Сочинение диде багьа кас я
Обновлено: 30.06.2024
- Гьуьрметлу мугьманар, азиз балаяр, къенин мярекат чна жуван лезги ч1ал хуьниз бахшнава. Халкьдикай халкь, миллетдикай миллет айизвайди дидедин ч1ал я.
2. Ведущий 2: Дуьньядал гзаф ч1алар ала, гьуьрметлу балаяр! Гьар са халкьдихъ, гьар са инсандихъ вичин ч1ал, хайи дидед ч1ал ава. 1999 – йисуз ЮНЕСКО-ди хайи ч1аларин къайгъу ч1угунин, хейлин ч1алар дуьньядин винелай терг жезвай макъамда абур хьунин ва вилик тухунин мураддалди 21-февраль дуьньядин халкьарин дидед ч1аларин югъ яз малумарна. Гьа ч1авалай инихъ чи Россиядин ва Дагъустандани и югъ гегьеншдиз ва гурлудаказ къейдзава. И жигьетдай чи Дагъустан генани кьет1ен чкадал ала.
Ведущий 1: Дагъустанда гзаф ч1алар ава. И ч1алар гьик! арадал атанат1а за са ихьтин риваят хкин. Са шишел гваз балк1андал алаз физвайди хьаналда. Ингье ам атана чи Дагъустандиз акъатна. Адаз дагъларай физ четин жезвай . Хци рагара, къванера акьаз адан шишел къазун хьана ва ч1аларни гьарнихъ сад чк1ана. Чаз гьатайди лезги ч1ал я.
- Исятда чи аялри чаз, чи лезги ч1алакай шиирар к1елда.
Хайи къалай дидеди зун
Лезги рушан т1вар гана
Агь багьа я лезги ч1ал вин
Лезги ч1алал хуш я рахаз
Дидеди зун кьуна гъилел
Зи Ватандиз хкана
Кам вегьейла сифте чилел
Дидедин ч1ал вун я сувар
Гьар юкъуз заз аквазвай
Чи игитрихъ ава гьунар
Лезги ч1алал рахазвай.
Ведущий 2: Эвер гузва за къе вири лезги диде бубайриз, геж тавуна гьуьрметлубур, ч1ал чира куьн балайриз.
Сегьне 1. Къари: Гьи бубадин велед ят1а дидедин ч1ал тийижир, гъейрин ч1алан велед ят1а, туширт1а ак1 жедачир
Къужа: Ваъ, я къари, диде буба лезгияр тир, аялрин акун къене чебни зурба сагьибар тир, хиялрин.
Къари: Багьна вуч я!? Шегьерда ва рахаз к1амач лезгидал, дидени са шегьерда ва югъ атай кьван гуьзгуьдал.
Къужа: Квез я ахьтин диде буба, дидед ч1ал кваз такьадай, хуьруьз хтун хьана туба, ч1ал тийижиз рахадай.
Ведущий 1: Гьуьрметлу аялар! Дидед ч1ал хуьнуьх квевайни куь пай кутаз жедай рекьер гзав ава. Абрукай сад жуван хзанда, аялрин дустарин арада дидед ч1алал рахун , манияр, шиирар, газетар, журналар, ктабар к1елун я.
9. Ведущий 2. Дидедин ч1ал течидайдакай жуван халкьдин ва хайи чилин хва я руш жедач.
- Жуван хайи ч1ал чира!
- Лезги ч1ал михьиз хуьх!
- Дидед ч1ал чир тахьун айиб я!
Ведущий 1. Чи халкьдиз вичин адетар гзаф авайди я, гьа адетрикай чна са гъвеч1и сегьне къалурда. Буюр килига!
Къари: Вун хтанани къужа?
Къужа: Хтана къари, хтана. Са истикан чай цуз кван къари (чай цазва къариди).
Къари: (рак гатазва) – Рак гатазвай хьтинди я.
Къужа: Килиг кван къари вуж ят1а.
Къари: (къари килигзава). Почтальон тир къужа. Чин шегьерда к1елзавай гададилай кагъаз хтана.
Къужа: К1ела кван къари вуч кхьенват1а.
Къари: Саламалек диде ва буба. Куьн гьик1 ава? Как здоровье, как поживаете? Зун хъсанзава, учеба нормально. Скоро приеду. Куьн сагърай, досвидание.
Къужа: Ибур вуч гафар, я къари!? Са йисуз шегьердиз фена, ч1ал рик1елай фенани!? Я мусибат!!
Къари: Хьана я къужа вуна аялдиз гьикьван тахметар ийида ч1ал ик1 хьана, ч1ал ак1 хьана. Абур куьлуь-шуьлуь я.
Къари: Къужа, я къужа…
Къужа: Вуч хьана къари вак къал ква хьи?
Къари: Я къужа кал квахьнава, кал. Кьве к1вач галат хьана зин къекъведай кьван, гила вучда!?
Къужа: Ч1ал квахьайла кал квахьун еке к1валах яни, абур куьлуь-шуьлуьяр я.
Ч1ал раб яни, вучиз квахьна фирай ам, миген яни вучиз чна кхьирай ам.
11. Ведущий 2. Чна умудзава хьи, квекай гьар сад, чи хайи чилин ва дидед ч1алан халисан патриот жеда. Ч1ал амай кьван халкь амукьда!
Тарсунин тадаракар: жуьреба-жуьре парталар, цуьквер, шарар, аялри гьазурнавай тадаракар, ноутбук, колонкаяр.
Мярекатдин финиф
(Мярекат тухузвай зал жуьреба-жуьре шараралди ва цуьквералди гуьрчегарнава. Аялар атана сегьнедал руш-гада акъваззава. Дидейриз салам гузва, гьарда вичиз къулай чка кьуна, ацукьзава.)
Гьуьрметлу дишегьлияр, квехъ виридахъ чандин сагъвал хьурай, рик1ера авай мурадрихъ Аллагьди агакьарай, дуьньяда авай четинвилерикай куь рик1ериз залан тахьуй, четин йикъарилай регьятвилер пара хьурай. Куь чинрал гьамиша гатфарин югъ хьтин мили хъвер хьурай.
Къе, гьуьрметлу дидеяр, аялри чпин рик1е к1ват1 хьанвай хуш ва ялавлу келимаяр лугьуда, чпин алакьунар къалурда, чпин гъилерал авунвай таракар пишкешда.
София: Гьисаб жедач тупlаралди зегьмет ви,
Диде, чна гьич квадардач гьуьрмет ви.
Гьар са кардиз къвезва еке къимет ви,
Азиз диде, вун я чlехи девлет чи.
Нисред: Аллагьди ваз гурай диде виш йисар,
Шад яз фирай диде вири ви йикъар.
Гьич садрани жез тахьурай ви рикl дар,
Ви вилерай фидайбур хьуй шад накъвар.
Юнус: Диде, ви тарс хуьзва даим рикlе за,
Аферин ваз, туна зун дуьз рекье на.
Азиз диде - ви гьар гаф заз вине я,
Дуьньядилай багьади заз диде я.
Халкьдин манидал ицигнавай кьуьл
Т. Самира: И дуьньяда виридалай
Ширинди заз вун я, диде
Валай масан касс дуьньяда
Жедайди туш чахъ, чан диде.
Зейнаб: Гуьрчегдини и дуьньядал
Жедайди туш валай, диде
Мили хъверни алаз сивел
Ширин рахаз жедай диде.
Ахмед: Гзаф ч1угваз на зегьметар
Чун паталди масан диде
Багьа я вун чаз гьа кьадар,
Шекердилай ширин диде.
Нисред: Багъишзава шиир за ваз,
Къизилгуьлдин зи цуьк диде
Гьикьван пара вун к1ан я чаз
Чи дердинин дарман диде.
София: Масан диде, хъсан диде, чан диде!
Авач валай чаз багьа инсан диде.
Ви к1анивал,ви чим, ви хъвер, тавазвал
Эвездачхьи гьич са жуьре майвади.
А.Сулейман: Сифтедайни зи вилериз акурди
Вун я диде,ширин диде, чан диде.
Четин ч1авуз зи къайгъуяр ч1угурди
Хьайид вун я зи гьарайдин ванн диде.
Сумая: Гъиле гьатай ширинлухар заз гудай
Гьак1 ят1ани, диде, за ваз наз гудай
Аялвилин четинвиляй акъуддай
Зи мегьрибан, азиз диде, чан диде.
Г.Хадижа: Агь ч1угвадай са къуз на зун такурла
Рик1 шедай ви, зун пашман яз акурла
Гъейри сада са къайи гаф лугьурла
Эцигдай на зун паталди чан диде.
Абдул: Ви зегьметар фидач, диде, рик1елай
Къуш ракъурдач садрани ви кьилелай
Ви бурж вахчуз алакьич кьве гъилелай
На гьаялвал тагайт1а заз, чан диде.
Саид: Дидедин мез дарман я,
Сагъсуз ч1авуз баладиз.
Ам играми, масан я,
Гьар са рушаз, гададиз.
Дагъустандин халкьдин кьуьл
А.Хадижа: Диде я заз багьа инсан
Адан темен я заз дарман,
А ви къужах я зи макан,
Чан играми, ширин диде.
Сабина: Михьи гьава чи рик1ериз
Бул бегьерар чи ник1ериз
Цуьк акъудай чи рекьериз
Дидед сувар мубарак хьуй.
Магомед: Жез гьамиша сивел хъуьруьн
Куьн абур я лезги хуьруьн
Гьар са нямет хьуй квез ширин
Дидед сувар мубарак хьуй.
Рекият: Фида вахтар, вядеяр,
Чакай жеда дидеяр,
Тикрарда ви хтулри
Ви милаим хъвер, диде.
Надир: Гьар са к1вале ава шадвал
Къарагъ к1вачел лугьуз тостар
Ч1ехибур хьуй рик1ин къастар
Дидед сувар мубарак хьуй!
Сегьне
Са малаикдиз дидедин к1анивилиз виридалайни еке къуват авайдакай чир хьана. Адаз а к1анивилин сир ачухариз к1ан хьана. Гзаф вахтунда ам къекъвена инсарин арада, амма са шейинин гъавурдани гьатнач.
-Сад тир Аллагь, заз дидедин к1анивилин сир жагъанач. Дидейри чеб гьар жуьре тухузва: садбуру чпин аялриз теменар гузва, муькуьбуру-буйругъар, тербия, к1валахар ийиз тазва, четин к1валахар ийиз вердишарзава.
-Вун дуьз чкадиз килигнавач, -ван атана цаварай. -Вун а дидейри чеб гьик1 тухузват1а килигмир, абурун рик1ин гьиссериз килиг.
Дидейрин рик1ериз килигайла, малаик гъавурда гьатна. Дугъриданни, диде гьихьтин келимайрал вилин веледдихъ рахайт1ани, адан рик1е авайди анжах к1анивал я, вичин аял патал, адан гележег, уьмуьр, сагъламвал патал дидеди вичин чанни гуда.
Диде, вуна заз туна веси,
Минамлу хва хьухь лагьана,
Бубади яд хъвай къапунай,
Чан хва нани хъухъ лагьана.
Кьабулнай за дидед веси
Зун я зи гафун иеси
Аллагьдин рекьел туш зун аси
Мич1и цифен чирагъ, диде.
Югъ хьанайт1а ви рик1 т1арай,
Ягъалмиш яз гана гьарай
Ат1ана зи йифен ахвар
Фикир йидай кьван зи рик1, диде.
Диде диде масан диде
Ви зегьметрихъ жеч сад, диде 2 сеферда
Вахкуз тахьай ви буржарай
Къурбанда за ваз чан, диде.
Джабраил: Герек жезмач маса дарман,
Дидедин гаф азан я чаз
Диде-иман, дарман, кьуръан.
Мез дилавар мазан я чаз.
Айишат: Чахъ дидейрин сувар ава!
Чахъ бубайрин йикъар ава!
Бул ава чахъ суварар,
Недай хъуьтуьл афарар!
Юнус: И дуьньяда валай хъсан кас авач,
Чан зун хайи, ширин тир инсан, диде.
Валай багьа, валай масан касс авач,
Вун я зи дин, вун я зи иман, диде!
Джемиля: Диде–сад я, сад я Аллагь.
Диде – багьа кас я валлагь.
Лугьузва заз даим рик1и,
Дидедикай манияр лагь!
Самира: Сад Аллагьди гайи бахтар,
Уьмуьр я чаз гайи вахтар.
Гьар са велед емишдин тар,
Вун гьа таран багъ я, диде.
Исмаил: Мез кьилин вирт, камал дерин,
Авач валай касни ширин.
Чи сивик квай шад тир хъуьруьн,
Шагьни Шалбуз дагъ я, диде.
Къугъун ( къугъун дидеяр галаз кьиле фида)
«И гафуни хер ийида, сагъарни
Ам уьмуьрдин чирагъ, асул-бине я.
Юзамир гьич са ч1арни,
Баркалла, зи балайриз. Къе абуру ашкъидалди иер кьуьлер авуна, эсерлудаказ шиирар к1елна, уст1арвилелди сегьнеда къугъвана. Куь кьилел, аялар, гьамиша чими ва экуь рагъ хьурай, михьи цав хьурай, куь дидейрин чан сагърай.
Вун ханватІа, эгер лезги дидеди,
Ада ваз чIал нек яз ганва хуралай.
Эгер фагьум ийизватІа келледи,
Ич аватун дуьз туш яргъаз таралай.
Чира жуваз амай вири чІаларни,
Хайи тир чІал алуд мийир рикІелай.
ГьалтайтІани рекье цацар-валарни,
Алудмир жув уьмуьрдин дуьз рекьелай.
Диде, буба, вахни стха, аялар,
Гьи кьадардин чІалан ширин гафар я?
Лезги чІалал рикІяй фейи хиялар,
Абур цуьквер гваз хуьквезвай гатфар я.
Гьар са чІалан метлеблувал, деринвал,
Ам дидедин некІедик кваз хъванва на.
Дидед чІалан гьар гафунин деринвал,
ЧирнаиачтІа, дидедин рикІ ханва на!
Айиб тушни чІал чир тавун дидедин?
Эгер лезги яз ханватІа дидеди.
Вун кас туш кьван маса миллет–бикедин,
Са чІавуз ван ийида ви келледи!
Лугьуда хьи, зун шегьерда хьайид я,
Заз дидедин чІалал рахаз чир хьанач.
Вун дидеди лезги кас яз хайид я,
Ваз чІал чирдай хайи ватан-хуьр хьанач.
Урус чІални чира жуваз хуралай,
Чира жуваз амай вири чІаларни.
Багьа са затI авач дидед чIалалай,
ГайитIан на дуьньяд девлет-маларни.
Амма хуьре, кьакьан дагъда, аранда;
Халис Женнет авай чІал ваз чидани?
Ава лугьуз къенси, машмаш Иранда,
Ватан туна, яд чкайриз фидани?
Къариблухда Ватан рикІел хуькведа.
Адан къадир чир жеда гуж гайила.
Яшамиш хьун жуван лезги уьлкведа,
Чир жеда ваз са кІус чIехи хьайила.
Жуван миллет, жуван чІалал рахунар,
Чуьнгуьр кьуна, мани лугьун квяй ятІа?
Лезгинкадал кьуьлер ийиз, къугъунар,
РикІе даим хкахь тийир цІай ятІа?!
Лезги чІалал ашукь хьанвай кас я зун,
Ам зи диде, буба, вахни стха я!
Сад Аллагьди бахтар ганвай кас я зун,
Лезги чІал заз – къадим тарих, арха я!
Агь, галазни, галачизни хъуьредай,
Инсанар са-кьвед акунач киц1ер хьиз.
Ихьтин дуствал аквада са жуьреда,
Санал алаз чувударни немцер хьиз.
Алатна жал и чувуддин рикІелай?
Немцери чеб кайи чІавар пичера?
Хъифидай югъ алат хьана рикІелай,
Немс чувуддиз тамашзава кичІела.
Хъуьруьхъ, хъуьруьхъ, хъуьруьнихъ
Шел галайдин алуд мийир рикІелай.
Кьве къан дуствал, амай уьмуьр тир чуьруьк,
Акьван пис туш, итим кьейи йикьелай.
Халилбег, дуст, абур жери крар я,
Гитлерани гьакІ фагьумнай сифтедай.
Гьар са дяве кьве патазни зарар я.
Пул гумачиз хуькведай хьиз гьафтедай.
Тарсунин тема: ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег.
Тарсунин метлебар: дидед ч1алан гуьрчегвал, адан метлеблувал къалурун;
алимри, шаирри дидед ч1алакай лагьанвай гафар веревирд авун;
дидед ч1ал к1ан хьунин, адан михьивал хуьнин гьиссер тербияламишун.
Тарсунин жуьре: цIийи чирвилер гунин тарс
Тарсуна ишлемишзавай къайдаяр: муаллимдин суьгьбет, аялри санал ва кьилди кIвалахун.
Тарсунин финиф.
-Квез нисинин хийирар, гьуьрметлу балаяр ва къенин тарсуниз атанвай мугьманар. Къенин чи эдебиятдин тарс заз гатIумиз кIанзава заз. Гьазур яни вири тарсуниз?
II. Аялрин вилик месэла эцигун. Тарсунин тема тайинарун.
-Балаяр, заз сифтени-сифте куь фикир квез аквазвай гафарал ва Ярахмедов Ярахмеда кIелзавай А.Саидован шиирдал желб ийиз кIанзава.(шиирдиз яб гун)
-Бегенмиш хьанани квез шиир? Лап хъсан. Гила нивай зи суалдиз жаваб гуз жеда: куь фикирдалди, къенин тарсуна чун квекай рахада? (Хайи чIалакай)
III. ЦIийи тарсунин винел кIвалах.
1.ЧIал гафунин мана ачухарун.
-Куь фикирар ван хьана к1анзава заз.Куьне вуч лугьуда хайи ч1алакай?
1.Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,
Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.
Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,
Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.
Милли ч1аларин месэла алай вахтунда виридалайни важиблубурукай сад я, вучиз лагьайт1а гьар са ч1ала вичел рахазваймиллетдин чин къалурзава: адан адетар, марифат, ахлакь.
2.Лезги чІалал ашукь хьанвай кас я зун,
Ам зи диде, буба, вахни стха я!
Сад Аллагьдибахтар ганвай кас я зун,
Лезги чІал заз – къадим тарих, арха я!
Ч1ал гьар са халкьдин тарихдин тарих я. Ч1ал виче са тайин халкьдин яргъал девирриншикиларгьатнавай, вич девирри,асиррияратмишнавай ва яратмиш хьун мадни давамарзавай виридалайни зурба меденият,т1ебиатдин са аламат я.
3.Зи лезги чIал, дидедин чIал – дуьньядин
Вири чIехи чIаларилайширинди.
Гуьзгуь я вун, хвейи халкьдин зигьинди.
Эхь, дидедин чIал ширин я. Дидедин чIалахъ лугьуз четин, анжах вичиз хас кьетIенвал, тIям, суьгьуьрдин къуват, артуханвал ава. Гьавиляй ам чи рикIизмукьва я, гьардаз адан метлеблувал, мумкинвилер, таъсирсергьят авачир кьван багьа я.
4.Багьа я заз, уьмуьр хьиз, зи лезги чlал,
Ифирнавайчатухъандин къати цlал.
Рекьидалди акъат тийир кlарабрай,
Туруни хьиз, акъуддай зун азабрай.
Ам чи миллимедениятдинчешме, руьгьдин девлет я. Дидедин чIал чи уьмуьрдин чирагъ, ихтибарлудаях я: четин югъ атайла, къайи хажалатди рак гатайла, ам рикIизтеселли гудай жерягь хьиз рахада, гагь адакай тIал кьезилардаймелгьем жеда.
5.Масан зи ч|ал,асиррин рехъ ат|айди.
Авазва вун чи гьар саданнефесда
Агъзур жуьре гафар гваз чал атайди,
Ви рангар гьич са ч|алалниэвездач.
Шад межлисда ам кефисаздай манидин хуш сесинизэлкъведа, ада чак руьгь хкаждай ашкъидин лувар кутада. Дидедин чIалан ширинвал чна дидедин некIедихъ галаз кьабулзава ва гьар са къанажагълуинсанди ам уьмуьрдин эхирдалди пак са нямет яз хуьзва.
2.ЧIалакай халкьдин мисалар.
Дидед чIал кIан хьухь. Дидед чIал тийижир инсан чIехи бахтуникай магьрум я. Дидед чIал эбеди япара авай лайлай я. Жуван чIал усалармир. Жуван чIалак рехне кутамир. Хайи чIал инсандин къуват я. Хайи чIал хьун кьегьалвал я. Хайи чIалав къведай нямет авач. Хайи чIалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицIиз ухшар я. Хайи чIалан къадир хьухь. Хайи чIалан тIеам масад я. ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах. ЧIал инсандин дамах я. ЧIал рахайла иер я. ЧIал тийижирдаз дидени чир жеч. ЧIал халкьдин девлет я.
3. Алимри ч1алакай
1.Мегьамед Гьажиева вичин уьмуьр кьиляй-кьилди дидед чIалаз къуллугъ авуниз серфнай. Лезги чIалан бязи алимар сад-садахъ галаз урус чIалал, яни лезги чIалак урус чIалан гафар кутуна рахаз акурла адавай эхиз жедачир. Лезги чIалан таъсиб чIугун вичин руьгьдин эвер тир Мегьамед Гьажиев дидед чIалал акьван иердиз, акьван фасагьатдиз рахадай хьи, яб акалайбурун пагь атIудай. Гьа икI жаваб гудай ада чIал чIурзавайбуруз.
4. Шаирри ч1алакай.
2.А. Исмаилова "Хайи чIал" макъалада ("Самур"журнал №3 2009) икI кхьизва: "Эгер чаз жуван чIал музейдин экспонат хьана кIанзавачтIа, эгер чаз халкь яз амукьиз кIанзаватIа, са законрикни, гьакимрикни умуд кутун тавуна, гьар са хзанда ва кIвале, чи къайгъуда чун хьун герек я. Заз чиз, чIалал акьалтзавай аялдиз сифтени-сифте "диде" лугьуз чирайтIа, адаз лайлай дидедин чIалал ван хьайитIа, мектебда адаз а чIалан къадир, эдебиятдин къимет ва метлеб чирайтIа, Америкадиз акъатайтIани, адан рикIелай дидедин чIал алатдач." Шаирдин и цIарари заз гзаф таъсирна. Ада, виридаз тIазвай чкадин дарман гьина аватIа, къалурзава, амма вирида адакай менфят къачузвач.
КцIара са мирес илифнавай чи кIвализ. Мукьва-кьилийрал рикI алай и къени къилихрин кас урус чIалан муаллим я. Адахъ са татугайвал ава: чIалар акадариз, акатайвал рахада. Гилани вичин саягъда ихтилатдал илигна ада:
- Погода аквазва ман ваз! Шумуд югъ тир проливной марфар къвазвай. Гилани туманди вил гана экв гузвач. Надоел хьана хьи! Заз жуван участокда цуьквер пересадка ийиз кIанзавайди я. Разве можно?
Ша хъел акатмир ман вахъ! Вичин 50 яшар хьанвай и касдиз вуч лугьуда вуна?
- Вун вучиз икI рахазва? - акъвазиз хьанач завай.
- ГьикI рахазва кьван? - мягьтелвилелди жузуна миресди.
- Ам вуч лагьай гаф я?
- Я стха, вун са чIалал рахайтIа жечни? - лагьана за.
- Я абат хийир хьайиди, гила михьи чIал амани? Вири икI рахазвачни?
- Ваъ, вуна хьиз хайи чIал кукIварзавайди акунач заз.
- Зун урус чIалан муаллим я эхир! - хъуьрена мирес.
- ЯтIа ингилис чIалан муаллим ингилис, француз чIаланди француз, азербайжан чIаланди азербайжан чIалан гафар акадарна рахана кIанзава ман?!
Чи аялриз пара чIалар чир жен гунуг тушни? - вучайтIани далу чилиз ягъиз кIанзавачир миресдиз.
Ам сакIани гъавурда тваз тежез акурла: «ЧIал квахьай чIагъ! Вун хьтинбурун мецез кьецI гун герек я, белки муькуьбурузни ар жеди”, - лагьана за жува-жуваз.
Гьа инал педагогикадин илимрин кандидат Ш.Мирзоеван гафар рикIел хтана зи: “Чна гъилик авур делилри къалурзава хьи, тербиядинни чирвилерин дережа ачухарзавай лезги гафарин 40 процентдикай халкьди менфят къачузмач. Аялрин ва жегьилрин 65 процентдиз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятIа виридаз аквазва. Гьавиляй геж тавуна алимри чпин гаф лугьун ва тербиячийри чIалаз мукьуфдалди фикир гун лазим къвезва.”
5.Дидед чIаларин югъ
Ик1 вучиз ят1а яраб? Вучиз чи ч1ал кесиб жезва? Им халкьдин медениятдиз гьуьрмет тавун яни,тахьайт1а жуван халкьдин медениятдин гъавурда гьатиз к1ан тахьун яни? Бес вучиз 19-асирда вичиз лезгийрин ч1ехи шаир Етим Эмина еке къимет гайи ч1ал къе икьван зайиф хьанва?
Куьне вуч лугьуда?
1.ЧIал квадармир, миллет квахьда,
Ам квадаруникай хиялдач.
Чи хазина девлет квахьда,
Бубайри чаз гьалалдач.
Саки виридаз малум я хьи, алай аямда дуьньядин гзаф чlалар квахьунин хаталувилик ква. Терг хьунин часпардив фад-фад агакьзавайбурни гъвечlи халкьарин чlалар хьун тlебии кар я. Ихьтин татугай гьалар арадал атанвай макъамда хайи чlаларин югъ хьунухьни дуьшуьшдин кар туш.
2.Жуван миллет, жуван чІалал рахунар,
Чуьнгуьр кьуна, мани лугьун квяй ятІа?
Лезгинкадал кьуьлер ийиз, къугъунар,
РикІе даим хкахь тийир цІай ятІа?!
Малум тирвал, 1999-йисуз ЮНЕСКО-дин Генеральный конференцияди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди 21-февраль дуьньядин дидед чlалар хуьдай югъ яз тайинарна. 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава. Чи аямда лезги чlал авай гьални, пешекарри тестикьарзавайвал, тарифлуди туш.
3.Четин хьанва эхир чи гьал
Квахьна физва чи лезги чIал
Квахьнава чи намуслувал
Квадармир гьич чи лезги чIал.
Гьавиляйни гзафбур чIалакай чпин фикирар, веревирдер раижиз Интернетдин махсус майданриз экъечlзава. Газетрай, журналрай чlалан месэлайриз талукьарнавай макъалаяр чна мукьвал-мукьвал кlелзава.
4.Лезги чилиз, лезги кIвализ,
Самур вацIуз, Шалбуз дагъдиз,
Сулейманаз ва Эминаз
Гьуьрметзавай лезги хци
Квадардайди туш лезги чIал.
ЧIал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. РикIел хуьх, чIал чи халкьдин девлет я ва гележегда адан кьисмет гьихьтинди жедатIа, чалай аслу я
6.Шииратдин кимел
-ЧIал хуьзвайди, адан хазина мадни девлетлу ийизвайди, зи фикирдалди, сифте нубатда шиират я.Чи шаирри дидедин чIалаз кьетIен фикир гузва, чпин эсерра адан гуьрчегвиликай, девлетлувиликай, ам михьиз хуьникай чпин фикирар лугьузва. И карда еке агалкьунар аваз к1валахзавай шаиррин т1варар кьаз жеда: Арбен Къардаш, ЗульфукъарКъафланов, ФейзудинНагъиев, ИбрагьимГьуьсейнов,Седакъет Керимова ва мад масабур.Квез хайи чIалакай кхьенвай гьи шиирар чида? Абур хуралай лугьуз жедани?
ЗИ Ч1АЛ Ф.Нагъиев
Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,
Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.
Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,
Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.
Асиррихъни рахадай мерд ч1ал я зи,
Ви къенин югъ – им эхтежер т1ал я зи.
Ви гьар са гаф бубайрилай ц1ир я заз,
Ви пакад югъ кьил такъатдай сир я заз.
Яраб… яраб зи халкь, зи ч1ал рекьида…
Чи несилдинмецерал вун рекъида.?
Бишикъванцизэлкъведа зи мецикай?
Ваъ, ваъ, зи Ч1ал! Вун рекьич Халкь амай кьван.
Чи дидейривлайлайрин сес гумай кьван.
Гъ.Ибрагьимова. Дидед ч1ал.
Лезги ч1ал. Марсель Ризаев
Дидед ч1ал, - вун дидени я,ватанни,
Муг авуна уьмуьр физвай маканни.
Ви тарихдиз,гележегдиз зи чанни
Багъишда за мулдин цуьк хьиз к1анидаз.
Зи халкь,зи ч1ал са ч1авузни ажуз туш,
Зи лезги ч1ал, - дидед ч1ал заз ялгъуз туш,
Къадим тарих вахъ амай кьван,лезги ч1ал!
Зун лезги я,дидед ч1алан векил я,
Ч1алал зегьмет ч1угвазвайди кьве вил я.
Лезги ч1алахъ пехилксарсефил я,
Сергьят авач ви девлетриз,лезги ч1ал!
Диде,гьуьрмет,берекат ва лезги ч1ал, -
Мектебда чаз гайи тарсар ибур тир.
Диде хьиз заз к1ан хьанай зи лезги ч1ал,
Къастэцигнай чирда лугьуз адан сир.
ЧIал квадармир ЯргунвиИсгьакь эфенди
На ам хвейикIвал квадармир.
Баянлухда кутуна вил,
Бегьер гъайи сал квадармир.
ЭлячI тежез уьмуьрдгирве,
Халкьдин дерди аваз хиве
РикIичIугур тIал квадармир.
КIвал квахьайтIа, жеда ваз тIар,
Эл квахьайтIа, къвада вал хар.
Эхун патал хьайи крар
На гьиссерин звал квадармир.
ХьайитIа ваз и дуьнья дар,
КвадарайтIа вири затIар,
Эхирдал кьван хуьн патал тIвар,
Вуна жуван чIал квадармир.
7. Чи рахунар Ч1алакай видеоматериалдиз килигун, веревирд авун.
Тарсара аялрин рахунар (презентация)
IV. Тарс мягькемарун.
1.Ч1ал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. Ам чирун, хуьн- чи гьар садан буржи я.ЧIалхуьнин карда чавай вуч жеда?
Хайи чIалан михьивал хвена кIанда. Хайи чIалал рахана кIанда. ЧIал хвена кIанда
Дидед чIалаз вафалу хьана кIанда. Хайи халкьдин тарих, меденият, адетар хвена кIанда
2. Вун гьи фикирдал атана?
V. Тарсунин нетижаяр кьун, къиметар эцигун.
VI. К1валин к1валах гун,къиметар эцигун.
Ачух тарс
Тема:
ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег. (7 класс)
Читайте также: