Ваша воцчу сайлахин илли краткое содержание
Обновлено: 05.07.2024
ТЕРКАЦА ХЬАЛА-ОХЬА ВЕХАШ ХИЛЛАЧУ ЭЛА МУСОСТАН, АДИН СУРХОН* ИЛЛИ
Къонаха мел вериг кхайкхина валийна,
Къонаха мел воцург кхайкхаза веана,
Цхьа юрт йиллира, тов, цу эла Мусоста.
Юрт йиллина ва ваьлча и эла ва Мусост,
Кхойкхуш т1ебалийра, тов, цу юьртан тхьамданаш,
Гулбелла т1ебахара цу юьртан тхьамданаш.
- Ассалам 1алайкум, х1ай эла ва Мусост!
Хьо кхойкху аьлла ма-даьхки
Тхо юьртан тхьамданаш.
Хьо лаа кхойкхурий, хьо тара кхойкхурий?
- Ас лаа ма кхойкху, ас тара ма кхойкху,
Ас йоьху ва шуьга т1ехь йоцу ва ясакх.
- Дакъаза ма вала, х1ай эла ва Мусост,
Да эла хилла хьан, нана сту хилла хьан,
Хьо эла веца хьо, тхо 1аьржа нах деца,
Къа деца ва хьуна зударийн, ва берийн,
Эхь деца ва хьуна хьо санна
Ва болчу элашна ва юккъехь,
Ма ехахьа ахь тхоьга т1ехь йоцу ва ясакх.
- Ас хир ду аьллариг ва хилла ма даьлла,
Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла,
Аш сиха схьалолаш т1ехь йоцу ва ясакх! -
И аьлла ва ваьлча и эла ва Мусост,
Г1ийла юха ма бирзира и юьртан тхьамданаш.
Хьаьвзина ма бахара и юьртан тхьамданаш
Рузбанна диначу рузбанан маьждиге.
Дагабийла ма х1иттира и юьртан тхьамданаш:
"Мусоста ма йийхира т1ехь йоцу ва ясакх,
Мила хир ву теша Мусостан олалла
Дожийна ва дерзо яхь йолуш ва к1анат?"
Шайна дага ма веара и Адин ва Сурхо:
"Дин дика ва беца цу Адин ва Сурхон,
Герз дика ва деца цу Адин ва Сурхон,
Дог майра ва деца цу Адин ва Сурхон,
И Сурхо воьхур вай Сурхо винчу цу нене", -
Олуш, бахана кхечира уьш цу Сурхон ва уьйт1а,
Коьртара ва куйнаш шаьш кара ва эцна,
Гор-бертал ма ийгира и юьртан тхьамданаш,
Ша араелир, тов, Сурхо вина ва нана,
- Шу марша дог1ийла, х1ай юьртан тхьамданаш!
Шу лаа леларий, шу тара леларий?
- Тхо лаа ма лела, тхо тара ма лела,
Хьоьга веха ма даьхкина хьан жима и Сурхо,
Вехча ло ахь тхуна хьайн жима и Сурхо, -
Олуш, лен бевли, тов, и юьртан тхьамданаш
- Доллачу дуьнен т1ехь сирла б1аьрг ва тоьхна,
Сема ла ва доьг1ча, Сурхол сов амал дац,
Х1ай юьртан тхьамданаш, Сурхо винчу со бабин,
Вехча ца вала вина вац сан жима ва Сурхо,
Вехча вала вина ву сан жима и Сурхо, -
Олуш, чуяхар, тов, Сурхо вина и нана,
Набарна ва вижна шен жима и Сурхо,
Яйн муьшка ва йина, ша самаваьккхина,
Т1аккха лен ма елира к1ант вина и нана:
- Со яла хьан дела1, сан жима ва Сурхо,
Хьо вижий ма 1илла, сан жима ва Сурхо,
Вижина 1уьллу 1уьйре яц ва хьуна еанарг,
- Х1ун хилла, х1ун дина, со вижна ца 1илла?
Дийцахьа ахь суна, со вина сан нана,
- Хьо вийхира ва соьга цу юьртан тхьамданаша,
Ас вехча велира хьо цу юьртан тхьамданашна,
Дег1аха мерза са цара хьайга ва дехахь,
Ахь дакьхий д1алолахь дег1аха мерза са, -
Олуш лен ва яьлча ша вина шен нана,
Ша ара ма велира и Адин ва Сурхо,
- Шу марша дог1ийла, х1ай юьртан тхьамданаш!
Шу даккхий дара-кха, со жима вара-кха,
Эхь-бехк хета ва суна, шу хьалаг1овттийша,
Дег1аха мерза са аш соьга ва дехахь,
Ас шуна д1адели дег1аха мерза са,
Дог реза ва дина, х1ай юьртан тхьамданаш, -
Олуш, хьалаг1овттийна и юьртан тхьамданаш,
- Балхабел аш соьга коьртера баланаш,
Мажаран тоьпаца ас каде ойур бу,
Елхаел аш соьга кийрара г1айг1анаш,
Дуткъачу туьраца ас каде ойур ю, -
Олуш, лен ма велира и Адин ва Сурхо,
- Бала беца, ва Сурхо, и эла ва Мусост,
Г1айг1а еца, ва Сурхо, Мусостан и ясакх;
Мусостан олалла дожийна дерзадар
Хьоь деха ма даьхкина,
Кхоьллинчу цхьанделхьа, ва Адин ва Сурхо,
Дожадай дерзадехьа Мусостан олалла!
- Ма довла дакъаза, х1ай юьртан тхьамданаш,
Вежарий дукха бу цу эла Мусостан,
Ша ваьхьар вуй техьа Мусостан олалла дожийна дерзада?
- Мусостан ва санна вежарий тхо ду хьуна,
Мусостал лика к1ант хьо хета ва тхуна,
Дехар ду хьоьга, дожадай дерзадехьа Мусостан олалла!
Олуш, лен ма бевлира и юьртан тхьамданаш,
Цу к1айчу г1овталца, 1аьржачу вертанца,
Чо чехка чола куй б1аьштиг т1е те1абеш,
Ва г1ожан меттана терсмаймал тур луьйзуш,
Ша хьалха ва ваьлла, уьш т1ехьах1иттийна,
Хьаьвзина ма х1оьттира и Адин ва Сурхо
Мусостан ва уьйт1а,
Кхойкхуш ара ма ваьккхира и эла ва Мусост,
- Ассалам 1алайкум, ва эла ва Мусост!
- 1алайкум ва салам, ва Адин ва Сурхо!
Хьо лаа лелий-те, хьо тара лелий-те,
Х1орш т1ехьах1иттийна, хьо хьалха ва ваьлла?
- Со лаа ма лела, со тара ма лела,
Ахь йоьху бохий-ца кхаьрга т1ехь йоцу ва ясакх,
Дакъаза ма вала, х1ай эла ва Мусост,
Да эла хиллий-ца хьан, баба сту халлий-ца хьан,
Хьуо эла веца хьо, ва эла ва Мусост,
Х1орш 1аьржа нах беца, хьо эла веца хьо,
Къа деца ва хьуна зударийн, ва берийн,
Ахь кхаьрга ма еха т1ехь йоцу ва ясакх,
Ма еха ва аьлла дехаре веъна со,
- Хьо елла яла хьо, х1ай Адин ва к1иллу!
И ала еара хьо, х1орш т1ехьах1иттийна,
Хьо сиха ерзалахь, ва Адин ва к1иллу!
Ас хир ду аьллариг ва хилла ма даьлла,
Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла,
Аш сиха гулъелаш т1ехь йоцу ва ясакх,
Аш сиха схьалолаш т1ехь йоцу ва ясакх! -
Олуш лен ва ваьлча и эла ва Мусост,
Т1аккха лен велира и Адин ва Сурхо:
- Хьо елла йолийла, х1ай эла ва Мусост!
Дада лай хиллий-ца хьан, баба вир хиллий-ца хьан,
Хьуо а лай веца хьо, х1ай эла ва Мусост?
Ахь хир ду аьллариг ца хилла ма даьлла,
Ахь хир дац аьллариг ва хилла ма даьлла,
Ахь к1иллу ву боху со Адин ва Сурхо
Хьан варх1е а ва дена цу Москох
Паччахьа совг1атна ва елла,
Цу бацах таелла, зезаго хазйина,
Хьан дола йирзина и охьара ва раьг1наш,
Хьалха ор ва доккхуш, т1ехь муш ва бустуш,
Караекъа г1ур ву со кханлерчу ва дийнахь,
Хьо цига ва воьллахь, ва эла ва Мусост,
Цигахь хуур ду вайна, к1иллу верг мила ву, -
- Кхетачу малхаца, хуьлучу ва сица
Эвла йисте гуллолаш, ва юьртан тхьамданаш,
Екъна караоьцур вай Мусостан и раьг1наш,
Мусостана дийр ду вай жерочун ва дакъа,
Делах бехк ва хетта, ва юьртан тхьамданаш, -
Олуш ц1ехьа вахара и Адин ва Сурхо,
Хьешашна диначу цу дуьхьал ото чохь,
Дег1ана ховха мотт ша куьйга биллина,
Набарна ма таь1ира и Адин ва Сурхо.
Деана ма хилира и делан хаза са,
Нур дашо можа малх кхетале ва хьалха,
Малхал хьалха схьакхета и маьлхан з1аьнараш
Хазлучу заман чохь,
Дуьгу нускал ва санна, расха дин кечбина,
Хаза йо1 ва санна, ша каде кечвелла,
Дин хьаьвзаш ва хилла, ша каде т1ехиъна,
Ша ваха кечвелира и Адин ва Сурхо,
Ц1ийзаш, юххе девлира и дуткъа ва эраш,
Декаш т1ехьаьвзира, тов, чо шера куьйранаш,
Борз санна йора дин ша хала сецабеш,
Барзал майра дилхан дог ша кийрахь ва сецош,
Чал дера ва герзаш шен юкъах ва къуьйлуш,
Чо шера куьйранаш т1оьхула ва хьийзаш,
И дуткъа ва эраш ва улло ва ц1ийзаш,
Вахана ма кхечира и Адин ва Сурхо
Цу юьрта ва йисте, йиллинчу ва метте,
Ша хьалха ва ваьлла, уьш т1ехьах1иттийна,
Ша воьдуш кхечира и Мусостан раьг1нашка,
Хьалха ор ва доккхуш, т1аьхьа муш ва бустуш,
Ша екъа йолийра цо Мусостан и раьг1наш,
И делан делкъахан хилале ва хьалха,
Екъна кара ма елира цу Адин ва Сурхос
Мусостан и раьг1наш цу юьртан тхьамданашна,
- Шу ц1ехьа г1о шайна, ва юьртан тхьамданаш,
Мерза са гатделла, самукъа ва даккха,
Раг1 талла воллу со, х1ай юьртан тхьамданаш, -
Олуш, ц1ехьа хьовсийна и юьртан тхьамданаш,
Раг1 талла ма вуьйлира и Адин ва Сурхо,
Лаьттахула еддариг эраша ва лоцуш,
Стиглахула ва еддарг тоьпаца ва лоцуш,
Тоьпера ва яьлларг куьйранаша ва лоцуш,
Раг1 талла к1ордолцца раг1 толлуш ва лелла,
Раг1 талла к1ордийча, и Адин ва Сурхо,
Лекхачу динара ша лаха воьссина,
Схьаэцна юткъа нуьйр г1евланга товжийна,
Даржийна ва верта шена т1е ва тесна,
Чал дера ва герзаш шен мара ва къуьйлуш,
Набарна ма вижира Мусостан цу рег1ахь.
Мерзачу набарах воьллачул ва т1аьхьа,
Дахал воцуш ва дуьйна дилхан дог ва даьхна,
Тийсал воцуш ва дуьйна мерза са тийсина,
Х1окху Сурхос къастийна и бабин хаза йо1
Мусостан ва вашас Мусостана йиги бохуш,
Г1енах дуьхьалтеси, тов, цу Адин Сурхона,
Цу г1енан халалла мела хьацар ва хилла,
Набарах велира и Адин Сурхо.
- Да велла йиса шу, Мусостан ва раьг1наш,
Набарна товш яц-кха Мусостан шу раьг1наш, -
Олуш, ха хаьрцина, ша юха ма вижира и Адин ва Сурхо.
Шолг1а а вуьйлира и Адин Сурхо мерзачу набарах,
Дахал воцуш ва дуьйна дилхан дог ва даьхна,
Тийсал воцуш ва дуьйна мерза са тийсина,
Цу Сурхос къастийна и бабин хаза йо1
Мусостан ва вашас Мусостана ва йигна,
Мусостан ва нана ловзарга ва хьийзаш,
Ша вина ва нана ва йоьлхуш ва хьийзаш,
Г1ан-набарш яйра,тов, цу Адин Сурхона,
Син метта топ кхетта ц1ен экха ва санна,
Т1ехьа ши куьг ва тоьхна, ша хьалаиккхина,
Динан букъ ва лоцуш юткъа нуьйр тиллина,
Дин хьаьвзаш ва хилла, ша таь1аш т1ехиъна,
- 1аламат яраббий, х1ай веза тхан дела,
Г1енаха дайнариг бакъ хуьлуш дуй техьа? -
Олуш, юткъачу шедаца расха дин чехабеш,
Ша ц1ехьа вирзира и Адин ва Сурхо.
Шен динан дикалла, шен деган майралла,
Вахана х1оьттир, тов, и Адин ва Сурхо
Вехачу ва керта, йоьлхуш араелира Сурхо вина ва нана,
- Дакъаза ма яла, со вина ва баба,
Яра х1ун ду техьа дакъа доцуш ва белхар?
Ахьа суна дийцахьа ва вайна хиллариг.
- Со яла хьан дела1, сан жима ва Сурхо,
Хила х1ума ца дисна кху маьлхан дуьнен чохь:
Сан дагна ва езна и бабин хаза йо1
Мусостан ва вашас Мусостна ма йигна,
Мусостан ва нана ловзарга ма хьийза,
Хьо вина ва нана ва йоьлхуш ма хьийза.
Х1ара маьлхан дуьне даа ма вехийла хьо,
Со елхийнчун нана елхоза 1ен велахь,
Сан жима ва Сурхо! -
Олуш, лен ва яьлча ша вина ва баба,
И вухавирзира вехачу уьйт1ара,
Хьаьвзина х1оьттира Мусостан ва уьйт1а,
Лекхачу динара ша лаха воьссина,
Уьйт1арчу гоьзанах, дин лекха д1атесна,
Болатан туьра т1е деза ка те1адеш,
Хьаьвзина вахара и Мусостан х1усаме.
Барч буьзна бара, тов, и элийн ва стунаш,
Дух дуьзна бара, тов, и кегий ва элий,
Кад буттуш вара, тов, Мусостан ва ваша,
Дууш-молуш бара, тов, и кегий ва элий,
Морхашкахь ва лечкъа дашо малх ва санна,
Мусостан ва баьрчехь базаран кирхьанах
Ша лечкъаш яра, тов, и бабин хаза йо1,
- Ассалам 1алайкум, х1ай кегий ва элий -
Олуш, чувелира, тов, и Адин ва Сурхо,
- 1алайкум ва салам, ва Адин ва Сурхо! -
Олуш, хьалаг1евттира и кегий ва элий
- Хьо охьахаахьа ког лекхчу ва г1анта,
Даа ду ва хьуна бордаха ва дилха,
Мийла ду ва хьуна и сирла ва къаьркъа,
Сакъера бу хьуна и элийн ва стунаш, -
Олуш, лен ва бевлча и кегий ва элий,
Т1аккха лен ма велира и Адин ва Сурхо:
- Шун дилха ва даа чо екха вац со-ма,
Шун кьаьркъа ва мийла ва хьогах вац со-ма,
Стунашца сакъера к1иллу стаг вац со-ма, -
Олуш, лен ва ваьлча и Адин ва Сурхо,
Дезачу маларан кад ша бузуш боьттина,
Дехар деш, т1евеара цхьа воккха ва эла:
- Д1алаций мала ахь, ва Адин ва Сурхо,
Дезачу маларан кад, дехаре бу хьуна.
- Ахь доьху ва дехар суна-ма ца хаьа,
Цхьа дехар ду сан-ма дала таро ва йоцуш,
Дийцал ахь ва суна айхьа доьху ва дехар.
- Ас хьоьга ма-доьху, ва Адин ва Сурхо,
Мусост дукха ва везаш, Мусосте еана и бабин жима йо1,
Алар-дийцар ва доцуш йитина ва верзар.
- И дара ва хьуна ас хьоьга ва баьхнарг,
Ахь доьху ва дехар дала таро йолуш дац,
Ас хаттар дийр ду-кха цу бабин ва йо1е,
Мусост дукха ва везаш еана цо бахахь,
Пусар доцуш шуна ю и бабин хаза йо1,
Мусост дукха ца везаш, ялийна ша цо бахахь,
Валлах1, дера, воьрзур со сайн к1айчу нускалца, -
Бохуш лен ваьлча и Адин ва Сурхо,
Т1аккха хьалаиккхира, тов, Мусостан ва ваша.
- Х1ай, елла яла хьо, ва Адин ва к1иллу!
Эрмалойн ва баьрчехь турмала ва санна,
Товш хета ва суна и бабин хаза йо1
Мусостан ва баьрчехь, базаран кирхьанахь.
- Суна цул товш хета, Мусостан ва ваша,
Хьан дуткъачу дег1ана юьхьиг т1еерзийча осмалойн тапчанан, -
Олуш, каде яьккхина, кховдийна туьйхира, тов
Цу Адин ва Сурхос Мусостан вешина
Дег1ана аттачу, садала сихачу.
И тоьхна вожийна, лен вели бахара
И Адин ва Сурхо цу бабин ва йо1е:
- Дакъаза ма яла хьо, бабин хаза йо1,
Мусост дукхавезаш, хьо цуьнга еанехь,
Ца йига веъна со, бакъдерг ахь дийцалахь,
Мусост дукха ца везаш, хьо нуьцкъала ялийнехь,
Хьо йига веъна со, ва бабин жима йо1, -
Олуш, лен ва ваьлча и Адин ва Сурхо,
- Вешан ц1ахь дуьйцур вай,
Кху нахехь ма дийца, ва Адин ва Сурхо, -
Олуш, букъ т1е ши куьг ва тоьхна,
Сурхо хьалхаваьккхина, ша т1аьхьах1оьттина,
Т1аьхьа ара ма елира и бабин хаза йо1,
Шаьш хьаьрчаш делира, тов, расхачу ва дина,
Сакъера хевшина и элийн ва стунаш,
Даа-мала гулбелла и кегий ва элий тезета гулбина,
Ша ц1ехьа вирзира и Адин ва Сурхо цу бабин йо1аца.
Шийла орца ма даьхьира цу эла Мусосте:
"Веза ваша ва вийна, олалла дожийна,
Нускал эцна ма воьду и Адин ва Сурхо", -
Олуш орца ва кхаьчча цу эла Мусосте,
Цу яйдакх ва говрахь, ерзанчу тоьпаца,
Цхьалхачу туьраца
Ша орцах ма кхиира и эла ва Мусост цу Адин ва Сурхох.
И эла ва Мусост шена орцах ва кхиъча,
Лекхачу динара ша лаха ма воьссира и Адин ва Сурхо,
Ша т1аккха ма воьссира и эла ва Мусост лекхачу динара,
Т1аккха лен велира, тов, и эла ва Мусост:
- Топ кхосса ва суна, ва Адин ва Сурхо!
- Со-м дера ваьхьар вац хьуна топ ва кхосса,
Со к1иллу веца со Адин ва Сурхо,
Ахь кхоссал ва суна, ва элан ва Мусост,
Веза ваша ва вийна, олалла дожийна,
Нускал эцна воьдуриг со Сурхо веца, -
Олуш, кхайкха ва ваьлча и Адин ва Сурхо,
Ша мажар ма кхоьссира цу эла Мусоста.
Цу х1урдан ва мохо куьйса эрз ва санна,
Ластийна ма витира и Адин ва Сурхо Мусостан мажаро,
Д1аман баттахь ва йоллу бакъ г1ирмин ва мажар
Ша каде яьккхина, кховдийна туьйхира, тов,
Цу Адин ва Сурхос цу эла Мусостна
Дег1ана аттачу, садала сихачу,
Ша тоьхна вожийра цу Адин ва Сурхос и элан ва Мусост.
Дукъ лакха ва ваьлча, динаца ва ловзуш,
Дукъа лаха ва ваьлча, нускалца ва ловзуш,
Веана х1оьттира, тов, и Адин ва Сурхо вехачу ва уьйт1а.
Т1аккха араелира, тов, Сурхо вина ва нана,
- Хьайн елхийнчун ва нана елхийна хьо ваг1ахь,
Хьо марша вог1ийла, сан жима ва Сурхо!
Хьайн елхийнчун ва нана елхоза хьо ваг1ахь,
Хьо марша ма вог1ийла, сан жима ва Сурхо! -
Олуш лен елира, тов, Сурхо вина ва нана.
Т1аккха лен ма велира и Адин ва Сурхо:
- Берахь дуьйна ас лаьцна дуьненан ва г1иллакх
Дохоза ца 1ийн хьо таханлерчу ва дийнахь:
Х1ара бабин хаза йо1 несалха ялий ас, -
Олуш, лекхачу динара ша лаха йоссийра и бабин хаза йо1,
Дой хьийзол ва йолу и йоккха ва уьйт1е
Т1ам хьовззол ца хуьлуш,
Ша халха ма хьаьвзира Сурхо вина ва нана:
- Хьо санна воцу к1ант ва нанас ма волда,
Сан жима ва Сурхо,
И вича ма ваха х1ара латта ва хьеша! -
Мерзачу безамца, хазачу ойланца
И нийса ши накъост сов хаза даха ма хии.
***
Ма лалда вай к1ентий вовшех тешам байна,
Ма лалда вай к1ентий вовшех безам байна,
Нанас дена ма волда яхь йоцу ва к1анат,
И вича, ма кхиа яра дуьне ва даа,
Нанас дена ма волда тешам боцу ва к1анат,
И вича, ма кхиа цу дийнахь делкъалца.
__________________________
* Адин Сурхо Ч1ебарлара схьаваьлла ву. Х1инца а нахана довза а девзаш, т1ехь чурт а долуш, каш ду цуьнан Макажахь, профессора Чокаев Катис дийцарехь.
Илли т1ехь вуьйцу эла Мусост г1ебарто хилла. Иза Жимачу Г1ебартахь (х1инцалера Малхбекан район) вехаш хилла. Хетарехь, илли т1ехь дуьйцург Сурхос декъна латта ду.
Ворх1 вешийн йиша (ваша) хуьлда! - Семи братьев сестрой (брата) пусть станет!
Выражение восходит к древним временам, когда род (тайп) играл важное значение в жизни чеченцев, т к. человек в одиночку был бессилен перед внешним миром и чтобы выжить, нужно было объединяться. В этих условиях одним из самых распространенных объединений, естественно, был род - круг родственников, происходящих от одного предка. С учетом этого фактора (значение и роль рода в жизни древних чеченцев) становится понятным и вполне логичным пожелание "Ворх1 вешийн йиша хуьлда", которое на первый взгляд кажется довольно странным и неожиданным.
Становится понятным почему горцы придавали большое значение факту рождения сына и (более или менее) сдержанно относились к факту рождения дочери. Причина в том, что существование семьи и рода во многом определялось наличием мужчины - кормильца и защитника, который оставался членом своего рода и содействовал увеличению его силы. Дочь же, выходя замуж, уходила в другой род, следовательно, и ее дети были уже его членами.
Именно поэтому появление на свет мальчика встречали большим праздником (ловзар) - выставляли угощение, устраивали игры, вечеринки или спортивные состязания (чаще всего скачки). Счастливых родителей спешили поздравить все: и родственники, и односельчане. При этом человека 1-ым принесшим весть о рождении сына, щедро одаривали подарками. Иногда в честь рождения сына сажалось священное дерево - орех или груша. Особенно большое празднество устраивалось прирождении первенца-мальчика, т.к. в нем видели будущего хозяина, опору семьи и родителей на старости лет.
Видимо, этими факторами и объясняется пожелание "Да будет братом /сестрой/ семи боатьев", которое употребляется и в современном чеченском языке как образное пожелание благополучия близким родственникам новорожденного.
Пример употребления:
Т1аккха кхунна цхьанхьа нах буьйлуш хезира, ловпаш а беш "Ворх! вешин ииша хуьлда", -бохуш.
Барта кхолларалла вайнехан халкъан исбаьхьаллин культуран мехала дакъа ларало. Вайн халкъан ширачу заманахь хиллачу 1ер-дахарах, цуьнан лехамех, психологех лаьцна йозанан а, кхин долу а тоьшаллаш къен хиларе хьаьжча, барта произведенешкахь хаалуш долу генна хьалха д1адаханчуьн зов шена т1е тидам бохуьйтуш ду. Цунна, 1илманан лехамашка диллича, ондда т1етовжа йиш яцахь а, амма б1ешерашкахь халкъан синкхетам, г1иллакх-оьздангаллин институташ и. д1. кх. кхуьуш, заманан йохаллехь хийцалуш схьа муха еана боху маь1на дан таро ю.
И мехала г1уллакх гуттар тидамехь латтадора оха х1ара книга вовшахтухуш. Цундела х1окху сюжето ешархо цецвоккхур ву аьлла, иза хьалха а ца йоккхуш, цуьнан лергана аьхна хир яц аьлла, т1аьхьа а ца тоттуш, цо т1екхуьучу т1аьхьенна хьалха д1адаханчун мелла а суртх1оттор ду боху илли, шира дийцар, кица, х1етал-метал, халкъан тидам юкъабалийна оха. И 1алашо мелла а юьззина кхочушъян г1ертарца доьзна ду х1окху юкъа массо а аьлла нохчийн фольклоран жанр шуна йовзийта г1ертар а.
Х1окху гуламна юкъа мел яхана барта произведени дуьххьара д1а а язйина, дуьххьара зорбане ара а йоккху боху х1ума мел деза хеттехь а, цунна т1е а ца г1иртина тхо. Ешархочун синкхетам "самабаккха", цуьнан шен халкъан культуран мехаллех дозалла дан таро йолу некъ шорбан 1алашо йолу х1инцалца зорбане арайийлла, я цхьацца бахьанехь арайийла йиш йоцуш лаьттина х1умнаш шуьйра юкъаялийна оха, цкъа делахь, уьш карла а евр ю, шолг1а делахь, церан эстетически шовкъо кхин цкъа а мехала т1е1аткъам а бийр бу аьлла.
Шена т1е ондда тидам бахийта безаш г1уллакх хета тхуна вайн оьздачу, дикачу 1адатийн а, фольклоран а уьйр хадар. Халкъан иэсехь я этнографин 1илманехь цхьацца хаамаш бисина вайнехан деле дог1а дехарца, зуда ялор йигарца, берийн ловзаршца, кхидолчуьнца, амма цаьрца цхьаьна леллачу эшарийн лар яйна. Т1епаза яйна аьлла догдилла ца лаьа, уьш лахар вайн массеран а г1уллакх а хилла д1ах1оьттича, карор яра аьлла хета. Цу декъехь тхайн дан аьтто баьллачунна оха зорбатуху "1адатийн поэзи" бохучу декъехь.
Мифологис адаман уггаре а ширачу заманан синкхетам бовзуьйту. Цуьнца доьзна дийцарш 1аламат дукха хилла вайнехан. Амма уьш д1аяздина охьадехкина вуно к1езга ду, ткъа зорбане ара кхин к1езгох девлла. Халкъан культурана боккха иэшам бу и. Иллеш д1аяздаран г1уллакх вуно чолхе а, жоьпаллин а болх бу. И мехала хазна гулъеш а, 1илманца толлуш а г1уллакх дина волчу Вагапов Якъуба а, Эльмурзаев Сираждис а, Джамалханов Зайндис а, Мунаев Исмаь1ила а диначунна т1е шайн хазна йиллина къоначу филологаша Кадиев Руслана а, Цуцаев 1алавдис а, кхечара а. Царна баркалла ала лаьа тхуна.
Чаккхенехь оха ялийначу комментарешка хьаьжча шуна хуур ду х1ара иттанаш, иттанаш адамаша цхьана бина болх буйла. Т1ейог1учу заманахь а фольклораца уьйр-шовкъ йолу нах вовшах а тухуш, вайн халкъан барта хазна гулъяран а, зорбане кечъяран а г1уллакх кхин а жигарадаккха 1алашо а ю тхан.
Халкъан исбаьхьаллин хазна
1адатийн поэзи
Мифаш
Кьинхьегаман эшарш
Тийжамаш
Сардамаш
Наьрт-аьрстхойн дийцарш
Хьадисаш
Туьйранаш
• Инзаре тамашийначу х1умнех лаьцна туьйранаш
• Дийнатех лаьцна туьйранаш
• 1ep-дахаран хьокъехь долу туьйранаш
Берийн фольклор
Шира дийцарш (преданеш)
Кицанаш
Х1етал-металш
Халкъан тидамаш
Иллеш
• Чечанарчу Мадин Жаьммирзин илли
• Г1ебартойн Курсолтин илли
• Къеначу Дадин илли
• Ваша воцчу Сайлахин илли
• Эла Монцин, Жерочун к1ентан илли
• Ненан К1ентан, Дадин Йоь1ан илли
• Бос хазчу Мусан илли
• Теркаца хьала-охьа вехаш хиллачу эла Мусостан, Адин Сурхон илли
• Къеначу Адин илли
• Жерочун К1ентан, Гуьржийн К1ентан илли
• Таркхойн К1ентан, Жерочун К1ентан, Жумин Акхтулин илли
• Таркхочун К1ентан, Жерочун К1ентан илли
• Анзоран Зазин илли
• Таймин Биболатан, дог майрачу Ч1егин илли
• Гуьржийн Анзоран, Х1ирийн Йоь1ан илли
• Исмайлин Дудин илли
• Эла Къахьармин илли
• Зайтан Шихмирзин илли
• Таймин Биболатан илли
• Эвтархойн Ахьмадан илли
• Несархойн Малсакан, Бетакан Са1дуллин илли
• Обарг Варин илли
• Дади-юрт яккхаран илли
• Девлатгирин-эвла йоккхуш даьккхина илли
• Зеламха Г1изларехь латаран илли
• Дестечун илли
• Бос хазчу Тахун илли
• Бежун илли
• Бектамаран Зайнапан илли
Узамаш
Халкъан новеллаш
Лирика
• Социале-политикан чулацам болу эшарш
• 1ep-дахаран хьокъехь эшарш
• Безаман эшарш
• Забаре эшарш
• Сатиран эшарш
• Хелхаран эшарш
• Лирикан тийжамаш
Сатира а, забар а
Аларш
Советан заманан фольклор
Билгалдаккхар
Содержимое разработки
Бисмиллах1иррохьманиррохьийм!
1алашо: Лирически турпалхочух долу хаарш к1аргдар: поэми т1ехь лирически турпалхочух халкъах, махках йолу ойланаш йовзар: къаьмнашна юкъарчу бартан беркат довзийтар, дебор.
Урок д1аяхьар.
1.Урокан 1алашо йовзийтар.
-Поэмина ц1е Аружа х1унда тиллинера?
-Муьлхачу произведенешца доьзна дара и?
-Аружа…Аружаг1ар б1аьрг сирла бацахь.
-И мог1анаш дог1ий х1окху поэми т1ерачу Аружина?
3.Массо а х1ума цкъа цхьамма некъ бало, баста, доло дезаш нисло.
Дуьххьара нохчийн литературехь махках дахаран тема юкъаялийнарг мила висира?
Керла тема йовзийтар.
Х1инца вай тобанашкахь болх барца лехамашкахь карийнарг толлуш, поэмица юзуш болх д1ахьур бу.
Поэма исторически х1унда лору (эшар, доклад, сибарех дахарх лаьцна)
- Шуна зеделларг х1ун дара? Произведении т1ехь масалш далор (Аружин майра т1ам т1е вахийтина хилар).
- Вайн исбаьхь. литературехь цара (иэс тобано) дийцинарг т1еч1аг1деш масалш далор дарий аш?
Жоп: Нохчаша кхидолчу къаьмнаша санна лаьцна дакъа гайтина вайна хьалха 1амийначу произведенехь а:
Масала: «Товсолта ломара
Мила ву лирически турпалхо?
(Жоп) Поэми т1ехь лирически турпалхо халкъах, махках йолу ойланаш толлуш болх д1аболор бу вай (йоьшуьйту 441 аг1о).
Х1ун гайтаделла цунна?
Жоп: Халкъера сингаттам, бала.
Хьехархо: Шайгахь йолчу г1айг1а- балина мацалла, шелонна, цамгарш- т1е цаьргахь кхин цхьа йоккха г1айг1а ю-кх: Х1ун г1айг1а ю и? Даймохк, а мичахь бу?
«Шен юьртахь г1илачийн терго наха
Ткъа х1ара хийра мохк 1а шийла мохк.
– Халкъана хоьттина хаттар. Бехкениг мила ву? Цунах йоьвза лирически турпалхочун ойланаш схьакарае .
Мила ву бехкениг? Хьаьнца ч1ир лаца?
Сталин ву я Бери? Хьенан бу бехк?
Ший а ву цхьатерра, шинне ду вацар,
Шиннан а дайна сий, дац церан эхь
К1еззиг бен хан ца луш вагонаш юьзна,
Боьхачел бехдина дерите къам,
Даймахках бехира, баланах буьзна,
Вайнах а, маршонан т1ам.
-Байлахь бисинчу Даймахкан сурт муьлхачу дешнашца схьагайтина ? Жоп. 444-445 аг1о
Ярташ а йисира, ж1аьлеш ауг1уш,
Хьайбанийн маьхьарша 1адийра мохк.
Дайн кешнаш дисира чарташ а духуш,
Массеран б1аьргаш чу дижира дохк,
Генарчу Г1ум-Азе вагонаш текхаш ,
Маса бер, зуда, стаг каш доцуш вай?
Хийламо сардамца дош эли шайн.
Кхераме мостаг1чул балане лаьцна
Арене б1аьрг тоха, пурба ца луш.
Парг1ато лехначийн лаамаш хьаьшна.
Дог1ура дерриге, хиндерг ца гуш.
Сецначохь деттара маьхьарий ара:
«Гора-я1, сан Даймохк, биси хьо баьсса!
Кхин тхуна хьо юха гур а буй те?
Цкъа а къурд бер буй те Органах,Яьссех?
Я иштта 1аржделл хир ду те де?
Байлахь бисинчу Даймехкан сурт кхин муьлхачу произведенехь дагадог1у шуна
Ц1еххьана стигла а т1еелхош,
Ерриг а Нохчийчоь елхош,
Дилхира илли, ца лайра,
Къух даьлла, чарташ а бухдаьхна,
1овжам беш дагна, тийначу кешнийн къа цо.
Ткъа чарташ, д1о г1алин некъашкахь
Г1алахойн когийн ч1аг1онаш хилла,
Шийлачу маьхьарца ц1ийзара,
Дайн коьрте д1ах1итта йоьхуш бакъо.
Доьлхура илии, доьлхура илли,
Ерриг а Нохчийчоь елхош.
- Оцу халчу муьрехь халкъ муха гайтина?
Жоп: Иза 1азапехь, балехь, г1елонехь ду, делахь къинхетам дегнашкахь бисина хилар хаало ша холчохь йолчу Аружал цхьа дисина буобер т1елаьцча. Аружин х1усам- дегара кехат даран кхаъ хиларо, дикане сатасаран з1идиг тосуш санна хетало. /447-448.
Ц1еххьана кхаъ беа малхбузехьара,
Дара т1ехь яздина: «Буьрса бу т1ом.
Х1ун хилла? Хийла шоь кехат ас язди,
Ткъа дог1уш дацара цхьанххьара жоп.
Селхана эли соь эпсаро къайлах:
«Нохч-г1алг1ай бехкина арабаьхна
Берриге д1абигна генна малхбале
Шийлачу хаамо ша билли кийра,
Сацам-тем байна сан, кийрахь ю бог.
Сатуьйсу т1екхаччалц дисаре дийна,
Аружа, ледар ма хилалахь хьо
Дозане кхаьчна тхо, толам бу герга,
Дег1аца чевнаш ю, буьрса бо т1ом.
Амма 1ийжа сан, хезчхьана лерга
Вайн махкахь шу дахар, баланехь го.
Со санна эзарнаш Нохч-Г1алг1айн к1ентий
Леташ бу, леш а бу, ларбеш шайн мохк.
Орденаш ,медаллаш некха т1ехь лепа,
Кхералуш, цхьа юха ца ваьлла тхох.
Вайн лулахь ехачу гергарчо кеха
Иштта д1а кхин дара яздина деха,
Дара чудиллина салтичун сурт.
-Кешнех лаьцна х1ун мог1анаш ду поэми т1ехь: \448.
Д1о лекхчу гу т1ехь ду цхьа башха кешнаш.
Вайчарел генара къаьсташ ду уьш.
Чарташ дац х1иттийна, йоза дац деша, Велларг гац, вай санна, барам тйехь хьуш.
6. Цо х1ун гойту?
Дег1ехь ницкъ цахилар, чарташ цадог1ар.
- Шен доьзална нопха лаха араяьллачу Аружех х1ун хилира?
-Каминданта динчу къамело х1ун гойтуш дара?
Жоп. 450-451 аг1о.
- Аружа лаьцна д1айигча, цуьнан доьзална орцахваьлларг мила вара?
- Шаидин кхин муьлха произведени дагайоуьту вайна оцу г1иллакхо?
-Аружас буоберан хьаьстина дог. Аружин бераш т1ехь да- нана доцуш дисича Дала диканца доькху. Цуьнан берийн 1уьналла дан къинхетаме дог долу Алымхкханан орцах яларца доькху Дала.
Дика а шен ду, вон ду шена.
7.– Т1аьххьара мог1анашкахь лирически турпалхочун ойланаш муха ю?
И къовсам къаьмнашна юкъахь хетта шуна я ца хета. Х1ун къовсавм бу аьлла хетта шуна?
Жоп: Къинхетам тоьлла аьлла хета.
-Таханалерчу дахарехь и къовсам д1абаьллий? Х1ун масалш далур дара шуна ?
Жоп: Рамзанас буоберийн доладар, з1аьапхойн тергам бар.
- Х1ун хии вайна урокехь?
8.- Аружа муха юьцу поэми т1ехь?
Алымкхан мила яра цу поэми т1ехь?
-80%
Нагахь вай, ц1арна доцуш, баккъалла а нохчийн лаьтта т1ехь вайн дайша шайн ц1ийца яздина оьзда г1иллакхаш а, къонахийн г1уллакхаш а, сий долу ламасташ а дахийта арадевлла делахь, уггаре хьалха хадо деза нохчийн сий долчу йо1ана т1екхевдина куьг. Иштта карладаккха диэза бертахь йигинчу зудчун лерам бан ца хуучу к1иллошка луьра жоп дехаран г1иллакх а.
Культуран кхерчийн декхар ду шайн ярташкахь, к1ошташкахь вай йийцаре йина тема кегийрхошна кхетор. Кхин а бег1ийла хир ду и юкъалоцуш тайп-тайпа мероприятеш, конкурсаш яр.
Читайте также: