Теркай туркма краткое содержание

Обновлено: 28.06.2024

Кавказ Уæрæсейимæкуыбаиу, уæддæрпайдауыдкультуронæмæэкономиконæгъдауæй. ФæлæУæрæсейыхицауадйæколониалон режим куыæрæвæрдта, уæдуыйæппæтызæрдæмæнæцыд. Адæмæйиутæфестыуырысыныхмæ, уæлдайдæрпысылмондинылхæстадæм. Уыйадылсфæндкодтой се' мдинадæммæфæлидзын.

Туркæнпайдауыдацы хабар – уыцыадæмкæддæриддæрцæттæуыдаиккойУæрæсейыныхмæхæцынмæ. Афтæмæйдыууæрдыгæйдæркодтойардауæнкуыст. УыдонæйиууыдКуындыхатыМуссæ – инæлар.

ЦæуынцТуркмæтынгбирæадæм, ТемырболатæмæМуссæдæр. Иутæрастадыстыпаддзахы 'фсадыныхмæ, сæхотыхтæ сын байстойæмæсæДзæуджыхъæумæакодтой. УыдонимæуыдМуссææмæСадуллæдæр. ИухаттхицауМуссæмæфæдзырдта, æмæуæдзæрондлæгтæфæдызæрдыгсты . МуссæйысусæгæйарвыстойСтамбулмæ. УымуыйфембæлдТурчыМинистрадимææмæбаныхаскодта, цæмæйМæхъхъæл, Ир æмæКæсæгæйкæйæркæндзæнфондз мин адæймаджыæмæйæхæдæгдæрсемæкæйуыдзæн.Ничибазыдта, МуссæСтамбулыуыд, уый. Æрцыдæмæ та ногæйсбадтахæстоны. Ахстадæмыуырныдта, Муссæдæруыдонхуызæнкæй у æфхæрд. Муссæйæсусæгкуыстытыххæйцфдæриддæрæрдомдта, уыдониууылдæррайста, 9047 –сомы, 2050-æвзист сомы.

Цæуынцадæдразмæ, фыдæбонкæнынц, бафæлладысты, дыууæкъуыримæСауденджызмæбахæццæсты, Темырболатдæрсемæ. Муссæ та сусæг тел арвыстаТурчыхицаумææмæфæдзæхста, мæбинонтымынуæцытджынхъусдардæйцухманыууадзут, зæгъгæ.

Иутæнауылацыдысты, ИннæтææнхъæлмæкастыстыдыккагНаумæ, фæлæнаунæйæмæнæй. Сæфосæнхæринаг нал уыдæмæсæуæйкæнынрайдыдтойуынгты, денджызгæрæтты. Сарæхстыкъæрныхтæ, лæгмартæ, низ æмæнозт. Темырболатахæмнывтæуынгæйæтынгтыхстис.

Донæйцысабисистой, уыйдæромынрайдыдта, йæ уд исы. Стырфыдæбæттыфæстæсæнаубахæццæкæронмæ, фæлæнизæйтæрсгæйæ, наулæууæнмæнæбауагътой. Адæмрахызтысты, сæмæрдтыбаныгæдтой, Турчызæххылазæлыдиронхъарæг.

Фæйнæрдыгæйкурынц дон, уæлдайдæр та - сывæллæттæ. Темырболаттыхсытыхстадæмыл. АдæмæлгъитынцМуссæйы, фæлæсæуыйницæмæ дары, уый та Турчыхицæуттимæхъармныхæстæкодта.

Бамбæрстойадæм, сайды кæйфесты, кæйсæмничиæнхъæлмæкæсыАнталийытæвдзмисбыдырты.Темырболатæмбарыйæмадызæрдæйыуаг.

Сӕ разы уыд дыууӕ фӕндаджы: кӕнӕ пысылмон Турк кӕнӕ Уӕрӕсе.

1865 азы ирон дзыллӕйӕ иу хай равзӕрстой Турк ӕмӕ фӕлыгъдысты уырдӕм,

иннӕтӕ баззадысты Уӕрӕсейы.

Сабыргай нӕ адӕмы ’хсӕн национ хиӕмбарынад рӕзын райдыдта.

Ирыстоны чырыстон дин сног кӕнынӕн арӕзт ӕрцыд къамис 1743 азы.

Литературaӕйы фӕзынды ӕнӕмӕнг культурон уавaрыл нымайӕм: сӕйрагдӕр-скъола ӕмӕ чиныг.

19-ӕнусы фыццаг ӕрдӕджы Ирыстоны, Цӕгаты дӕр ӕмӕ Хуссары дӕр иугай скъолатӕ уыд, ирон сабитӕ кӕм ахуыр кодтой, ахӕмтӕ. Хъӕздыг адӕм сӕ сабитӕ ӕрвыстой Уӕрӕсейы скъолатӕм, уӕлдайдӕр та -ӕфсӕддон скъолатӕм. Афтӕмӕй рaзыд ӕмӕ бӕрзонддӕр кодта иумӕййаг ахуырдзинад, кӕсын-фыссын чи зыдта, уыдоны нымӕц. Фӕзынд нӕм ахуыр лӕгтӕ, адӕмы ’хсӕн рухс тауӕн куыст чи кодта, ахӕмтӕ Колыты Аксо, Ӕгъуызаты Иуане.

Билет №2.

1.Ирон адӕмы дзургӕ сфӕлдыстад куыд литературӕйы фӕзынды аивадон бындур. Нарты кадджытӕ.Сӕйраг циклтӕӕмӕ хъайтартӕ. Кадджыты историон бындур.

Раджы заманы нӕ уыдис фыссынад ,нӕ уыдис чиныг.Уымӕ гӕсгӕ адӕм сӕ хъуыдытӕ,се ’нкъарӕнтӕ ,сӕ бӕллицтӕӕвдыстой дзыхы ныхасӕй, аргъӕутты , таурӕгъты, кадджыты, уыци- уыциты, ӕмбисӕндты фӕрцы. Ацы хуызтӕ сты адӕмон сфӕлдыстад, кӕнӕ та фольклор.

Адӕмон сфӕлдыстадӕн ис цалдӕр хуызы:

аргъӕуттӕ, кадджытӕ, зарджытӕ, ӕмбисӕндтӕ, таурӕгътӕ, уыци-уыцитӕ.

Ацы хуызтӕй зынгӕдӕрыл нымад сты кадджытӕ ,уӕлдайдӕр та Нарты кадджытӕ. Нарты кадджытӕ дих кӕнынц 5 циклыл:

1.Уӕрхӕг ӕмӕ йӕ фырттӕ.

2.Уырызмӕг ӕмӕ Сатана.

3. Хӕмыц ӕмӕ Батрадз.

Нарты кадджыты сӕйраг хъайтартӕ сты :

УЫРЫЗМӔГ-Нарты зондамонӕг, сӕ кадджын хистӕр, фӕразон.

ХӔМЫЦ-Нарты хистртӕй, Уырызмӕджы кӕстӕр ӕфсымӕр.

СОСЛАН-хъӕбатыр, ныфсхаст, ӕндонӕй сӕрст, ӕрхъуыдыджын.

БАТЫРАДЗ-Нарты хъӕбатыртӕй иу, АИПП кӕмӕ нӕй ,ахӕм болат гуырд , тох

кодта уӕйгуыты, зӕдты, хуыцӕутты ныхмӕ.

СЫРДОН-Нартӕн фыдбылызтӕ аразӕг, цыргъӕвзаг, цыргъзонд адӕймаг.

САТАНА-Нарты ирвзынгӕнӕг стонг заманы, зондджын, кӕрдзындӕттон. Йӕ

къӕбиц уыд уӕле исгӕ, бынӕй ахадгӕ, абон дӕр ма ӕмбисондӕн баззад

Нарты кадджыты ’вдыст ӕрцыд нӕ раг фыдӕлтӕн сӕ тых, сӕ зонд, сӕ хъару, сӕ цард ӕмӕ сӕ культурӕ.

Нартмӕ уыдис ӕрт мыггаджы:

1.БОРӔТӔ -уыдысты фӕрныг, мулкӕй хъӕздыг.

2.ӔХСӔРТӔГКАТӔ - хъӕбатыр мыггаг.

3. АЛӔГАТӔ- лӕгӕй хорз.

Нарт дих кодтой ӕрт хайыл:

2. Астӕуккаг Нарт.

Йӕ цардмӕ гӕсгӕ дих кӕны йе сфӕлдыстад дӕр -3 хайыл:

2. 1909-1917 азмӕ.

Йе сфӕлдыстады зынгӕ бынат ахсы трагеди Ос-Бгъатыр.

Мыхуыры рацыд 1929 азы.

Архайд цӕуы Иры хӕхты ӕмӕ Гуырдзыстоны. Ирыстоны, Цӕгаты адӕмы ’лхъивынц манголтӕ, кӕсӕг, Хуссары та вирхъау митӕ кӕнынц гуырдзиаг ӕлдӕрттӕ. Иннӕрдыгӕй сӕм лӕбурынц цӕцӕн, тӕрынц сын сӕ фос, кӕнынц сӕ цагъарӕн.

Афтӕмӕй хӕлдис ирон фарн. Уымӕн ӕмӕ Ирон адӕмӕн нал уыд паддзах, стӕй сӕм нӕ уыд ӕфсад, политиӕ ӕмӕӕдасдзинады стратеги закон.

Габе- ОС-Бгъатыр ӕххуысмӕ растад мӕгуыр адӕмӕн. Сӕрибар кӕны ’ппӕт мӕгуыр адӕмы Ир ӕмӕ Гуырдзыйы хъӕуты ’лдӕрттӕй.

Ис ын ӕххуысгӕнджытӕ Ирӕй дӕр ӕмӕ Гуырдзыйӕ дӕр. Габе та у сӕ раздзог.Ӕлдӕрттӕ кӕд ӕмӕ Гуырдзиаг ӕлдрттӕ уыдысты , уӕддӕр Габе фӕдзӕхсы йӕ адӕмы, цӕмӕй ӕнаххосӕй гуырдзыйӕ мачи ’рцӕуа ’фхрд.

Пырх ’рцыд ӕлдары фидар (крепость). Мард фӕцис ӕлдар. Суӕгъд кодтой ныккӕндӕй ахст адӕмы. Ӕлдары чызг куры, цӕмӕй йын баныгӕной йӕ фыды. Габе сӕххӕст кодта чызджы курдиат. Ӕлдар йӕхӕдӕг фыдлӕг уыд. Ирон сылгоймӕгтӕн йӕ къбылаты хӕссын кодта. Уӕхтӕнӕджы мад ӕмӕ фыды сифтыхта ӕмӕ сыл дур ласта. Уымӕ гӕсгӕ йӕ фырт мард ӕрцыд Уӕхтӕнӕджы къухӕй.

Кетеван бауарзта Габейы. Акодтой йӕ семӕ Габейы мадмӕ. Кетеван ӕмӕ Гыццийы тынг фӕндыд ӕмӕ Габе куы бафидыдтаид ӕлдӕрттимӕ.

Ӕлдӕрттӕ йӕм барвыстой , цӕмӕй бафидауой. Габе сыл баууӕндыдис ӕмӕ сӕ амӕттаг фӕцис. Уый Кетеван куы фехъуыста , ӕуд уый дӕр йӕхи доны ныппӕрста.

Билет №3.

1.Плиты Грис. Фыдыбӕстӕйы хӕсты темӕ Грисы сфӕлдыстады.

Шамил райгуырдис Хуссар Ирыстоны Дзомагъы хъуы 1940 азы ,25-февралы. Йӕ фыд Федыр , 1952 азы ралыгъд Цӕгат Ирыстонмӕӕмӕӕрцард Камбилеевкӕйы. Ам каст фӕцис 1958 азы скъола дӕр. Дарддӕр ахуырмӕ бацыд Цӕгат Ирыстоны паддзахадон институтмӕӕмӕ каст фӕцис ирон филологон факулет. Уый фӕст куыста Цӕгат Ирыстоны радиойы редакторӕй.

1965-1968 азты ахуыр кодта аспирантурӕйы. Куыста телеуынынады студийы редакторӕй.

1970 азы бахъахъхъӕдта кандидаты диссертации ӕмӕ удӕй фӕстӕмӕ куыста Ц И П У-йы ирон филологийы кафедрӕйы сӕргълӕууӕгӕй, фӕлӕ 26-майы 2011 азы Цӕгат Ирыстоны мард фӕцис 74-аздзыд Давид Мурашевы къухӕй. Ацы хъуыддагӕн й аххосаг уыдис ахӕм ӕмдзӕвг.

Текст стихотворения Джигкаева Отправляются волчата совершать хадж перевод

Фӕцуынц биргъы цот хадзы,

Едут волчата на Хадж

Кӕрон сӕ тӕригъӕдтӕн нӕй.

Нет конца их преступлениям

Йӕ кӕнон тугдзых сырд нӕ уадзы,

Не угомонятся кровожадные хищники

Лӕбуры хурмӕ дӕр зыдӕй.

Даже кидаются на солнце.

С хъуыран биргътӕн — ыссырӕт,

Святая книга этих волков — клыки

Вӕййы с ламаз дӕр фыдвӕнд;

Даже молитва — с преступным умыслом

Хуытау нӕ уӕлмӕрдты цъӕх сырдтӕ

Как свиньи на нашем кладбище зёлёные

Кӕнынц Хуыцауы раз фыдгӕнд.

Совершают перед Богом злодеяние.

Гъей, сихт! Зӕхх уӕ быны ризӕд,

Эй, шейхи! Пусть земля дрожит под

Кӕнут уӕ ингӕнтӕ хуылыдз!

Увлажняйте свои могилы!

ӕлгъыст фӕут, ӕлгъыст! — фӕмизӕд

Проклятые, будьте прокляты! — пусть

Уӕ кувӕн сау дурыл мӕ куыдз.

На вашем молитвенном чёрном камне

мая собака помочится

Шамилӕн кӕд мӕ йӕ царды бонтӕ цыбыр разындысты , уӕддӕр йе сфӕлдыстад егъау бынат бацахста ирон литературӕйы.

— Кӕддӕр йӕ ном ӕгас Европӕӕмӕ Азийыл кӕмӕн ныхъхъӕр, йӕ аргъуантӕ ныр дӕр ма Кубаны доны былтыл бӕрзонд рындзтӕй сӕрыстырӕй кӕмӕн фӕлгӕсынц, сӕрбахъуыды йӕ домбай сыхӕгтӕӕххуысагур кӕмӕ цыдысты, уыцы Аланты паддзахадыл XIII нусы ӕрцыди стыр бӕллӕх: манголты ӕрдонӕгтӕ йыл туджы зӕйтӕ рауагътой. Ир къордтӕ — дихтӕ ныййисты. Се ’лдӕртты фылдӕр хай сӕхи радтой тыхгӕнджыты къухмӕ, фӕсдзӕуинтӕй сын ныллӕууыдысты…

Ирттӕ — сӕ фыдгулты фсады уылӕнтимӕ мингӕйттӕй фӕхауӕггаг сты сӕ райгуырӕн бӕстӕй. XIII ӕнусы ирӕтты иу хай афтыди Хъырыммӕ, иннӕ та туркаг адӕмыхӕттытимӕ бахӕццӕ суанг Венгримӕӕмӕӕндӕр бӕстӕтӕм. Уыдӕттӕ зонгӕйӕ Шамил ’рцыд ахӕм хъуыдымӕ, цӕмӕй ныффысса йӕ фыццаг трагедии ӕмӕ зӕгъы:

Ирыстон цӕмӕй риссы Нӕ хицауад нӕ ’ ргӕвдынц, Ирыстоны сафынц. Адӕм ныддихтӕ сты! Ау, ирон адӕм никуыуал баиу уыдзысты? Ау, ирон адӕммӕ сидӕн дӕр нӕй цӕг уӕззау, цагъар уавӕры куы ис Ирыстон…Ӕмӕ цӕй тыххӕй райдыдтон фыссын мӕ трагеди. Рӕстӕг ӕй домдта. Мӕн фӕндыд, мӕ зӕрдӕйы арфы цыдӕриддӕр ис, уый зӕгъын.

Хæрз цыбыртæй йæ сюжет:

— Борхан — Аланийы фæтæджы фырт-рыздæхт йæ фыды уæзæгмæ æцæгæлон бæстæты дард балцæй æмæ йæ рæййафы тынг зын уавæры, змæст рæстæджы. Цалынмæ Борæхан балцы ром æмæ бердзентæм цыдис, фæрныг адæмыл зондагур зылдис, цæмæй уый фæстæ йæ фыды — фæтæджы кард хæссын фæраза, уæдмæ йæ фыд мард æрцыдис, адæм та хуыдуг кодтой Сыгъзæрин Ордайы фсондзы бын. Бæстæ ныммур, ныддихтæ ис, алыран — хæстытæ, цагъардзинад, адæмы æпптиумæйаг тых саст.Æмæ Борæханы бынат бацахста бонджын Атох.

Уый афтæ æнхъæлдта, æмæ фæтæджы фырт никуыуал рыздæхдзæн йæ балцæй. Борхан тынг ныфсджынæй æрцыд йæ райгуырæн зæхмæ, уыд æвдисæн нæдæр адæмты историон тохы хъæбатырдзинæдтæн, фехъуыста Куликовы быдыры уырысы уæлахиздзинад. Æмæ куы федта, цавæр уавæры ис йæ бæстæ, уæд йæ зæрдæ байдзаг арф патриотон æнкъарæнтæй.

Й хъуыдыйы ис Аланыстон й къхтыл слууын кнын, мангойлаг залымй й фервзын кнын. Атох м й хъузтт Борханы ныхм слууынц. Йе рцыдм йын й фыды кй амардтой, уый см фаг н фкаст, ноджы ма Буртджы дзыхй адм базонынц мнг ныхас, ома Борхан Гтджы фырт Сосланы фсхохм арвыста м й бабын кодта. Адмы хъуыды сзыгъуымм кодтой, адм н бамбрстой, цмн хъуы мсыг, бауундыдысты Атох м Дзуары лгыл, хъоды бакодтой Борханыл. Ноджы ма Борханы уарзон чызг Зрин, Атохы фырт Елбердй Брханы тыххй дам — думт фехъусы, ом, сахарты хтаг устытыл зылдис м дзы иуим фидыд у, згъг, м йхи атигъБорханыл.

Фл уддр й зрд ссудзы арф патриотон нкъарнтй. Патриотизм ахъаз у адймагн й хуыздр миниуджыт раргом кнынн. Раргом вййынц Борханн й мбхст миниуджыт. Й зрдйы тохы арт пиллон суадзы, куы фехъусы, адм кй бамбрстой с цагъарад, кй сразы сты срибарыл тохм цуыныл , уд.

Борхан аразы мӕсыг… Мӕсыг та у иудзинады символ, срибары символ, тохы символ.

Хъодыгонд зӕд, Шамилы фыццаг драмон уацмыс у. Сценикон цард федта 1980 азы. Йӕ режиссер — Дзиуаты Анатолий. Борӕханы ролы УСФСР-йы адӕмон артист Уататы Бибо. Кӕд ивгъуыд Ирыстоны хъайтар уыд Борхан, уӕддӕр йӕ адӕм райстой, куыд абоны хъайтар, афтӕ. Уымӕн мӕ нӕ абоны цардм бахаста ног хъуыды, адӕмы хоны иудзинадм, ныфс сын дӕтты. Режиссер Дзиуаты Анатолий фыццаг бӕхты театр Нарт байгом кодта Джыккайты Шамилы пьесӕмӕ гӕсгӕ арӕзт спектакль Хъодыгонд зӕд-й

Билет №4.

1.Ӕгъуызаты Иуане- фыццаг ирон рухстауг.

Ӕгъуызаты Иуане Гиуӕргийы фырт , йе ’цӕг мыггаг –Гӕбӕратӕй, цӕмӕй уӕздан мыггагыл нымад ӕрцыдаид , уый тыххӕй йӕхи ныффыста рагон ирон паддзахы мыггаг Ӕгъуызатыл. Райгуырд Хуссар Ирыстоны Зӕлдайы хъӕуы . Ахуыргонтдӕ куыд сбӕрӕг кодтой , уымӕ гӕсгӕ, чысылӕй ахауд Гуырдзыстонмӕ, Калакмӕ, ӕмӕ паддзах Илакрийы ’ххуысӕй ахуырмӕ бацыд дингӕнӕг Карумидземӕ. Ахуыр ӕй кодта гуырдзийаг ӕвзагыл.

Ахуыры фӕстӕ нысангонд ӕрцыд ахуыргӕнӕгӕй Душетмӕ. Акуыста дзы 3-азы , стӕй кусын райдыдта тӕлмацгӕнӕгӕй, Уырысы паддзахӕн гуырдзыстоны цы хицутт уыд, уыдонимӕ.

Хицутты хъуыдис , цӕмӕй сӕ адӕм бамбарой , ӕмӕ уый тыххӕй та хъуыдис семӕ сӕ мадӕлон ’взагыл ныхас кӕнын. Иуане та хорз зыдта 3- ’взаджы ӕмӕ зӕрдиагӕй куыста семӕ. Ӕмбарын кодта ирон адӕмӕн , цӕмӕй уырысы адӕмы ныхмӕ ма стох кӕной, уыдон сӕ бахъахъхъӕндзысты гуырдзийаг ӕлдӕртты ’фхӕрдӕй,уӕлдайдӕр та Мацабел ӕмӕ Ерыстау ӕлдарӕй.Куыста Калачы дины семинары дӕр , амыдта

семинары ирон сабитӕн ирон ӕмӕ гуырдзийаг ’взаг.

Фӕстагмӕ рынчынтӕ кӕнын райдыдта. Йӕ тыхтӕ ма радта ирон ’взагыл дины чингуытӕ тӕлмац кӕнынмӕ, сарзта райдайӕн скъолатӕн абеты чиныг Дамгъуат, стӕй ма саразын кодта Хуссар Иры Чеселтгомы иу скъола.Ӕппӕт ацы хабрттӕ дзургӕ сты Иуане рухстауӕг кӕй уыд.

Иуане амард 1830 азы, 5августы халерй.

Иуане ма махӕн ныууагъта хъайтарон кадӕг гуырдзийаг ’взагыл фыстӕй Алгузиати,зӕгъгӕ , кӕцы ран брзонд бынаты вры ирон лджы кад. Ирон взагм й ратлмац кодта Бестауты Геурги, Алгъуызы кадг , згъг.

Булкъаты Михал. Роман Теркй — Туркм-йы конфликт м ныхмврд флгонцт.

Хъомысджын, хъбатыр хстон адм уыдысты н рагфыдлт. Фл амондджын н рауад н хъысмт историйы. Фыццаг гунты ныхм тохы рдг фесты н кадылмард фыдлт, уый фст та с ттры

рбабырст ныппырх кодта Кавказы ххты цъассыты. Цы армыдзаг адм ма баззад ирттй, уыдоны иу къорд та Турчы дзрг быдырты баззадысты.

Уырыссаг-туркаг хст куы банцад, уд ирон хстонт др сыздхтысты с райгуырн узгм, адм сын цины куывдт фкодтой, скодтой сыл кады зарджыт. Паддзах сын

радта хохй быдырм ралидзыны бар. Кодтой амондджын царды уынаффт. Фл удм стыхджын уырысы паддзахы колониалон политик др. 1840-м азы рацыд паддзахы бардзырд, цмй быдыры зххыт угъдгонд рцуой. Брг ма архайдтой ирон адм с зххыт бахъахъхъныныл, фл та удм рацыд ног бардзырд: Зххыт асыгъдг кнын ирттй 1849 азы уалдзгм, м дзы рцрд Владикавказы фыццаг хъазахъхъаг полк. Афт 1851 азм быдыры хъуты цалдры иунг ирон хдзар др нал аззад; чи фстм хохм алыгъд, чи Ксгм, сенн хай та с ср бафснайынн равзрстой пысылмон Турк.

19-м нусы райдианы райдыдта Кавказы адмты хст Урсейы паддзахы ныхм. Й сргъы рлууыд дагъистайнаг имам Шамиль. Хст уыд дргъвтин, й фст иртты иу хай райста пысылмон дин. Уыдон тарстысты, с дин сын чырыстон диним куы смхцц кной, уымй м сагъсы бацыдысты. Фстдр куыд рабрг, афтмй уыцы идейт парахат кодта паддзахы администраци. Уый й колониалон политик хъахъхънгй, стй хххон адмты ныссабыр кныны тыххй сразнгард кодта Кавказаг адмты егъау хай Туркм алидзыныл. Уыдоним ирон адмы иу хай др. Уыцы хъуыддаг хсгонд рцыд паддзахы фсады инлар Куындыхаты Муссйн. Ксм уды рстджы сусг писмо: Уыцы хъуыддаджы брны уый йхдг Куындыхаты Мусс цуы м сусг мадзлттй спайда кныны фст срды мйты 3 мин хдзарй къаддр кй н акндзн, ууыл гуырысхо н кны…. Афтмй ирон адмы иу хай Туркм хуыздр царднхъл аивылд. Уый уыд ирон адмы трагеди.Уый мбаргй бирт архайдтой с бауромыныл, згъм, зындгонд рухстауг Колыты Аксо, фл сын дзы ницы рауад.

Сем уыд фыццаг ирон профессионалон поэт Мамсыраты Темырболат др, цыдис ыл 22 азы, фыццаг ирон публицист Хъаныхъуаты Инал.

Нырыккон фысджыт Богазты Умар м Булкъаты Михал зрдрисгй вдисынц уыцы цаут, стй Мамсыраты Темырболат, 1922 азы Муссйы фырт Дзуджыхъум рхаста Темырболаты уацмыстй 10 мдзвгйы къопит м ма загъта, уый разм адмон зарджы хуызы кй зыдтой иры дзылл, уыцы Сагъст др Темырболаты фыст кй сты.

Чи сты уацмысы сйраг архайджыт

- Мусс м Темырболат.

- Чи уыд Мусс Чи уыд Темырболат

- Мусс — паддзахы фсады инлар, Темырболат- фыццаг ирон профессионалон поэт, Муссйы хрфырт.

Куындыхаты Мусс м Мамсыраты Темырболат сты ныхмврд флгонцт. Ирон лигъдтт фыднхъл фесты, цы дзнты бстй сын ныфс врдта Мусс, стй моллот др, уымй. Брг ма чидрт афнд кодтой фстм раздхын, фл уый нцон хъуыддаг н уыд. Уды заманы архивон гххтты фыст уыд: 1872 азы 850 черкесаг бинонт, фстм нын н райгуырн бстм ацуыны бар раттут, згъг, ахм курдиат балврдтой Урсейы минвр Константинополы инлар Игнатьевм. С тыхст уавры тыххй уыдон фыстой: Ныр аст азы дргъы кнм ххуырсты куыст. Цы тыллг рзайын кнм, уымн й растмбис айсынц зххыты хицутт. Исынц нын н фос, адймаг цмйдриддр цры, уый, суанг ма н сывллтты др, м с цагъайргтй уй кнынц…Н урджытыл лугй дын лгъст кнм м й брзонддзинад императорй ракур, цмй нын бар ратта н райгуырн бстм аздхынн. Хуыцауы номй д курм, адзалй, хъизмары цардй н фервзын кн. Уыцы курдиатм 1873 азы райдианы император Александр III куы ркасти, уд ыл цхгрм бафыста: Се рбаздхыныл дзург др мачи кнд.

Кй згын й хъуы, туркаг ирон адмн др Муссйы ном сси лгъыстаг У, Мусс, д хъбул амла, згъг.

Бир азт рацыд, романы дзырд цы цаутыл цуы, уыдонй. Фл абон др ирон адмы ном сфт ну Турчы зххыл. Турчы црг ирон адм абон др архайынц с фыдлты взаг бахъахъхъныныл, ис см ирон культурйы центр. С фсивд архайынц ирон взагыл мдзвгт фыссыныл. Згъм, Цъхилты Ехья, Мамсыраты Музаффар м бирт.

3.Иу мдзвг наизусть радзурын.

Билет №5.

Для учеников 1-11 классов и дошкольников
Бесплатные сертификаты учителям и участникам

нысантæ: 1. Уацмысы идейон мидис æмæ темæ сбæлвырд кæнын.

2. Уацмысы сæйраг конфликт æмæ ныхмæвæрд фæлгонцтæ равзарын.

3. Райгуырæн бæстæмæ уарзондзинад гуырын кæнын рæзгæ фæлтæры зæрдæты.

4. Скъоладзауты сфæлдыстадон хъуыдыкæнынады рæзтыл куыст.

Ахуыргæнæджы ныхас:

Уæлдай ахсджиагдæр та ацы ныхæстæ сты чысыл адæмты историйыл дзургæйæ, бæлвырддæр та, мах, ирон адæмы, историйыл дзургæйæ.

Цымæ кæд æмæ цæмæн æрхаудтам ахæм уавæрмæ? Кæд æмæ нæ рагфылдæлтæ скифтæ æмæ сæрмæттæн сæ кой æрвнæрæгау хъуыст Ази æмæ Европæйы быдырты, уæд.

О, хъомысджын, хъæбатыр хæстон адæм уыдысты нæ рагфыдæлтæ.

Фæлæ амондджын нæ рауад нæ хъысмæт историйы. Фыццаг гунты ныхмæ тохы æрдæг фесты нæ кадылмард фыдæлтæ, уый фæстæ та сæ тæтæры æрбабырст ныппырх кодта Кавказы хæхты цъассыты. Цы армыдзаг адæм ма баззад ирæттæй, уыдоны æрдæг та Турчы æдзæрæг быдырты баззадысты. Æркæсæм ма уыцы заманы историон хабæрттæм.

Фарст . Цæмæн цымӕ Турк? Байхъусӕм ма Азӕмӕт нын цы ӕрмӕг бацӕттӕ кодта, уымӕ.

19-æм æнусы райдианы райдыдта Кавказы адæмты хæст Уæрæсейы паддзахы ныхмæ. Йæ сæргъы æрлæууыд дагъистайнаг имам Шамиль. Хæст уыд дæргъвæтин, йæ фæстæ ирæтты иу хай райста пысылмон дин. Уыдон тарстысты сæ дин сын чырыстон динимæ куы сæмхæццæ кæной, уымæй æмæ сагъæсы бацыдысты. Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй уыцы идейæтæ парахат кодта паддзахы администраци. Уый йæ колониалон политикæ хъахъхъæнгæйæ, стæй хæххон адæмты ныссабыр кæныны тыххæй сразæнгард кодта Кавказаг адæмты егъау хай Туркмæ алидзыныл. Уыдониæ ирон адæмы иу хай дæр.

Ахуыргæнæджы ныхас:

Ирон адæмы ацы трагедион цау йæ бынат ссардта ирон фысджыты сфæлдыстады, стæй Кавказы иннæ адæмты литературæйы дæр.

Фыццаг ирон профессионалон поэт Мамсыраты Темырболат фыццаг публицист Хъаныхъуаты Инал , нырыккон фысджытæ Богазты Умар æмæ Булкъаты Михал зæрдæрисгæйæ æвдисынц уыцы цаутæ.

Скъоладзаутӕ дзурынц уацмысы сюжет цыбыртæй.

Фарст. Цы хонæм сюжет?

Дзуапп. Сюжет у францусаг дзырд, амоны

Фарст. Чи сты уæдæ уацмысы сæйраг архайджытæ.

Дзуапп. Муссæ æмæ Темырболат.

Фарст . Чи уыд Муссæ? Чи уыд Темырболат? (Муссæ – паддзахы æфсады инæлар, Темырболат – фыццаг ирон профессионалон поэт, Муссæйы хæрæфырт).

Фарст . Кæрæдзимæ цавæр цæстæнгас дардтой?

Дзуапп. Фыдæх цæстæнгас.

Фарст . Цæмæн?

Дзуапп. Уымæн æмæ цардмæ кастысты фæйнæхуызон цæстæнгасæй.

Ахуыргæнæджы ныхас.

Сымахӕн уыдис хӕслӕвӕрд - къордтӕй куыст – бацӕттӕ кӕнын

Муссæ æмæ Темырболаты характеристикæтæ æмæ сæ дæнцæгтæй бафидар кæнын.

Интерактивон фӕйнӕгыл лӕвӕрд цӕуы скъоладзаутӕ цы ӕрмӕг бацӕттӕ кодтой, уый.

Хæстон лæг . (Кард).

Цæттæ у адæмы æххуысмæ .

Лидзæг адæмæн æххуыс кæны Турчы зæххыл.

6. Фæлмæнзæрдæ адæймаг.

7. Зарæггæнæг, поэт . (Фæндыр).

Ахуыргæнæджы ныхас.

Уæдæ куыд федтам афтæмæй Куындыхаты Муссæ æмæ Мамсыраты Темырболат сты ныхмæвæрд фæлгонцтæ. Уымæ гæсгæ дих кæнынц уацмысы иннæ персонажтæ дæр. Иуæрдыгæй – Муссæ, Ларис Меликов, Садуллæ, Хъази, Афæхъо æмæ æнд.

Иннæрдыгæй – Темырболат, Хъуыбады, Махмуд, Таза, Аххаст, Æна, Тепса, Бæтæхъо, хъæубæсты адæм.

Ацы дыууæ къорды' хсæн цæуы тох. Уыцы ныхмæлæудыл арæзт у уацмысы сæйраг конфликт дæр.

Ахуыргæнæджы ныхас.

Куыд федтам, афтæмæй уацмыс тынг бирæ ис историон æрмæг.

Уымæ гæсгæ ма раиртасут уацмысы жанр.

Дзуапп. Уый у историон роман.

Ахуыргæнæджы ныхас.

Дарддæр æркæсæм уацмысы композицимæ.

Фарст. Цы хомнам уацмысы композиции?

Дзуапп. Композици у уацмысы конд, йæ хæйтты равæрд фæд-фæдыл, цаутæ уацмысы кæрæдзи фæдыл æвдисын, - уацмысы архацджыты характертæ аразыны æмæ царды цаутæ æвдисыны сæйраг аивадон мадзæлттæй иу.

Композициты элементтæ сты:

1) экспозици (Муссæйы ныхас Лорис-Меликовимæ кабинеты);

2) бабаст (зарæджы ныффыст);

3) архайды рæзт (Муссæйы ацыд Туркмæ, Темырболат ныхас ахстытимæ, Темырболаты цæстæнгас аивта Муссæмæ, Туркмæ фæндаг);

Фарст: Цавæр аивадон мадзæлттæй спайда кодта автор йæ геройты фæлгонцтæ саразынæн?

Дзуапп: Роман фыст у хуымæтæг фæлæ хъæздыг æвзагæй. Фыссæг парахатæй пайда кæны эпитеттæй абарæнтæй, æрвыстæй, олицетворенитæй, хуымæтæг (гуымиры) лексикæйæ (уазал æнгас, мæрдты хурау ферттывта йæ цæсгомыл, стъалытæ фæфæ лурс сты, Терчы богъ-богъ, мукъутæ), æлгъыстытæй, æмбисæндтæй æмæ а.д.

Ис дзы зынæмбарæн дзырдтæ дæр.

хъоргъ – глубокая яма для заключенных;

хъандзал – пружина, твердый.

Фарст: Цы зæгъдзыстут авторы позицийы тыххæй? Цавæр цæстæнгас дары йæ геройтæм?

Дзуапп: Булкъаты Михал тынг хорз зоны историон æрмæг, цы цауты кой кæны, уыдон нæ разы цардæгасæй æрлæууынц, арæхстджынæй пайда кæны архивон документтæй. Бæрæг у, Михал дæр хуымæтæг адæмы фарст кæй у, уый. Темырболаты фæлгонц ын у уарзон, идеализаци йæ кæны, Муссæ та йын у æнæуынон, æлгъыстаг.

Дзуапп: Теркæй Туркмæ лидзæг, адæмы трагеди.

Фарст: Цавæр у уацмысы идейæ та? Нæ урочы эпиграфимæ фидауы?

Дзуапп: Рæзгæ фæлтæрмæ Райгуырæн бæстæмæ уарзондзинад гуырын кæнын, адæмы уæйгæнджытæм та-æнæуынондзинад.

Кæронбæттæн ныхас.

Бирæ азтæ рацыд, романы дзырд цы цаутыл цæуы, уыдонæй. Фæлæ абон дæр ирон адæмы схъис Турчы зæххыл. Турчы цæрæг ирон адæм абон дæр архайынц сæ фыдæлты æвзаг бахъахъхъæныныл, ис сæм ион культурæйы центр. Сæ фæсивæд архайынц ирон æвзагыл æмдзæвгæтæ фыссыныл. Зæгъæм, Цъæхилты Ехья, Мамсыраты Музыффар æмæ иннæтæ.

(Цалдæр скъоладзауы кæсынц туркаг ирон поэтты æмдзæвгæтæ).

Не ' взаг – иу, нæхæдæг дихтæ…

Хæдзармæ куыст сбæрæг кæнын фæрстыты фæрцы.

Булкъаты Михалы биографийыл æрдзурын.

Кавказ Уæрæсейимæ куы баиу, уæд дæр пайда уыд культурон æмæ экономикон æгъдауæй. Фæлæ Уæрæсейы хицауад йæ колониалон режим куы æрæвæрдта, уæд уый æппæты зæрдæмæ нæ цыд. Адæмæй иутæ фесты уырысы ныхмæ, уæлдайдæр пысылмон динылхæст адæм. Уыйадыл сфæнд кодтой се' мдин адæммæ фæлидзын.

(Цæмæн бахъуыдысты Турчы кавказаг адæм?)

Туркæн пайда уыд ацы хабар – уыцы адæм кæддæриддæр цæттæ уыдаиккой Уæрæсейы ныхмæ хæцынмæ. Афтæмæй дыууæрдыгæй дæр кодтой ардауæн куыст. Уыдонæй иу уыд Куындыхаты Муссæ – инæлар.

Ничи базыдта, Муссæ Стамбулы уыд, уый. Æрцыд æмæ та ногæй сбадт ахæстоны. Ахст адæмы уырныдта, Муссæ дæр уыдон хуызæн кæй у æфхæрд. Муссæ йæ сусæг куысты тыххæй цфдæриддæр æрдомдта, уыдон иууылдæр райста, 9047 –сомы, 2050-æвзист сомы.

Цæуынц адæд размæ, фыдæбон кæнынц, бафæлладысты, дыууæ къуыримæ Сау денджызмæ бахæццæ сты, Темырболат дæр семæ. Муссæ та сусæг тел арвыста Турчы хицаумæ æмæ фæдзæхста, мæ бинонты мын уæ цытджын хъусдардæй цух ма ныууадзут, зæгъгæ.

Иутæ науыл ацыдысты, Иннæтæ æнхъæлмæ кастысты дыккаг Наумæ, фæлæ нау нæй æмæ нæй. Сæ фосæн хæринаг нал уыд æмæ сæ уæй кæнын райдыдтой уынгты, денджызгæрæтты. Сарæх сты къæрныхтæ, лæгмартæ, низ æмæ нозт. Темырболат ахæм нывтæ уынгæйæ тынг тыхстис.

Донæй цы саби систой, уый дæр омын райдыдта, йæ уд исы. Стыр фыдæбæтты фæстæ сæ нау бахæццæ кæронмæ, фæлæ низæй тæрсгæйæ, нау лæууæнмæ нæ бауагътой. Адæм рахызтысты, сæ мæрдты баныгæдтой, Турчы зæххыл азæлыд ирон хъарæг.

Фæйнæрдыгæй курынц дон, уæлдайдæр та - сывæллæттæ. Темырболат тыхсы тыхст адæмыл. Адæм æлгъитынц Муссæйы, фæлæ сæ уый ницæмæ дары, уый та Турчы хицæуттимæ хъарм ныхæстæ кодта.

Бамбæрстой адæм, сайды кæй фесты, кæй сæм ничи æнхъæлмæ кæсы Анталийы тæвд змис быдырты.Темырболат æмбары йæ мады зæрдæйы уаг.

Читайте также: