-шубар ва дуфнайи аьзиз хялар, гъийин дарс?
Баяр-шубар : Ав
Мялим : Хъа йиз фикриан к I уруш, гъийин ихь дарс гизаф мянфяаьтлуб хьибди гьадмуган, эгер ухьу дарснаан дарс адабгъуз (извлекать пользу из урока) аьгъю гъап I иш, хъа дарш гафарикан асар (толк) хьибдар.Яна гафар гафарди гъузру.
Хъа узу, баяр-шубар, учвкан ккун ап I ураза гьамцдар гафар гьаргандиз к I ваинди гъитуб, яна ихь тарихдихьна вуйи ватанпервал гужал ап I уб, дуст фуж-вуш, душман фуж-вуш к I ваинди гъитуб…..
VI.1) Кьиматар дивуб – 2 мин
Дарснаъ ужуди иштирак гъахьидариз гьамцдар кьиматар дивраза:
Хъа эгер ихтияр айиш миржбарра, ккундуш йиц I барра дивуйза.Аферин! Баркаллагь! Чухсагъул! – учвуз, ичв гирами абйир-бабариз ва ихь гьюрматлу хялариз.
Мялим : Хъа ихь дуфнайи хялариз ва учвуз, узуз гьамцдар ц I арар пешкеш ап I уз ккундузуз:
«Дюнʼяйиъ айи ужувлар учвуз ишри, учвуз ишри!
Гьич нивкIукдикьан саризра, дяви кIуруб зат дярябкъри!
Дада, Ватан кIуру гафар, гъит гьаргандиз кIваин гъузри!
Дада, Ватан ва Бабан ч I ал, аьгъдру касар яраб айк I ан?!
Музыкальное отступление
Гьамус, баяр-шубар, ухьу А. Уруджевдин табасарандикан вуйи уткан мяълийихъ хъпехъурхьа, гьаз гъапиш М.Митаровди эсерар дикIубтIан савайи, мяълийирра апIури гъахьну кIур.
VII. Хулан ляхин – 2 мин
Гьевеслуди урхуб. Аьхириъ тувнайи суалариз жаваб тувуз гьязур хьуб. Художествойин литературайин чIал, прозайин ва поэзияйин чIал,в e зин ва рифма.
2) М. Митаровдин уьмрин ва яратмиш апIбарин гъаврикк ккауб.
3) Ватандихьна ва бабан чІалнахьна вуйи рафтар мюгькам апIуб.
4) БицIидариз ватанпервервалихьна дих апIуб ва багъри чIал ккун апIбан гьиссар ашкар апIуб .
Абурлуди уьли гъапнийи арсраз:
Гъизил фукьан гьисаб дапIнашра заан,
Йиз улихьна гъибди думу сад йигъан,
ВартIан исди узуз апIури икрам.
(Шамил Къазиев )
Дарснан алатар :
китаб, словарь, шикил М. Митаровдин, компьютер ва интерактивная доска, писателар ва шаирарин шиклар, газетар ва гьаци жарадар.
Дарснан гьяракат
I . Класс тешкил ап I уб
Мялим : Ас-саламу алейкум, баяр-шубар ва учухьна дуфнайи гьюрматлу хялар!
Баяр-шубар : Ва алейкум салам!
2) Баяр-шубар рягьят кайибси дитуб.
Мялим : Дусай, баяр-шубар, учвуз рягьят кайибси.
3) Мялимдин баяр-шубарихьна айи ккунивал улупуб.
Мялим : Фици вучва баяр-шубар, фици вуячв (настроение) гьял, дарснахьна гьязурди вучва?
Баяр-шубар : Ужуди вуча, настроениера айич, дарснахьнара гьязурди вуча.
Мялим : Аферин учвуз дици вуйиган, баяр-шубар! Хъа узура гизаф шад вуза учву рякъюз гъийин дарснаъ. Лигай, фукьан уччву йигъра бахш дапIнаш, Аллагьди гъи ухьуз!
II. ЦIийи дарс (20 мин)
1. КучIвбан гаф (вступительное слово учителя, введение в предмет урока)
Ихь гъийин дарс, баяр-шубар, учвуз рябкъюрайиганси, аьдатнан дару дарс хьибди, гьаз гъапиш гъи ухьухьна гизаф хялар дуфна. Хъа ихь табасаран халкьра гизаф хялар ккуни халкь вуйихь. Фици дурариз ихь абйир-бабари, хулаз гъафиган, гьюрмат ап I уруш, гъачай, гъи дурар ихь дарснаанра юк I в шадди гъягъруганси, чалишмиш хьидихьа.
Багъри дада (Аьбдулгьюсей Кьасумов)
Сифтейин сес яв ебхьуру,
Яв багъри хил дарман шулу,
Уву ширинди рякъюру,
Улариз акв туву, дада.
Дюн'яйиъ шул гизаф девлет,
Заан шадвал, артухъ гьюрмат,
Амма дурар ухьуз, гьелбет,
УвутIан артухъ дар, дада.
Табасаран (Гьяжирамазан Аликберов)
Гьарсар касдиз ватан саб ву,
Бализ багъри дадаси чан.
Йиз жан нефес ув'инди ву,
Багъри макан, Табасаран.
Наан узу ккунивалкан,
Гаф гъапишра, вуйиз увкан.
Ув ʼинди ву йиз рюгь уткан,
Йиз аьшкь, гьевес, Табасаран
Гъадагъиш ихь мялум дару шаирар, дурари гьамци кIури гъахьну:
Хулар ухшар ву женнетдиз,
Шубар кIуруш – жейранариз,
Жилар ву игитар халис,
Гюзел йишв ву, Табасаран!
Адлу табасаран писатель, варидиз машгьур вуйи дявдин иштиракчи-шаир И. Шагьмардановдира кмиди фици к I ураш, хъебехъай, баяр-шубар!
Узу гизаф бахтлу вуза, йиз Ватан,
Увуз узу герек хьуп'ин пис йигъан;
Йиз ифира кади хьуп'ин яв ругдик,
Узура яв кьисматнаъ хьуп'ин шерик.
(И. Шагьмарданов)
Вардин девлет
Агь багъри чІал, агь баркаван,
Фици хьидар ув'ин гьяйран!
Дугъриданра, ккебгъур уву,
Сюгьюрчи ва аьяндар ву.
Бабан чІал
Чюнгюр вува, халкьдин мухриин али,
Йиз багъри чІал, йиз аьзиз чІал.
ГучІурзуз вук кучуз мукьам кІваъ айи,
Гьякьлуб вуйкІан даршиш кучІал?
Хъа ухьуз варидиз аьгъюганси, ццийин 2016-пи йис ихь гьюкуматдин паччагь Владимир Путинди вари россияйин кинематографарин йис вуди гьисаб дап I на ва Ватандин Аьхю дяви ккудубк I ну гъалибвалин 71 йисра ву. Хъа Афганистандиъ, Иракдиъ, Украинайиъ ва Сирияйиъ к I уруш, гъира кмиди дяви гъябгъюра. Яна гафариинди дюз ап I уз шлу ляхнар-карар, дурари яракьдиз илт I ик I на. Рякъюрахьуз гъи фукьан саб тахсиркьан ктру инсанар умрихьан шулаш, хъа биц I идар к I уруш, фици мектебдизкьана гъягъюз даршули аьжуз духьнаш.
Гьацира гьам история, гьамсана литература дарсариан ухьуз варидиз мялум вухьуз, фици Ватан бадали дявдиъ, чпин жанар гьяйиф дарап I ди, жюрбежюр миллетар иштирак гъахьнуш. Ва дурарихъди сабси ихь табасаранарикан иштирак гъахьидар вуди гьисаб шула Багьаудин Митаров (1912 йис), Мут I алиб Митаров (1920йис 23февраль Кандик Хив район) ва Ибрагьим Шагьмарданов (1915 йис Яргъил гъул Хив район).
Варит I ан кьандиз дурарикан уьмриъ гъузурра, ухьуз варидиз агъюганси, Мут I алиб Митаров ву.
БицIидарихьна илтик I уб М. Митаровдин уьмрикан, яратмишарикан гьерхри:
а) танишди вуйинхъа ухьу М. Митаровдихъди?
б) фицдар эсерар ухьхьан кIваина хуз шулу?
г) баяр-шубар, Багьаудин Митаровдихъди ухьу танишди даринхъа?
д) хъа дугъан фицдар эсерар ухьхьан кIваина хуз шулу?
д) цIийи дарснахъди мялимди ктибтури таниш апIуб
Мягьячгъала ккап I ну гъалин дифари ,
Каспи гьюлин манзил ккебкна мирккари,
Мик I ap хъивну, шагьриъ лап аьхъюди ву,
Гъалин йиф а, вари дюн’я лизи ву.
Магьа, ликарикк чIакь-чIаракь сес ккади,
Гъягъру вахтна асфальтдилан, миркк али,
кIваин гъашизуз вахтар ухди гъушу –
ЯгъчIвурна садпи йисан цIа кипнай зурлу ,
Ватандин ругарик гъаних душманди
Жаза туври гъаши инсаф адарди.
Арфарин лижарси фикриз гъафнийиз,
Лап аьхъюди, бачукI зигну улариз,
Дявдин вахтар, ярхла Поляр севериъ
Дийигъну гъахьнуш эскер гъаравлиъ.
Кюгьне эскрин гьаз хъял айкIан кIваъ гъи?
Гьаз улар мучIу, хъа кIул дубхьнайкIан гъагъи?
ДичIибгнай буханка уьл дябкъну улиз,
Гъвандизси лик йивури айи дидиз…
Тупмаргъ апIурайи баяр гъяркъиган чаз,
ГаркIал гъизигси , иццру гъапIиган кIваз,
ГьудучIвну гьягъюз гъабхьундайи дугъхьан.
Уьл за апIуб ккун гъап I ган баярикан,
Терсди дилигну , ул кидипну дугъкан,
Давам гъапIу уьл апIуб ликариккан.
Улар – мучIу, дюн’я гъабшиси шабаш,
КIул шул аьлаш-балаш, ликарра яваш
Хъял дуфну, «Уьлиз гьюрмат дапIну ккунду,
Эскриз аьхю тахсиркризси тягьна гъивну.
Гъапибдикан жизбикьан эсер дарши,
Уьлиз лик йивру давам шулу тамши.
. Уьлик кубкIу гьар ликрин сес йиз ибаъ,
Завалси убчIври, атIабгуйи йиз кIваъ…
Алдагъуз хъюгъиган гъагъиди ликар,
Читин вахтарикан гъварч шул хиялар.
Гьугъубжвзуз Карелия, аязна тIурфан,
Кьюжли духьнай гьарар йифу ккаъган,
Гьич саб вахтна кIваълан дурубшур йиз
ГъвантIан ижмиди гъабгъу уьлин пай ич
Жара чара имдру учу бейчара
Эскрари, жидйири тикйир гъапIгана,
Гъяфтин датт чIвубгруганси бицIи бали,
ГъипIу вахт хъана артухъ аьшкь кади,
Уьлин мирккарстар гьаму гъаргъу тикйир,
Дамариз дизигну му ризкьдин мадйир ,
Кьувват дуфну жандиз, гъушиган дявдиз,
Зурба йивбар дапIну гъаних душмандиз,
Гъалиб гьашича, хъана ругар дюрхну,
Вари халкьариз сабси бегьер тувру.
Хъанара давам гъапIза гъягъюб рякъди,
Ибарихъ сес, кIваъ гъагъи фикрар ади.
КIваин гъахьнийиз, улихь хьайиси йиз,
Нубатнахъ дийигънайдар лап акв хьайиз,
Чпин гъурдаъ уьлин карточкйир ади,
Аьхъюди, хилар гъючIин ичIаъ ади.
Дийигъна читдин ккуртт алди лап йирси,
Ярхи цIарнаъ карснайи цалик вари,
Эскрин хпир, машар духьнайи гьатху,
Ишурай, бицIи балин хил дибисну.
Трофейин гьяйван ккибтIун айи лап ипни,
Фургъун, фанар кьуларикан дапIнайи,
Фила гъибдийкIан, кIури, уьл хьади,
Дийигъну айи вари ккилигури.
Хъана саб фикир гъафнийи дишла кIулиз:
Язухъ шуйи, гъилигиган биркариз,
АчIлиз гьягъру бабан кьяляхъ хъергнайи:
– Жан дада, аьзиз дада, уьл чавава!
– Сабур апIин, жан бай, гьаз ккюбгъюрдарва?
АчIлиан йиз бализ харза саб акал,
Хябяхъган марцарик киварза саб кал.
КучIал гъап I у бабу, адруган жара
Эскрин бализ уьл абгру мумкин, чара.
Фун чан эржси дубхьну айи лап аьхю,
Уьл адруган, чIурариъ укIар итIбу.
Бай чан бабаз уьл ча кIури ишурай.
Бабу чахьан шлуси велед ккарцурай.
Гьамциб шикил дийибгънийиз уларихь:
Ахсрар ккиври, гвач I нин хирхлин харайихъ
Дусну шуйи дишагьли сарди ялгъуз,
Эплин швумар са-сабди хъюгънай ригъуз.
Пеълин бацарси к I ару духьнай т I убари
Тап хябяхъдизкьан пеълиси рибгъури,
Са-сабди ктагъури шуй мухан удрар,
Рази шули, тIубарикк ккахьган дурар.
Гьар удриин шад шуйи бицIи байси,
Ч I атариъ чаз зизйир дихъури гъаши.
Дявдин эскрин бализ, жвуван веледдиз
Кюмек апIуз ккунди, дяви ккудубкIайиз,
Гьамци зегьмет зигури шуй бабари,
Чпин баяр уьрхюз чарйир апIури.
Сабсан ляхин гьябгъюрадар йиз к I ваълан:
Дявдиан лап зяиф духьну, гъафиган,
Аьхъю кьюрдну, дабакь духьнайи эскри,
Гагул гъултхиин биц I и урхъ али
Ккуртт, чан мухриин гюллдин тIагъма гъиву,
Масу тувуз затра ихтияр адру,
Тувну, эржси кябгъну айи маш уьру,
Хъунти гергми касдиз зат инсаф адру,
Klapy уьлин буханка гъадабгъу йигъ,
Гъябгъдар кIваълан, шагьрин кIару базаригъ.
Хъанара сабсан вахт гъафнийиз фикриз,
Фици, биц I и вахтари абайихъди йиз
Гъушнуш узу, дугъан шагурд хьуз ккунди,
Ляхин абгури, зурба гъайгъу кади
Лицури ихь дагълу уьлкейиъ аьхю,
Зимзарин мукьси гьялак дап I най гъамну .
Саб ражну аба элдеъну чан гьяйвнилан,
Уьлин кьацI гъадабгъну биши ругдилан,
Уч дапIну, марцц дапIну думу, баркаван,
Гъапну «Жан бай, гьясбикк ккадрувалтIан уьл
Аьхю тахсир cap инсандикра даршул.
Гьякьлу бегьер ву му лайикь зегьметнан,
Уьлиз икрам гъапIу кас даршул пашман.
Зегьметнан бегьер ву, магьапIан к I ваълан,
Инсанарин амкI ву, хиларин мейва ,
Гьюрмат апIин, гуннагь шул, пашман шулва.
Васият ибшри увуз, жан аьзиз
Агь баяр, футбол апIурай уьлкан,
Агь инсанар, за дарапIрай уьл жиллан!
Бегьер ву му, битмиш дапIнай хилари,
Дугъри зегьмет сарф дапIну , инсанари,
Гьякьлу зегьмет вари кпикьури сатIи,
Гъварч апIруган гьамус чюллериъ рузи,
Хъебехъну ккундузуз инсанар вари
Ва баяр, уьлкан тупар ап I урайи.
Тамшир дапIну ккундар затра гъи уьлкан,
Дидин гъадри адрур даришри ухькан,
Гьар вахтна кIваинди гъибтну – уьлик ихь
АмкIна ифи, намусна гъир’ят кайихь .
III. Релаксация
IV . Дарс мюгькам апIуб
а ) Жара шаирари фицдар чпин эсерариъ дявдикан бик I ураш
Баяр-шубар, дявдикан Митаровдиси, жара табасаран писателар-шаирарира ва гьацира жара халкьарин писателар-шаирарира бик I ури гъахьну, мисал вуди :
б) Кьисайихьна вуйи суалар ва дидин жанр агъю апIуб
1) Ухьу гъи дурхнайиб фициб жанрихьна гъабхуз шулу, баяр- шубар?
2) Кьиса фтиз к I уруш, шлихьан пуз хьиди, баяр-шубар?
3) Ухьу уьлиз варт I ан аьхю гьюрмат ап I урахьа. Гьаз? Шли пиди?
4) Дидиъ айи ихтилатчи фицир кас ву? Дугъкан фу пуз шулчвухьан?
6) Ихтилатчийин к I ваина хпариз фикир тувай. Дурар жа-жаради урхай ва дурарикан гьарубдиъ тувнайи тясирлу шикил к I ваинди гъибтай. Стр. 171–174, 3-8 к I улар
7) Автори чан эсериъ уьлин гирамиваликан, кьиматлуваликан ачухъди ихтилат дарап I ди гьаму к I ваина хпар гьаз тувна? Стр. 174, 9 к I ул
в) ж икъи кьат I ар урхуб (комментированное чтение по отрывкам)
Алдагъуз хъюгъиган гъагъиди ликар,
Гьугъубжвзуз Карелия, аязна тIурфан,
ГъвантIан ижмиди гъабгъу уьлин пай ич
Эскрари, жидйири тикйир гъапIу,
ГъипIу вахт хъана артухъ аьшкь учук кади,
Уьлин мирккарстар гьаму гъаргъу тикйир.
Кьувват дуфну жандиз, гъушиган дявдиз,
Зурба йивбар дапIну гъаних душмандиз,
Гъалиб гъашича, хъана ругар дюрхну,
Вари халкьариз сабси бегьер тувру.
Хъанара давам гъапIза гъягъюб рякъди,
КIваин гъахьнийиз, улихь хьайиси йиз,
Нубатнахъ дийигънайдар лап акв хьайиз,
Чпин гъурдаъ уьлин карточкйир ади,
Аьхъюди, хилар гъючIин ичIаъ ади.
Дийигъна читдин ккуртт алди лап йирси,
Эскрин хпир, машар духьну айи гьатху,
Ишурай, бицIи балин хил дибисну,
Фила гьяйван уьл хьади, гъибдийкIан, кIури,
Дийигънайи вари ккилигури гьамци.
Хъана саб фикир гъафнийи дишла кIулиз:
Язухъ шуйи, гъилигиган биркариз,
АчIлиз гьягъру бабан кьяляхъ хъергнайи:
– Жан дада, аьзиз дада, уьл чавава!
– Сабур апIин, жан бай, гьаз ккюбгъюрдарва?
АчIлиан йиз бализ харза саб акал ,
Хябяхъган марцарик киварза саб кал.
КучIал гъап I у бабу, адруган жара
Эскрин бализ уьл абгру мумкин, чара.
Бай чан бабаз уьл ча кIури ишурай.
Бабу чахьан шлуси велед ккарцурай.
Хъанара сабсан вахт гъафнийиз фикриз,
Фици, биц I иган йиз абайихъди узу
Гъушнуш, дугъан шагурд хьуз ккунди узу,
Ляхин абгури, лицурайиган учу,
Саб ражну аба элдеъну чан гьяйвнилан,
Уьлин кьацI гъадабгъну биши ругдилан,
Уч дапIну, марцц дапIну думу, баркаван,
Гъапну: «Жан бай, гьясбикк ккадрувалтIан уьл
Аьхю тахсир cap инсандикра даршул.
Гьякьлу бегьер ву му лайикь зегьметнан,
Уьлиз икрам гъапIу кас даршул пашман.
Зегьметнан бегьер ву, магьапIан к I ваълан,
Инсанарин амкI ву, хиларин мейва,
Гьюрмат апIин, гуннагь шул, пашман шулва.
Васият ибшри увуз, жан аьзиз
Гьюрмат апIин уьлиз, ву яв жандин пай.
Агь баяр, футбол апIурайи уьлкан,
Агь инсанар, за дарапIрай уьл жиллан!
Бегьер ву му, битмиш дапIнай хилари,
Дугъри зегьмет сарф дапIну, инсанари,
Гьякьлу зегьмет вари кпикьури сатIи,
Гъварч апIруган гьамус чюллериъ рузи,
Хъебехъну ккундузуз инсанар вари
Ва баяр, уьлкан тупар ап I урайи.
Тамшир дапIну ккундар затра гъи уьлкан,
Дидин гъадри адрур даришри ухькан,
Гьар вахтна кIваинди гъибтну – уьлик ихь
АмкIна ифи, намусна гъир’ят кайихь.
г) ц I ийи гафар:
гъаних – алчный, жадный, ненасытный,
читдин ккуртт – ситцевое платье,
акал(харза) – колосся,
зизйир – игрушка, безделушка,
икрам – поклониться кому-чему-либо,
сарф – тратить, расходовать; истратить,
намусна гъир’ят – честь и совесть.
д) литературайин тестар:
1. 1912-пи йисан бабкан гъахьну?
в) З. Ханмягьмадова
б) Ватандин Аьхю дявдин
г) касиб халкьдин
3. И. Шагьмарданов бабкан гъахьи йис
4. Багъри бабхьан бай гьудуч I вну, Бабаз ялгъуз ужагъ дипну, Ихь ватандин намус уьбхру, Гъати дявдиз думу гъушну. Фуну эсериан ву гьаму ц I арар?
5. Сагъул увуз, хъана сагъул, лап к I ваан, Гьюрматлу дуст, багьа вучуз яв кьимат. Фуну эсериан ву гьаму ц I арар?
6. А. Жяфаров бабкан гъахьи йис
г) 1948 сентябрь
V. Дарснан натижа – 5 мин
Мялим : Хъа учвуз, баяр-шубар, гизафна-гизафси гъийин дарснаан фу кьабул гъабхьунчвуз?
Баяр-шубар : Гизафна-гизафси учуз гъийин дарснаъ кьабул гъабхьунчуз:
Мялимдин вари дарснакан аьхиримжи гаф
Мялим : Баяр-шубар, ихь дарс ухьу гъи лайикьлу сар инсандиз, адлу шаир-фронтовикдиз, дугъан эсериз тялукь гъапIунхьа. Магьа ихь дарс аьхирихъна рубкьура. Гьелбетда, саб дарснаъ М. Митаровди ккадапIу уьмрин рякъ ухьхьан ккадапIуз даршул. Гьаз гъапиш дугъан эсерарра, дурхну ккудукIуз даршлубкьан а.
Учвуз рябкъюрайиганси, М. Митаровдин яратмишарин тематика яркьуб ву.
Гъурхган, кIваз дерин тясир апIрудар, кIвак гъалабалугъ капIрудар ву. Дугъу варибдикан бикIура, гизафна-гизафси дявдикан, ислягьваликан бикIури гъахьну.
Ухьу гъи анжагъ дугъан уьмрин асас гьядисйир фикрикк ккаунхьа, шаирин аьхюдарсдар, ужударсдар эсерар к I ваин ап I уз чалишмиш гъахьунхьа.
Гьаддиз ихь дарс ухьхьан анжагъ бицIи, жикъи сейирсит I ан гьисаб апIуз шулдархьхьан.
Хъа выставкайихьинди илтикIиган кIуруш, ва гьацира анжагъ сар Расул Гьямзатовдинкьана улхубдихъра хъпехъиш, дурари ухьутIанра уччвуди дугъан варис-мирасдин кмиди вари гъаврикк ккаъра.
Мялим : Кьабул гъабхьунчвуз, баяр-шубар ва дуфнайи аьзиз хялар, гъийин дарс?
Баяр-шубар : Ав
Мялим : Хъа, йиз фикриан к I уруш, гъийин ихь дарс гизаф мянфяаьтлуб хьибди гьадмуган, эгер ухьу дарснаан дарс адабгъуз (извлекать пользу из урока) аьгъю гъап I иш, хъа дарш гафарикан асар (толк) хьибдар. Яна гафар гафарди гъузру.
Хъа узу, баяр-шубар, учвкан ккун ап I ураза гьамцдар гафар гьаргандиз к I ваинди гъитуб, яна ихь тарихдихьна вуйи ватанпервал гужал ап I уб, дуст фуж-вуш, душман фуж-вуш к I ваинди гъитуб…..
VI. Кьиматар дивуб – 2 мин
Дарснаъ ужуди иштирак гъахьидариз гьамцдар кьиматар дивраза:
Хъа эгер ихтияр айиш миржбарра, ккундуш йиц I барра дивуйза. Аферин! Баркаллагь! Чухсагъул! – учвуз, ичв гирами абйир-бабариз ва ихь гьюрматлу хялариз.
Мялим : Хъа ихь дуфнайи хялариз ва учвуз, узуз гьамцдар ц I арар пешкеш ап I уз ккундузуз:………..
VII. Хулан ляхин – 2 мин
Гьевеслуди урхуб. Солдтарин багъри уьлкейихьна вуйи ватанперверваликан, дирбашʼваликан ва дурарин Уьлихьна айи кьиматнакан жикъи сочинение бикIуб.
2) М. Митаровдин уьмрин ва яратмиш апIбарин гъаврикк ккауб.
3) Ватандихьна ва бабан чІалнахьна вуйи рафтар мюгькам апIуб.
4) БицIидариз ватанпервервалихьна дих апIуб ва багъри чIал ккун апIбан гьиссар ашкар апIуб .
Абурлуди уьли гъапнийи арсраз:
Гъизил фукьан гьисаб дапIнашра заан,
Йиз улихьна гъибди думу сад йигъан,
ВартIан исди узуз апIури икрам.
(Шамил Къазиев )
Дарснан алатар :
китаб, словарь, шикил М. Митаровдин, компьютер ва интерактивная доска, писателар ва шаирарин шиклар, газетар ва гьаци жарадар.
Дарснан гьяракат
I . Класс тешкил ап I уб
Мялим : Ас-саламу алейкум, баяр-шубар ва учухьна дуфнайи гьюрматлу хялар!
Баяр-шубар : Ва алейкум салам!
2) Баяр-шубар рягьят кайибси дитуб.
Мялим : Дусай, баяр-шубар, учвуз рягьят кайибси.
3) Мялимдин баяр-шубарихьна айи ккунивал улупуб.
Мялим : Фици вучва баяр-шубар, фици вуячв (настроение) гьял, дарснахьна гьязурди вучва?
Баяр-шубар : Ужуди вуча, настроениера айич, дарснахьнара гьязурди вуча.
Мялим : Аферин учвуз дици вуйиган, баяр-шубар! Хъа узура гизаф шад вуза учву рякъюз гъийин дарснаъ. Лигай, фукьан уччву йигъра бахш дапIнаш, Аллагьди гъи ухьуз!
II. ЦIийи дарс (20 мин)
1. КучIвбан гаф (вступительное слово учителя, введение в предмет урока)
Ихь гъийин дарс, баяр-шубар, учвуз рябкъюрайиганси, аьдатнан дару дарс хьибди, гьаз гъапиш гъи ухьухьна гизаф хялар дуфна. Хъа ихь табасаран халкьра гизаф хялар ккуни халкь вуйихь. Фици дурариз ихь абйир-бабари, хулаз гъафиган, гьюрмат ап I уруш, гъачай, гъи дурар ихь дарснаанра юк I в шадди гъягъруганси, чалишмиш хьидихьа.
Багъри дада (Аьбдулгьюсей Кьасумов)
Сифтейин сес яв ебхьуру,
Яв багъри хил дарман шулу,
Уву ширинди рякъюру,
Улариз акв туву, дада.
Дюн'яйиъ шул гизаф девлет,
Заан шадвал, артухъ гьюрмат,
Амма дурар ухьуз, гьелбет,
УвутIан артухъ дар, дада.
Табасаран (Гьяжирамазан Аликберов)
Гьарсар касдиз ватан саб ву,
Бализ багъри дадаси чан.
Йиз жан нефес ув'инди ву,
Багъри макан, Табасаран.
Наан узу ккунивалкан,
Гаф гъапишра, вуйиз увкан.
Ув ʼинди ву йиз рюгь уткан,
Йиз аьшкь, гьевес, Табасаран
Гъадагъиш ихь мялум дару шаирар, дурари гьамци кIури гъахьну:
Хулар ухшар ву женнетдиз,
Шубар кIуруш – жейранариз,
Жилар ву игитар халис,
Гюзел йишв ву, Табасаран!
Адлу табасаран писатель, варидиз машгьур вуйи дявдин иштиракчи-шаир И. Шагьмардановдира кмиди фици к I ураш, хъебехъай, баяр-шубар!
Узу гизаф бахтлу вуза, йиз Ватан,
Увуз узу герек хьуп'ин пис йигъан;
Йиз ифира кади хьуп'ин яв ругдик,
Узура яв кьисматнаъ хьуп'ин шерик.
(И. Шагьмарданов)
Вардин девлет
Агь багъри чІал, агь баркаван,
Фици хьидар ув'ин гьяйран!
Дугъриданра, ккебгъур уву,
Сюгьюрчи ва аьяндар ву.
Бабан чІал
Чюнгюр вува, халкьдин мухриин али,
Йиз багъри чІал, йиз аьзиз чІал.
ГучІурзуз вук кучуз мукьам кІваъ айи,
Гьякьлуб вуйкІан даршиш кучІал?
Хъа ухьуз варидиз аьгъюганси, ццийин 2016-пи йис ихь гьюкуматдин паччагь Владимир Путинди вари россияйин кинематографарин йис вуди гьисаб дап I на ва Ватандин Аьхю дяви ккудубк I ну гъалибвалин 71 йисра ву. Хъа Афганистандиъ, Иракдиъ, Украинайиъ ва Сирияйиъ к I уруш, гъира кмиди дяви гъябгъюра. Яна гафариинди дюз ап I уз шлу ляхнар-карар, дурари яракьдиз илт I ик I на. Рякъюрахьуз гъи фукьан саб тахсиркьан ктру инсанар умрихьан шулаш, хъа биц I идар к I уруш, фици мектебдизкьана гъягъюз даршули аьжуз духьнаш.
Гьацира гьам история, гьамсана литература дарсариан ухьуз варидиз мялум вухьуз, фици Ватан бадали дявдиъ, чпин жанар гьяйиф дарап I ди, жюрбежюр миллетар иштирак гъахьнуш. Ва дурарихъди сабси ихь табасаранарикан иштирак гъахьидар вуди гьисаб шула Багьаудин Митаров (1912 йис), Мут I алиб Митаров (1920йис 23февраль Кандик Хив район) ва Ибрагьим Шагьмарданов (1915 йис Яргъил гъул Хив район).
Варит I ан кьандиз дурарикан уьмриъ гъузурра, ухьуз варидиз агъюганси, Мут I алиб Митаров ву.
БицIидарихьна илтик I уб М. Митаровдин уьмрикан, яратмишарикан гьерхри:
а) танишди вуйинхъа ухьу М. Митаровдихъди?
б) фицдар эсерар ухьхьан кIваина хуз шулу?
г) баяр-шубар, Багьаудин Митаровдихъди ухьу танишди даринхъа?
д) хъа дугъан фицдар эсерар ухьхьан кIваина хуз шулу?
д) цIийи дарснахъди мялимди ктибтури таниш апIуб
Мягьячгъала ккап I ну гъалин дифари ,
Каспи гьюлин манзил ккебкна мирккари,
Мик I ap хъивну, шагьриъ лап аьхъюди ву,
Гъалин йиф а, вари дюн’я лизи ву.
Магьа, ликарикк чIакь-чIаракь сес ккади,
Гъягъру вахтна асфальтдилан, миркк али,
кIваин гъашизуз вахтар ухди гъушу –
ЯгъчIвурна садпи йисан цIа кипнай зурлу ,
Ватандин ругарик гъаних душманди
Жаза туври гъаши инсаф адарди.
Арфарин лижарси фикриз гъафнийиз,
Лап аьхъюди, бачукI зигну улариз,
Дявдин вахтар, ярхла Поляр севериъ
Дийигъну гъахьнуш эскер гъаравлиъ.
Кюгьне эскрин гьаз хъял айкIан кIваъ гъи?
Гьаз улар мучIу, хъа кIул дубхьнайкIан гъагъи?
ДичIибгнай буханка уьл дябкъну улиз,
Гъвандизси лик йивури айи дидиз…
Тупмаргъ апIурайи баяр гъяркъиган чаз,
ГаркIал гъизигси , иццру гъапIиган кIваз,
ГьудучIвну гьягъюз гъабхьундайи дугъхьан.
Уьл за апIуб ккун гъап I ган баярикан,
Терсди дилигну , ул кидипну дугъкан,
Давам гъапIу уьл апIуб ликариккан.
Улар – мучIу, дюн’я гъабшиси шабаш,
КIул шул аьлаш-балаш, ликарра яваш
Хъял дуфну, «Уьлиз гьюрмат дапIну ккунду,
Эскриз аьхю тахсиркризси тягьна гъивну.
Гъапибдикан жизбикьан эсер дарши,
Уьлиз лик йивру давам шулу тамши.
. Уьлик кубкIу гьар ликрин сес йиз ибаъ,
Завалси убчIври, атIабгуйи йиз кIваъ…
Алдагъуз хъюгъиган гъагъиди ликар,
Читин вахтарикан гъварч шул хиялар.
Гьугъубжвзуз Карелия, аязна тIурфан,
Кьюжли духьнай гьарар йифу ккаъган,
Гьич саб вахтна кIваълан дурубшур йиз
ГъвантIан ижмиди гъабгъу уьлин пай ич
Жара чара имдру учу бейчара
Эскрари, жидйири тикйир гъапIгана,
Гъяфтин датт чIвубгруганси бицIи бали,
ГъипIу вахт хъана артухъ аьшкь кади,
Уьлин мирккарстар гьаму гъаргъу тикйир,
Дамариз дизигну му ризкьдин мадйир ,
Кьувват дуфну жандиз, гъушиган дявдиз,
Зурба йивбар дапIну гъаних душмандиз,
Гъалиб гьашича, хъана ругар дюрхну,
Вари халкьариз сабси бегьер тувру.
Хъанара давам гъапIза гъягъюб рякъди,
Ибарихъ сес, кIваъ гъагъи фикрар ади.
КIваин гъахьнийиз, улихь хьайиси йиз,
Нубатнахъ дийигънайдар лап акв хьайиз,
Чпин гъурдаъ уьлин карточкйир ади,
Аьхъюди, хилар гъючIин ичIаъ ади.
Дийигъна читдин ккуртт алди лап йирси,
Ярхи цIарнаъ карснайи цалик вари,
Эскрин хпир, машар духьнайи гьатху,
Ишурай, бицIи балин хил дибисну.
Трофейин гьяйван ккибтIун айи лап ипни,
Фургъун, фанар кьуларикан дапIнайи,
Фила гъибдийкIан, кIури, уьл хьади,
Дийигъну айи вари ккилигури.
Хъана саб фикир гъафнийи дишла кIулиз:
Язухъ шуйи, гъилигиган биркариз,
АчIлиз гьягъру бабан кьяляхъ хъергнайи:
– Жан дада, аьзиз дада, уьл чавава!
– Сабур апIин, жан бай, гьаз ккюбгъюрдарва?
АчIлиан йиз бализ харза саб акал,
Хябяхъган марцарик киварза саб кал.
КучIал гъап I у бабу, адруган жара
Эскрин бализ уьл абгру мумкин, чара.
Фун чан эржси дубхьну айи лап аьхю,
Уьл адруган, чIурариъ укIар итIбу.
Бай чан бабаз уьл ча кIури ишурай.
Бабу чахьан шлуси велед ккарцурай.
Гьамциб шикил дийибгънийиз уларихь:
Ахсрар ккиври, гвач I нин хирхлин харайихъ
Дусну шуйи дишагьли сарди ялгъуз,
Эплин швумар са-сабди хъюгънай ригъуз.
Пеълин бацарси к I ару духьнай т I убари
Тап хябяхъдизкьан пеълиси рибгъури,
Са-сабди ктагъури шуй мухан удрар,
Рази шули, тIубарикк ккахьган дурар.
Гьар удриин шад шуйи бицIи байси,
Ч I атариъ чаз зизйир дихъури гъаши.
Дявдин эскрин бализ, жвуван веледдиз
Кюмек апIуз ккунди, дяви ккудубкIайиз,
Гьамци зегьмет зигури шуй бабари,
Чпин баяр уьрхюз чарйир апIури.
Сабсан ляхин гьябгъюрадар йиз к I ваълан:
Дявдиан лап зяиф духьну, гъафиган,
Аьхъю кьюрдну, дабакь духьнайи эскри,
Гагул гъултхиин биц I и урхъ али
Ккуртт, чан мухриин гюллдин тIагъма гъиву,
Масу тувуз затра ихтияр адру,
Тувну, эржси кябгъну айи маш уьру,
Хъунти гергми касдиз зат инсаф адру,
Klapy уьлин буханка гъадабгъу йигъ,
Гъябгъдар кIваълан, шагьрин кIару базаригъ.
Хъанара сабсан вахт гъафнийиз фикриз,
Фици, биц I и вахтари абайихъди йиз
Гъушнуш узу, дугъан шагурд хьуз ккунди,
Ляхин абгури, зурба гъайгъу кади
Лицури ихь дагълу уьлкейиъ аьхю,
Зимзарин мукьси гьялак дап I най гъамну .
Саб ражну аба элдеъну чан гьяйвнилан,
Уьлин кьацI гъадабгъну биши ругдилан,
Уч дапIну, марцц дапIну думу, баркаван,
Гъапну «Жан бай, гьясбикк ккадрувалтIан уьл
Аьхю тахсир cap инсандикра даршул.
Гьякьлу бегьер ву му лайикь зегьметнан,
Уьлиз икрам гъапIу кас даршул пашман.
Зегьметнан бегьер ву, магьапIан к I ваълан,
Инсанарин амкI ву, хиларин мейва ,
Гьюрмат апIин, гуннагь шул, пашман шулва.
Васият ибшри увуз, жан аьзиз
Агь баяр, футбол апIурай уьлкан,
Агь инсанар, за дарапIрай уьл жиллан!
Бегьер ву му, битмиш дапIнай хилари,
Дугъри зегьмет сарф дапIну , инсанари,
Гьякьлу зегьмет вари кпикьури сатIи,
Гъварч апIруган гьамус чюллериъ рузи,
Хъебехъну ккундузуз инсанар вари
Ва баяр, уьлкан тупар ап I урайи.
Тамшир дапIну ккундар затра гъи уьлкан,
Дидин гъадри адрур даришри ухькан,
Гьар вахтна кIваинди гъибтну – уьлик ихь
АмкIна ифи, намусна гъир’ят кайихь .
III. Релаксация
IV . Дарс мюгькам апIуб
а ) Жара шаирари фицдар чпин эсерариъ дявдикан бик I ураш
Баяр-шубар, дявдикан Митаровдиси, жара табасаран писателар-шаирарира ва гьацира жара халкьарин писателар-шаирарира бик I ури гъахьну, мисал вуди :
б) Кьисайихьна вуйи суалар ва дидин жанр агъю апIуб
1) Ухьу гъи дурхнайиб фициб жанрихьна гъабхуз шулу, баяр- шубар?
2) Кьиса фтиз к I уруш, шлихьан пуз хьиди, баяр-шубар?
3) Ухьу уьлиз варт I ан аьхю гьюрмат ап I урахьа. Гьаз? Шли пиди?
4) Дидиъ айи ихтилатчи фицир кас ву? Дугъкан фу пуз шулчвухьан?
6) Ихтилатчийин к I ваина хпариз фикир тувай. Дурар жа-жаради урхай ва дурарикан гьарубдиъ тувнайи тясирлу шикил к I ваинди гъибтай. Стр. 171–174, 3-8 к I улар
7) Автори чан эсериъ уьлин гирамиваликан, кьиматлуваликан ачухъди ихтилат дарап I ди гьаму к I ваина хпар гьаз тувна? Стр. 174, 9 к I ул
в) ж икъи кьат I ар урхуб (комментированное чтение по отрывкам)
Алдагъуз хъюгъиган гъагъиди ликар,
Гьугъубжвзуз Карелия, аязна тIурфан,
ГъвантIан ижмиди гъабгъу уьлин пай ич
Эскрари, жидйири тикйир гъапIу,
ГъипIу вахт хъана артухъ аьшкь учук кади,
Уьлин мирккарстар гьаму гъаргъу тикйир.
Кьувват дуфну жандиз, гъушиган дявдиз,
Зурба йивбар дапIну гъаних душмандиз,
Гъалиб гъашича, хъана ругар дюрхну,
Вари халкьариз сабси бегьер тувру.
Хъанара давам гъапIза гъягъюб рякъди,
КIваин гъахьнийиз, улихь хьайиси йиз,
Нубатнахъ дийигънайдар лап акв хьайиз,
Чпин гъурдаъ уьлин карточкйир ади,
Аьхъюди, хилар гъючIин ичIаъ ади.
Дийигъна читдин ккуртт алди лап йирси,
Эскрин хпир, машар духьну айи гьатху,
Ишурай, бицIи балин хил дибисну,
Фила гьяйван уьл хьади, гъибдийкIан, кIури,
Дийигънайи вари ккилигури гьамци.
Хъана саб фикир гъафнийи дишла кIулиз:
Язухъ шуйи, гъилигиган биркариз,
АчIлиз гьягъру бабан кьяляхъ хъергнайи:
– Жан дада, аьзиз дада, уьл чавава!
– Сабур апIин, жан бай, гьаз ккюбгъюрдарва?
АчIлиан йиз бализ харза саб акал ,
Хябяхъган марцарик киварза саб кал.
КучIал гъап I у бабу, адруган жара
Эскрин бализ уьл абгру мумкин, чара.
Бай чан бабаз уьл ча кIури ишурай.
Бабу чахьан шлуси велед ккарцурай.
Хъанара сабсан вахт гъафнийиз фикриз,
Фици, биц I иган йиз абайихъди узу
Гъушнуш, дугъан шагурд хьуз ккунди узу,
Ляхин абгури, лицурайиган учу,
Саб ражну аба элдеъну чан гьяйвнилан,
Уьлин кьацI гъадабгъну биши ругдилан,
Уч дапIну, марцц дапIну думу, баркаван,
Гъапну: «Жан бай, гьясбикк ккадрувалтIан уьл
Аьхю тахсир cap инсандикра даршул.
Гьякьлу бегьер ву му лайикь зегьметнан,
Уьлиз икрам гъапIу кас даршул пашман.
Зегьметнан бегьер ву, магьапIан к I ваълан,
Инсанарин амкI ву, хиларин мейва,
Гьюрмат апIин, гуннагь шул, пашман шулва.
Васият ибшри увуз, жан аьзиз
Гьюрмат апIин уьлиз, ву яв жандин пай.
Агь баяр, футбол апIурайи уьлкан,
Агь инсанар, за дарапIрай уьл жиллан!
Бегьер ву му, битмиш дапIнай хилари,
Дугъри зегьмет сарф дапIну, инсанари,
Гьякьлу зегьмет вари кпикьури сатIи,
Гъварч апIруган гьамус чюллериъ рузи,
Хъебехъну ккундузуз инсанар вари
Ва баяр, уьлкан тупар ап I урайи.
Тамшир дапIну ккундар затра гъи уьлкан,
Дидин гъадри адрур даришри ухькан,
Гьар вахтна кIваинди гъибтну – уьлик ихь
АмкIна ифи, намусна гъир’ят кайихь.
г) ц I ийи гафар:
гъаних – алчный, жадный, ненасытный,
читдин ккуртт – ситцевое платье,
акал(харза) – колосся,
зизйир – игрушка, безделушка,
икрам – поклониться кому-чему-либо,
сарф – тратить, расходовать; истратить,
намусна гъир’ят – честь и совесть.
д) литературайин тестар:
1. 1912-пи йисан бабкан гъахьну?
в) З. Ханмягьмадова
б) Ватандин Аьхю дявдин
г) касиб халкьдин
3. И. Шагьмарданов бабкан гъахьи йис
4. Багъри бабхьан бай гьудуч I вну, Бабаз ялгъуз ужагъ дипну, Ихь ватандин намус уьбхру, Гъати дявдиз думу гъушну. Фуну эсериан ву гьаму ц I арар?
5. Сагъул увуз, хъана сагъул, лап к I ваан, Гьюрматлу дуст, багьа вучуз яв кьимат. Фуну эсериан ву гьаму ц I арар?
6. А. Жяфаров бабкан гъахьи йис
г) 1948 сентябрь
V. Дарснан натижа – 5 мин
Мялим : Хъа учвуз, баяр-шубар, гизафна-гизафси гъийин дарснаан фу кьабул гъабхьунчвуз?
Баяр-шубар : Гизафна-гизафси учуз гъийин дарснаъ кьабул гъабхьунчуз:
Мялимдин вари дарснакан аьхиримжи гаф
Мялим : Баяр-шубар, ихь дарс ухьу гъи лайикьлу сар инсандиз, адлу шаир-фронтовикдиз, дугъан эсериз тялукь гъапIунхьа. Магьа ихь дарс аьхирихъна рубкьура. Гьелбетда, саб дарснаъ М. Митаровди ккадапIу уьмрин рякъ ухьхьан ккадапIуз даршул. Гьаз гъапиш дугъан эсерарра, дурхну ккудукIуз даршлубкьан а.
Учвуз рябкъюрайиганси, М. Митаровдин яратмишарин тематика яркьуб ву.
Гъурхган, кIваз дерин тясир апIрудар, кIвак гъалабалугъ капIрудар ву. Дугъу варибдикан бикIура, гизафна-гизафси дявдикан, ислягьваликан бикIури гъахьну.
Ухьу гъи анжагъ дугъан уьмрин асас гьядисйир фикрикк ккаунхьа, шаирин аьхюдарсдар, ужударсдар эсерар к I ваин ап I уз чалишмиш гъахьунхьа.
Гьаддиз ихь дарс ухьхьан анжагъ бицIи, жикъи сейирсит I ан гьисаб апIуз шулдархьхьан.
Хъа выставкайихьинди илтикIиган кIуруш, ва гьацира анжагъ сар Расул Гьямзатовдинкьана улхубдихъра хъпехъиш, дурари ухьутIанра уччвуди дугъан варис-мирасдин кмиди вари гъаврикк ккаъра.
Мялим : Кьабул гъабхьунчвуз, баяр-шубар ва дуфнайи аьзиз хялар, гъийин дарс?
Баяр-шубар : Ав
Мялим : Хъа, йиз фикриан к I уруш, гъийин ихь дарс гизаф мянфяаьтлуб хьибди гьадмуган, эгер ухьу дарснаан дарс адабгъуз (извлекать пользу из урока) аьгъю гъап I иш, хъа дарш гафарикан асар (толк) хьибдар. Яна гафар гафарди гъузру.
Хъа узу, баяр-шубар, учвкан ккун ап I ураза гьамцдар гафар гьаргандиз к I ваинди гъитуб, яна ихь тарихдихьна вуйи ватанпервал гужал ап I уб, дуст фуж-вуш, душман фуж-вуш к I ваинди гъитуб…..
VI. Кьиматар дивуб – 2 мин
Дарснаъ ужуди иштирак гъахьидариз гьамцдар кьиматар дивраза:
Хъа эгер ихтияр айиш миржбарра, ккундуш йиц I барра дивуйза. Аферин! Баркаллагь! Чухсагъул! – учвуз, ичв гирами абйир-бабариз ва ихь гьюрматлу хялариз.
Мялим : Хъа ихь дуфнайи хялариз ва учвуз, узуз гьамцдар ц I арар пешкеш ап I уз ккундузуз:………..
VII. Хулан ляхин – 2 мин
Гьевеслуди урхуб. Солдтарин багъри уьлкейихьна вуйи ватанперверваликан, дирбашʼваликан ва дурарин Уьлихьна айи кьиматнакан жикъи сочинение бикIуб.
Читайте также: