Сочинение алдан маадырлар бистин хосталгага ынак огбелеривис

Обновлено: 18.05.2024

  • Для учеников 1-11 классов и дошкольников
  • Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Улустун аас-чогаалын ажыглап тургаш, уругларнын чугаазын сайзырадыры.

Тыва улустун аас чогаалынын кижизидилгеге ужур-утказы.

Шаандакы ужук-бижик, ном-дептер чок уеде уругларны кижизидер бир кол чуве тоолдар,улегер-домактар, тывызыктар, дурген чугаалар болгаш аас чогаалдын оске-даа хевирлери болур турган.

Чашты ак-сеткилдиг,толептиг кижи кылдыр кижизидеринге бистин огбелеривис тыва улустун аас чогаалын кончуг билдилиг ажыглап чораан. Тоолдарнын, тывызыктарнын улегер домактарнын, кожамыктарнын утказы ханы, ынчангаш оларнын кижизидикчи дээжи улуг. Тыва аас чогаалда илереттинген ёзу-чанчылдарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглап болур: куш-ажыл кижизидилгезинге, эстетиктиг болгаш этиктиг кижизидилгеге.

Улустун аас чогаалдары уругларнын кара чажындан тура угаан-медерелин сайзырадып, эки аажы-чанга кижизидер талазы-биле улуг салдарны чедирер чепсээ апарган. Аас чогаалынын маадырлары угаангыр, сагынгыр, куш-шыдалдыг, кижизиг аажы-чанныг кылдыр чуруттунган. Ынчангаш аас чогаалынын дузазы-биле тыва улус уруг-дарыгны эн-не эки чанчылдарга, чурумга ооредип турган. Уругларны куш-ажылга кижизидери дээрге улусчу педагогиканын эн эки доктааган чанчылы апарган. Ынчангаш кижизидилгеге хамаарышкан темалар улустун аас чогаалында калбаа-биле чуруттунган.

Улустун аас чогаалын ажыглап тургаш, уругларнын чугаазын сайзырадыры.

Кижилер шаг-шаандан тура тоолдарны ыдып, ырларны ырлажып, тывызыктарны ытчып, улегер домактарны соглеп, бир салгалдан бир салгалче аас-биле дамчыдып келген. Ындыг чогаалдарнын авторлары чок, тывылган уези тодаргай эвес болур. Тыва улус чус-чус чылдарнын дургузунда байлак утка-шынарлыг, хой янзы хевирлерлиг аас чогаалын тургускан. Оларда чон бодунун сагыш-сеткилин, оорушкузун болгаш мунгаралын, куш-ажылчы болгаш амыдыралчы дуржулгазын, чанчыл-сузуун коргускен.

Тыва улус шаандан бээр хой-хой тывызыктарны, улегер домактарны чогаадып, оларны хостуг уе-шак эрттирер оюн-тоглаа кылдыр ажыглап чораан. Тывызыктажыр чорук тыва улустун уе-шагдан бээр ынак чанчылы. Тывызык чоннун ойнап-хоглеп дыштанырынга, чогаадыкчы мерген угаанын сайзырадырынга дузалап турар.

Улегер домактар – чоннун кыска болгаш чиге соглээн суртаал домактары. Улегер домактарда ханы утка оон дозунден синген турар. Олар амыдыралдын дуржулгазынга ундезилеттинген ооредиг, кичээндириг болур. Оларда торээн черинге, чоптуг херекке, хосталгага, куш-ажылга ынакшылды, маадырлыг чорукту, эп-найыралды, кижизиг аажы-чанны онзалап хундулеп коргузуп турар.

Кожамык, ыр – кижинин сеткил-хоннун илеретпишаан, оон чуртталгазынын эдеринчизи болуп, амыдыралдын болуушкуннарын болгаш оларга хамаарылганы эн бодуун болгаш тода кылдыр коргузуп турар. Тыва улустун ырылары тема талазы-биле байлак, оларда сеткил-хооннун янзы-буру аяннары ханызы-биле илерээн. Оларда торээн черин алгап, куш-ажылды алдаржыдып коргузуп турар.

Ынчангаш бодум дуржулгамда уругларны бирги класстан эгелеп улустун аас чогаалын (тывызыктарны, улегер домактарны, кожамыктарны, дурген чугааларны дээш оон-даа оске хевирлерни тыва дыл, литературлуг номчулга, сан кичээлдеринге ооредип турар мен. Уругларнын дыл домаан сайзырадырынга улуг ужур-дузаны чедирип турар. Оларны улустун аас-чогаалын дамчыштыр чараш чугаага ооредип, угаан-медерелин сайзырадып, чараш аажы-чанга кижизидип болур. Тыва чон чеже-даа ужук-бижик билбес чораан болза, оларнын дыл-домаа сайзырангай, чечен-мерген чораан. Улустун аас-чогаалын кичээл санында бир хевирин ажыглап болур.

Кичээлге улегер домактарны ажыглап тургаш, оон кижизидилгелиг утказынче кол кичээнгейни салып турар мен.

Уругларны бичиизинден эгелеп куш-ажылдын ужур-дузазын мактаан улегер домактарны ооредип тургаш, куш-ажылга ынак болур кылдыр кижизидип болур.

«Кежээнин мурнунда - хунду,

Дагын катап даалыла.

Дагын катап даалылааш,

Сагыш хандыр саанчылазын.

Сагыш хандыр саанчылааштын

Сава сынмас саржаг алзын.

Оолдар шупту ойназын.

Оолдар шупту ойнааштын

Тыва дыл кичээлдеринге уругларга кожамыктарны ооредип турар мен. Кожамыктарны ооредиринин мурнунда уругларга сос-домаа тааржыр кылдыр тургузуп алыр. База кажан, кайы теманы ооредип тургаш, ооредирин, ажыглаарын башкы боду баш бурунгаар тургузуп алыр. Уругларны ада-иезинге ынак болурунга, торээн черинин, торелдеринин дугайында кожамыктарны ооредип турар мен.

Айым биле хунум ышкаш

Алдын чырык чуве-ле чок.

Ачам биле авам ышкаш

Авыралдыг улус-ла чок.

Айдын чырык турза-даа-ла,

Алдын хунге кайыын чедер.

Авайымга каяа чедер.

Ында авазын, ачазын Айга, Хунге домейлээн. Шынап-ла агаар-бойдустун кадыг-шириин аажылалы-биле демиссежип, чырык чер кырынга чуртталга дээш, амы-тын, аас-кежик дээш демиселге ада-иеден артык чуве кайыын турар боор.

Ишти хойнум элей бээрге,

Иле тыртып бээр авам.

Ишти-баарым аарый бээрге,

Эде суйбап бээр авам.

Улуг хойнум орлу бээрге,

Улай тыртып бээр авам.

Ужу-бажым аарый бээрге,

Эде суйбап бээр авам.

Тыва ог-булеге ие кижи хундуткелдиг чорааны бо одуруглар херечилеп турар. Ие кижинин ажы-толунге сагыш-човаачалы, кичээнгейлии, эриг-баарлыы, эптиг-ээлдээнин дугайында кожамыктап ырлап чораан.

Бурун шагдан бээр салгалдан салгалче дамчып келген аас чогаалы хой улустарнын сонуургалын оттуруп, сеткилин сергедип чоруур.

Улустун аас-чогаалынын янзы-буру хевирлерин ажыглап тургаш уругларны кижизидип, чараш аажы-чанга ооредип, куш-ажылга ынак болурунга чанчыктырып, дыл-домаан сайзырадып, база ол ышкаш аас чогаалында синниккен чоннун эн эки чанчылдарын уругларга дамчыдып, ооредип чоруур мен. Улустун аас чогаалын уругларга дамчыдып ооредири болгаш ажыглаары мээн дуржулгамда кол черни ээлеп турар.

1. Ак ширтек хову шыпты. 3. Кок анай хоне соорту.

2. Ыргак-оол ыглай берди. 4. Диш чок куруяк олура семирди.

Кичээлге тывызыктарны ооретпишаан, кым? чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар состерни уруглар тывызыктарнын иштинден тывар ужурлуг.

Ол-ла теманы ооренип тургаш, дараазында кичээлге улегер домактарны ажыглаар.

1. Эки кижи эвилен, эки аът эргелиг.

2. Эки дарган эргек какпас.

Уран кыс удазынга ораашпас.

3. Челелиг бызаа арган, чевен кижи самдар.

4. Кан сугга кадар, кижи бергээ дадыгар.

Улегер домактарда чуве адын тыпкаш, шыяр. Уругларнын боттарынын билири улегер домактарны чугаалаткаш чуве аттарын тыптырар. Башкы улегер домактарда чуве аттарын биживейн эрттирипкеш тыптырып болур.

Чижээ: … чокта, эртен база дун.

Арыг … озуучел, ак ….. – бузурээчел.

Агып баткан Хемчик хемге

Анай тепкен эзир-ле мен.

Ак-ла баштыг авайымнын

Аажок чассыг уруу-ла мен.

Азырап каан авайымны

Азырап каан авайымнын

Аксы-созун дыннаар-ла мен.

Далай суунга дамды дуза.

Кургаг ыяшта буру чок, хоозун чугаада дуза чок.

Чиир эъттин чаглыы херек, кылыр иштин деги херек.

Олден артар, орттен артпас.

Демнигде куштуг, тепкииштигде быжыг.

Буянныг огге чон чыглыр,

Будуктуг ыяшка куш чыглыр.

Дортен, бежен кадыргызы

Токтуп баткан Алажымны.

Дорт-ле карыш чавагазы

Токтуп баткан оорумну.

Алдан, бежен кадыргызы

Агып баткан Алажымны

Алды карыш чавагазы

Чаптып баткан оорумну.

Дортен ала тонген болза,

Доргун сынмас туру деппе.

Торелдери тонген болза,

Дор-ле сынмас туру деппе.

Ол-ла кожамыктарны ажыглап тургаш тун болгаш дугаар сан аттарын тыптырар. Бо теманы ооренип тургаш, дыка хой тывызыктарны ажыглап болур.


Испокон веков тувинцы боролись за свободу, за независимость, за лучшую жизнь. Восстание Алдан Маадыр было первым серьёзным протестом против порядков, которые царили в находившейся под властью манчжурской династии Цин феодальной Туве, положившим начало освободительному движению аратов.

Доведённые до крайней нищеты и глубокого отчаяния поборами и налогами, араты со всех хошуунов в 1883 -1885 годах подняли движение сопротивления, центром которого стала долина реки Хемчик. Руководителями восстания стали араты Самбажык, Кожагар-Комбулдай и бывший мелкий чиновник Дажыма. Основное ядро восстания состояло из 60 человек, а общее число участников доходило до 300.

Осенью 1884 года амбын-нойон провёл мобилизацию населения во всех кожуунах, не охваченных восстанием, и создал карательный отряд в 300 человек во главе с чиновником Торлуком. Первое и самое крупное восстание аратов было подавлено. Многие его участники были схвачены в плен, некоторые скрылись в тайге, остальные разбежались по сумонам. В марте 1885 года большую группу пленных отправили в Улясутай, где они и были публично казнены. Головы казнённых по распоряжению улясутайского генерал-губернатора привезли в корзинах на верблюдах и, для устрашения народа, устанавливали на перевалах Хондергей, Адар-Тош и у горы Кара-Даг.

Недалеко от села Алдан-Маадыр в Сут-Хольском районе Республики Тыва в степи возвышается стела, сделанная в виде колчана для стрел. Она была установлена к 100-летию памятного народного восстания. На ней – имена 68 казнённых аратов-участников восстания, местом погребения которых считается данная местность.



Фото: tuva.asia

Изучая события, связанные с восстанием Шестидесяти Богатырей, местным жителям удалось восстановить подлинные имена, прозвища, родовую принадлежность и места проживания всех казнённых борцов за народную волю. Памятник, посвящённый погибшим, но непокорённым аратам, олицетворяет собой народную тувинскую мудрость – никогда не сдаваться, бороться за справедливость и помнить о том, что каждый имеет право быть свободным.

В 1992 году на Свердловской киностудии была снята историческая кинодрама. С этнографической точностью в фильме воссозданы патриархальный быт тувинцев, их нравы и обычаи. Режиссер киноленты - Барас Халзанов. В ролях: Борис Ооржак, Александр Ондар, Эзир-Оол Монгуш, Марат Даржан

Нажмите, чтобы узнать подробности

Тема: Чечектел-ле,торээн Тывам. Аас журналы.

Сорулгазы:1: Тыва чурт, тыва чон дугайында таныштырары.

2.Тыва дылын хундулеп, ону бокталдырбас кылдыр уругларны кижизидери.

3.Сагынгыр, тывынгыр чорукка, ыры,шулуктерге даянып кижизитпишаан аас чугаазын сайзырадыры.

Дерилгези: чуруктар,улегер домактар, шулуктер, ыры

Менди солчулгазы: - Экии, амыр-менди-ле бе?



Эрттирген башкы:

Очур-оол Ульяна

Кувискааловна

2015-16 ооредилге чылы.

Тема: Чечектел-ле,торээн Тывам. Аас журналы.

Сорулгазы:1: Тыва чурт, тыва чон дугайында таныштырары.

2.Тыва дылын хундулеп, ону бокталдырбас кылдыр уругларны кижизидери.

3.Сагынгыр, тывынгыр чорукка, ыры,шулуктерге даянып кижизитпишаан аас чугаазын сайзырадыры.

Дерилгези: чуруктар,улегер домактар, шулуктер, ыры

Менди солчулгазы: - Экии, амыр-менди-ле бе?

Уруглар: Экии, амыр-чаагай-ла тур бис!

Башкы: Уруглар, богунгу кичээлге ажык класс шагын аасжурнал кылдыр эрттирер бис. Оон темазын тодарадып алыры-биле дараазында улегер домактарны шын тургузуптаалынарам:

Куш уязынга ынак,

Оскенчери- торээн ие,

Торээн чуртун кагба,

ада иенни чедиишкиннерин-биле амырат.

торээн ада-иен утпа.

оскелернии – сонгу ие.

Улегер домактарны шын тургусканы: Куш уязынга ынак, кижи чуртунга ынак. Оскен чери – торээн ие, оскелернии – сонгу ие. Ада-чуртунну ажыл-биле алдаржыт, ада-иенни чедиишкинерин-биле амырат. Торээн чуртун кагба, торээн ада-иен утпа.

- Бо улегер домактарда чунун дугайында чугаалап-турар дыр, уруглар?

- Улегер домактарны шын тургузуп номчааш, богунгу класс шагында чурт дугайында чугаалажырывысты билип алдывыс. Ынчангаш класс шагынын темазы чуу болду, уруглар?

Тыва чуртум мээн-не чуртум,

Тынып чорда хостуг чуртум.

- Торээн чурт деп состу номчааш силернин бажынарга кандыг бодалдар торуттунуп кээр- дир, уруглар?

-Уруглар, мен чер-чуртум дугайында бодап олурарымга мындыг одуруглар торуттунуп келди: Ада чуртум – ак-кок Тывам,

Ада-огбем чурту бо-дур.

Торээн чуртум – Тыва черим –

Торгул-торел тоогузу, дазылым-дыр.

Ие чуртум – Тыва черим –

Идегелдиг чемгерикчим, камгалакчым.

- Бистин ада-огбелеривис чуртунун каас чараш бойдузун, эртине-байлаан камнап чорааш, ону ажы-толунге биске арттырып каан. Бис бодувус ээлчээвисте чер-чуртувусту бурун-будун салгалдарывыска дамчыдып бээр ужурлуг бис. Бистин унелиг эртиневис – Торээн чуртувус – Тывавыс бо-дур.

Тыва чуден эгелээнил?

Чаштын эге алгызындан,

Чарын салган анчылардан,

Алдан дорттун девижинден,

Тыва чуден эгелээнил?

Тыным болган Торээн чурттан,

Улуг-Хемде, Эрзин, Тесте

Урук туткан чылгычыдан,

Тыва чуден эгелээнил?

Тынып ханмас агаарындан.

Арыг суунда балыктардан

Делгем чараш ховулардан,

Деннеп четпес дагларындан.

Башкы:Тыва дээрге бедик-бедик дагларнын, делгем-делгем ховуларнын, шапкын-шапкын хемнернин чурту. Олар дыка хой. Оларны санап, бижип четпес.

Тыванын калбак, делгем ховуларында одарлыг дагларында мал ажылын чон сайзырадып, кодан-кодан хойларны, инектерни, чылгыларны азырап остуруп турар.

Тыванын ак-кок хемнернин чурту деп база адаар. Ол чоргаар ат хамыктын мурнунда кучулуг Улуг-Хем-биле, оон бир улуг адыры Хемчик-биле холбашкан.

Бедик даглар, тайгалар, хой-хой холдер, хемнер ан-менге,куш-амыттанарга таарымчалыг. Тывада чузун-баазын аннар, куштар бар. Тыванын агаар-бойдузу изигде изиг, соокта соок – дошкун-даа болза, аннар озуп, ковудеп турар.

Тыва Республиканын найысылалы – Кызыл хоорай. Ол Каа-Хем биле Бии-Хемнин белдиринде турар. Шак оон бистин Улуг-Хем ( Енисей ) эгелээн.

Тыва –бистин торээн чуртувус.Бис кезээде чоргаарланып чоруур бис.

- Тыва кайда туруп турарыл, уруглар?

-Бистин торээн чуртувус Азиянын товунде турар.

Тыва дээрге Россия деп улуг куруненин составында турар республика болур. Ам бо уеде Тыва Россияга каттышканындан бээр 100 чыл ою болуп турар.

Россияга алдар

Дип шыпкан тараалан бай.

Тиг чок кок дээр адаанда.

Эзимнерни эргий кылыйткан.

Шынаа дургаар орукта шуушкан.

Улуг пароходтар эжинген,

Уран ырлар чангыланган.

Кырган, чалыы чонда бурун ден.

Кыстын, оолдун мурнунда.

Кучулуг мээн Россиям!

Кузелимден сенээ алдар тутту.

Бирги оореникчи:

Тоолчургу Тывам, Тывам

Тооруктуг анныг менниг,

Доруктурган ишчи чоннуг

Таан чараш тыва черим.

Магаданчыг Тывам Тывам.

Баажызы чок тывызыксыг

Маадыр чоннуг ынак Тывам.

Байлак Тывам

Бедик даглыг Тывавыска

Белек кылдыр шулуум оргууйн.

Байлак Тывам таан чараш

Барган кижи кайгап ханмас.

Сериин сурлуг Тывавыска

Сеткилимден чоргаараар мен.

Хирним тудуш авам ышкаш

Хемнер, холдер каастап чыдар.

Ыры бистин Тыва. Созу С. Бюрбунуу

Ховен ышкаш хоюг,чымчак дуктуг дээн-дээн,

Холдер ышкаш чалгып, чаптып чыдар, дээн-дээн,

Ковей малы аалга сынмас болган дээн-дээн,

Хоглуг-омак, байлак бистин Тыва, дээн-дээн.

Россия. Зоя Намзырай

Эргеленген ием ышкаш Россиям.

Эртем угаан депшилгенин кавайы сен.

Улуг-Хем дег улуг куштуг,

Улус чону чангыс буле болдурган сен

-Ынчангаш класс шагывыстын 1-ги арны моон-биле доозулган.

Ийиги арын.(Тыва чонум)

- Класс шагынын 2-ги арнында тыва чонувус дугайында чугаалажыр бис.

- Тыванын чурттакчылары кымнарыл?

Тыва чон эн-не хундулээчел. Дылдомаа безин чымчак.

- Ынчангаш улегер домакты номчуп, утказын сайгарар бис,уруглар.

Улегер домак. Угаадыг.

Чонун шоодуп болбас. Чоон дазыл быжыг,

Чоорган кааставас. Чон оруу делгем

1-ги оореникчи:

Тыным болган тыва черим турбаан болза,

Тывызыксыг тыва чонум кайын кээрил?

Хорек-чурек хоннун чазап, хей-аът киирер,

Хоомейжинин хоглуг ырын кымнар ырлаар?

2-ги оореникчи:

Тыва чонум хундулээчел,

Дылы безин чымчак, эптиг.

Эжиктери ажык турар.

3-ку оореникчи:

Дуза дилеп келгеннерге холун сунар,

Дуза кадып келгеннерни ору чалаар,

Акы-дунма найыралга шынчы чораан

Арат кижи ажыы-чаны ам-даа хевээр.

Тывалар. К.Сагды

Тывалар деп кымнарыл ол?

Улуг-Хемнин унун чурттаан

Уран-шевер улус чуве.

Тывалар деп кымнарыл ол?

Дыка эки, хундулээчел,

Оремелиг тараа, быштаан

Оргуп сунар улус чуве.

Саар малы аалга сынмас болган, дээн-дээн,

Сагган суду саваа ажы, долган дээн-дээн,

Ажы-толу эрес, хоглуг-омак дээн-дээн,

Арат чону хостуг бистин Тыва дээн-дээн.

Тыва дыл-тыва нациянын чингине дылы, Тыва улустун амыдыралынын бугу-ле адырларынга ажыглап, хереглээр делгем хулээлгелиг дыл. Дыл харылзажырынын чугула аргазы болганда, ол ниитилелдин бугу-ле ажыл – херектеринде ажыглаттынып турар.

Амгы уеде торээн дылывыста ажыглалга таарымча чок состернин нептерээни чажыт эвес. Бо ажыглалга таарымга чок состер бистин литературлуг арыг тыва дылывысты бокталдырып турар.

Шаандан турар ада-огбелеривис торээн дылын аажок хундулеп, бок состер ажыглавас чораан. Бо чуул оларнын культуразынын бедиин, сагыш-сеткилинин байлаан бадыткап турар. Чаа вектин эгези болгаш ындыг бе, школа назылыг оолдар, уругларнын болгаш ортумак болгаш дээди ооредилге черлеринин сургуулдарынын-даа чугаазында хирлиг, дыннаарга кулакка безин эпчок дынналыр состерни ажыглап чанчыгып бар чыдары хомуданчыг. Бо чуну коргузуп турарыл дээрге олар торээн дылын чедир унелевейн, оон амыдыралче улуг-хуузу улуг деп чувени угаан билбейн турарында. Бир эвес чараш дылывыска кара состерни хой ажыглаар болзувусса, суузуннуг, хоюг дылывыс чидер. Ол ынчан кээп ыядып, чаржынарывыска шупту чуул орайтаан боор.

Ынчангаш тыва дылывыс келир уезин бодаар болзувусса, уругларны тыва дылга тураскааткан культурлуг кежээлерже, моорейлерже, эртем практиктиг конференцияларже ургулчу киириштирип, дылывыстын дугайында шуулганнарны эрттирип турар болза, оларнын сонуургалы бедик болур.

Чуу-даа чуве кижинин бодундан, оон долгандыр турар чуулдеринге хамаарылгазындан база бодун хундулеп билиринден хамааржыр. Бир эвес бодун хундулээр кижи болза, бок состерни чугаазындан ажыглавас болур деп санап турар бис.

Дыл домаа чевен, багай состер ажыглаар кижи дээрге-ле, ном номчувас, дылында чингине тыва состерни билбес, культуразы куду деннелде, делегей коруушкуну кызаа кижи-дир. Ынчангаш амдан эгелээш боданып, шугдунуп, боттарынга туннелди ундурер боор деп бодаар кижи-дир мен.


класстын оореникчилери база ада - иелери, ог - булелер биле кады байырлап эрттирер Шагаавыстын сценарийи.

1. Торээн чурттунга, дылынга база чоннунга ынак, хумагалыг болурунга; ада-иезинге, огбелеринге хундулээчел, ог-булезинге камныг, эки-бакты ылгап билиринге Тыва чонувустун чаагай чанчылдарынга даянып алгаш кижизидери;

2. Чонувустун шаандан тура ойнап чораан оюннарынга даянып, уругларны сагынгыр, тывынгыр чорукка ооредири;

3. Тыва дылывыстын эртинези болур алгыш-йорээлдерни ажыглавышаан, уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры; ог-буле кежигуннеринин аразында харылзаазын быжыктырары.

Тоолай биле Улу чуруктары, кадак, артыш, тос-карак, суттуг шай бажы, аъш-чем, Тоолай база Улу чылдарынын дугайында состер; Шагаа дугайында состер.

Ак-кок дээрлиг, байлак Тыва чуртка

Аяс дээрлиг, хаяалыг эртенде

Тоолай чылды аалынче удевишаан,

Медээ уннуг улу чылын уткуулунар!

Кырган-ача азы ада-иелернин улуу:

Кежик чолду хайырлазын!

Эртип турар эрги чылым

Аарыг, халап тайлып турзун,

Амыдырал тодуг болзун!

Оорушкулуг тайбын турзун!

Ажы-толдун келир ойу,

Аяс дээр дег, чырык болзун!

Ажы-толум, Бугу чонум

Амыр-ла, амыр! Чолукшуулу!

Кырган-ача келген чон биле, уруглар-биле чолукшуур; шупту бот-боттары-биле чолукшуур.

Кадакта шай болгаш белээн оол, кыс кырган-ачага могейип, соннээр.

Болчаан ойун кым-даа ойбас.

Эрги чылды чалаалынар

Эрткен оруун дыннаалынар!

Экии! Амырган-на, чонум!

Эрткен чылын чаш оол келдим

Ам бо шакта чарлып тура,

Адак аартап, кырый бердим

Эрткен чылдын тоогузун

Эргий коруп корунер даан.

Класста оореникчилеривис кайы-хире ооредилгелиг, идепкейжи, тывыштыг, ажыгыр болганын тодарадып, клазывыстын школа, хоорай иштинге ажылын тунеп, тергиинерни шаннаар.

Динмиттиг, дааш-шимээннигаялга дынналып келир. Аза-бук, Аарыг, Арагачы, Ончу; Дуржокпай, Оор болгаш оскелер-даа, амыдыралга шаптыктыг чуулдер боттарынын бугу-ле багын улустарга халдадыр-дээш, чонаразынче чуткуп кирерин кызыдарлар, а уруглар база келген аалчылар ада-иелер оларны аразынче киирбейн, тарадыр ойладып, сывыртап чорудуптар.

Ажы-толу топтуг болзун!

Олчаан борта хооржуттурзун!

Аас-кежик, найырал, иш

Ашпас хун бооп монгежизин!

База катап душкужеге,

Быйырлыг че, ажы-толум!

(Чонга могеер. Ийи оол эрги чылды удеп чоруптар).

Шагаа чылы шакылады,

Чаа чылды чалаалынар!

(Ажы-тол, аалчылар даштын харга хептерин кактай туткулаар, аяннаныр. Ол уеде Чаа чыл келир).

Экии, чонум! Мендээ, чонум!

Эл-хол болуп душчуулунар.

Эрткен чылдын артырып каан

Эки чуулун сайзырадыыл!

Арын-нуурну хуюктап кээр

Артык чандан хосталыылы!

Кылык Кижи оожургазын!

Кырган кижи дыштыг орзун!

Нугул хоптар унмес болзун,

Унер унущ сагланназын!

Бак-ла чуве ынай турзун,

Бай-ла чуве бээр турзун!

Шагаанын аъш-чемин чонга улеп байырлаары (шайлалга эгэлээр)

Чаа чылдын чаражын аа,

Чаагай агаар тыныш аштаар.

Хоглел-хогнун магалыын кор-

Хорек, чурек сергеп келир.

Баштак, хоглел устур эвес,

Откут кылдыр бадыраалы!

Чаглыг эъттен чоогланар!

Чылывыс-ла чаагай болзун!

Чаа чыл-биле! Шагаа-биле!

Тус-тус удуртукчуларнын аайы-биле моорейлиг оюннарны, маргылдааларны эрттирер (тевек, шыдыраа, чинчи чажырары, тывызыктажыры, узун тыныш моорейи,…)

Башкарыкчы: хундускунун мендизи-биле эргим хундулуг аалчылар, башкылар база уруглар. Силер бугудеге Улу чылы Шагаа байырлалы таварыштыр канн дег кадыкшылды, аас-кежикти, ажыл-агыйынарга чедиишкиннерни кузеп тур бис.

Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш

Шаандан тура чанчыл болган

Шага деп бир байырлал бар.

Шага дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы-дыр

Айнын чаазын, хуннун эртенин

Ава: хуун судум тос карактап

Кудай дээрже оргип тур мен

Эки чуве эглип келзин

Эрбенниг чуул ынай турзун!

Орна тандым оршээ,

Одум козум оршээ,

Арга чонум менди чаагай,

Амыр менди бодаразын, оршээ.

(Артыш-биле холаан судун дорт чукче чажар).

Уругларга шага хуну

Улуг улус ону деткип,

Улам солун болдурунар.

Башкарыкчы: ам болза ийи аалга уступ алыр бис (2 команда).

Унген чаа чыл улу чылы

Ууле херээ будунгур болзун

Уутунмас буян кежикти

Улус чонга шаннаар болзун!

Сагышта дег элбек болзун

Ажы толдер кадык болзун

Аас-кежик бээр-ле турзун.

Шагнын солгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур

Чырык чаагай кыштын бажы

Шага хуну унуп келди.

Дызырадыр танцы теп,

Чанчыл болган шагаавысты

Салгакчылар улап чор бис.

Башкарыкчы: Тывызыым дытты

Тоолум дошта. (Диин, балык).

Ак теве он ийи бодаган торээн (чыл, 12 ай)

Дорт алышкы, дорт чузун (чылдын 4 уези).

Чыжыр алдын ковайды, чымыш бажын дуйметти (дан адары, хун унери).

Хопчу кадын ходуш диди, кожаларда чалчырт диди (ала-сааскан).

Ак-кара чузуннуг, алдан дорт хонаштыг (шыдыраа).

Алыр бээрде аргалыг, алды янзы шолалыг (шыдыраа).

Дорбелчин боттуг, дорт чузун малдыг (кажык).

Чем чивес чарашпай, черге чорбас чарашпай, чугак хептиг чарашпай, чугаазы чок

Дырап, шиглеп салыр кужум, дыннап, сурап чедер аалым (тывызык).

Алдын холдун отрузунда адыр сандан 12 будуктуг, будук санындан 30 кушкаш, кушкаш бурузунун аксында 24 тараа (12 ай, 30 хонук, 24 шак).

Дожек алдында догден сарыг (тош чаа).

Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер

Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?

Дурген-дурген дурген чугаа

Чугаалаза шуут солун

Солунназа соон бодаар

Бодаарлаза боду эрес

Эрнин эри чораан дижир.

1 бала, 1 курут, 1 чарын…..

Улегер домакта нугул чок

Уер сугда балык чок.

Дээр-ле болгай ада-иелер. Ам болза улегер домактардан салыптар бис бе?

Чечен менде чечек черде

Ада тоогузу алдын, ие тоогузу монгун.

Октаргайнын иези-хун, кижинин иези-чер.

Адын камнап чор, адан сактып чор.

Шага хуну моорейлиг

Адыш чарыш маргылдаалыг

Чадан адаал, багдан кагал

Адааннажып тевек тевээл.

Тевектезе тергиин-не мен

Дескешпес, бырашпас сен

Ийи будум меннип турда

Илдук турбас чуве-дир ол.

Чыл санаашкынында кирип турар 12 дириг амытаннарны чурум езугаар адаар: куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой мечи дагаа, ыт, хаван.

Улу чылче каш дугаар амытан кылдыр кирип турарыл? (5 дугаар).

Кажык оюннун хевирлерин адаар:

Дорт берге (4 чузун мал дужурер)

Кижиде 3 бай бар: ажы-толу, эртем-билии, мал-маганы.

Эр кижинин 3 оюну: аът чарыжы, хуреш, ча адары.

Эр кижинин 3 каазы: боргу, куру, идии.

Тыва идиктин бажы чуге андарыгыл?

Тос чузун малды адаар: инек, хой, ошку, сарлык, аът, иви, теве, ыт, элчиген, хаван.

Ижин кырындан чем? (чореме).

Артыш-шаанак биле айдызаныры

Ак харга андаштаныры

Тос ужурлар деп чул?

9 аржаан: артыш, шаанак, агы, канны, шиви, чойган, кодан-хавы, пош, суг.

9 сыртык: уруг сыртыы, чоок сыртык, орун сыртыы, алгы сыртык, идик сыртык, чен сыртык, эзер сыртык, ожун сыртык, даш сыртык.

Эртенги шайны унген хунче чажары

Унген айже 1 катап чажыг чажары

Эр кижинин хем бажынга чажыг чажары

Дээрже чажыг чажары

Ырак-узак орук чоруур дээнде чажыг чажары

Оран делегейже сут чалбарыы

Кат-чимис унер, ан-мен турар тайгаже чажары

Айнын чаазында чажыг чажары

Ада-огбе чуртунга чедип келгенде чажыг чажары.

Читайте также: