Гадаев мохьмад салахь кхолларалла сочинение 10 класс
Обновлено: 04.07.2024
1)Гадаев М-С вина 1909-1972шерашкахь баьхна Ножин-юьртан районан Чуьрчу-Ирзехь.Ч1ег1ардиган бен санна, ломан басах д1алеттачу, 1аламо исбаьхьалла еллачу яздархочун бералла.
ΙV. Словарни болх.
Дарта-сип(птица)олхазар.
Мокхаз-гранит.
V.1амийнарг т1еч1аг1дар.
Дешархошка стих ешийтар.
Дуьххьара шера а, дика а йоьшуьйту дешархошка.
Дешархошка шаьш ма кхеттара схьаюьйцуьйту стих.
VΙ.Хаттарш а луш д1ахьо болх.
-Х1ун хаьа поэтах лаьцна?
-Цуьнан муьлха произведенеш евза шуна?
-Муха д1акхехьна олхазаро шен зама хьалха?
-Х1ун хало ю олхазаро ловш ерг?Дийца.
VΙΙ.Урокан жам1 дар.
-Вай урокан ц1е х1ун ю?
-Муьлха автор ву вай тахана 1амийнарг?
-Цо язйина муьлха стихотворени вай тахана 1амийна?
-Дарта х1ун олхазар ду?
Ком-ть еш оценкаш д1ах1иттайо.
VΙΙΙ.Ц1ахь бан болх.
1.Гадаев М-С дахарех некъ хаар
2. Стихотворени дагахь 1амо.
Г1а урок
1алашо:Дозуш долу къамел кхиор.
Изложенин чулацам буьззина д1аязда 1амадар.
Урок д1аяхьар.
Ι.Урокан болх д1ах1оттор.
ΙΙ.Изложенин кечам бар.
1)Хьехархочо текст д1ешар.
Дукха зама хьалха цхьаьна юьртара зуда йийсар дина йигна цара.Цу зудчух карахь жима йо1 хилла. Цуьнан ц1е Гау хилла.
Х1ора денна бер ц1ахь а дуьтуш, балха оьхуьйтуш хилла зуда, ткъа Гау;шен нана ц1а яллалц,йоьлхуш хилла.
Хьоладас Гаун нана кхечу вехачу чтагана йохка сацам бина.Ша керлачу дас д1аюьгуш, бер караэца йоьлла нана.Амма жима Гау ца йигийтина хьоладас,цунах ахча ца делча.Иштта къиза вовшахъяккхина хьоладайша наний,йо11ий.
Аьхкенан малхо къинхетамза дагадора Гаун жима дег1.Мозаша сада1а ца юьтура иза.Шехяьккхина нана дага а йог1ий,г1ийла йоьлхура Гау.Иштта 1аш хилла Гау.Сарахь кертарчу 1уьно хьаьвди чу йижош хилла Гау.Иза хилла цуьнан ц1а.
Цхьа бутт хан яьлла йо1,наний вовшахкъаьстина.Нанна ч1ог1а лууш хилла шен йо1 ган.Амма хьоладас йохуьйтуш ца хилла иза цига.
Цхьана дийнахь нана х1уманаш йитта хит1а яхийтина.Цигара едда шен йо1 йолчу яхана иза.Йоьлхучу йо1ана т1екхочушшехь,охьахиъна нана.Массо х1уманал шена дукхаеза нана евзича, цхьа г1ийлачу узамца елха а озийна,т1аккха шен дуткъачу пхьаьрсашца ненан вортанах хьаьрчина иза.Наний,йо11ий йилхина.
Гауна наб кхетча,и карахь а йолуш шайн махка д1аедда нана.
2)Чулацам схьабийцийтар 1-2 дешархочуьнга.
3)Текст кхин цкъа а ешар.
4)Изложенин план х1оттор:
Жимачу йо1ах хилла йийсар.
Нана берах яккхар.
Байлахь йисина йо1.
Наний,йо11ий елхар.
Нана шен йо1аца д1аяхар.
ΙΙΙ. Плане ахьожуш издожени тетрадашна т1е д1аязъян йолайо.Урокехь болх чекхбоккху.
ΙV. Белхаш схьалахьор.
V. Урокан жам1 дар.
VΙ. Ц1ахь бан болх:1амийнарг карладаккха.
Г1а урок.
1алашо: Авторан дахар а, кхолларалла а довзийтар.
Стихотворенин чулацам бовзийтар.
Урок д1аяхьар.
Ι.Урокан болх д1ах1оттор.
ΙΙ.Ц1ахь бина болх таллар.
ΙΙΙ.Хьалха 1амийнарг карладаккхар.
-Очерк х1ун произведени ю?
-Повесть муьлхачу произведенех олу?
-Муьлха дийцар 1амийна вай?
-Маца а,мичахь вина Бадуев С.?
-Гайсултанов 1умар ваьхна шераш?
ΙV.Керла коьчал йовзийтар.
1.Дикаев Мохьмад вина 1941-чу шарахь Бердак1ел ц1е йолчу юьртахь.Халкъ махках доккхучу хенахь кхо шо кхачаза вара иза.Цо Нохч-Г1алг1айн хьехархойн институтехь доьшу.Иза кхиамца чекх а йоккхий , аспирантуре деша а воьдий, ша дешначу институтехь болх бо цо.
2.Дикаево шен стихотверини т1ехь вай къам махках дахарх лаьцна дуьйцу, цо хьегна бала.Дан г1о доцуш махкахь бисина къаной а,цомгашнаш а багийна, хьайбаха олучу юьртахь.Вайн нохчийн къам даима парг1ато езаш хилар а гайтина кху стихотворенехь.Хийла т1еман хенахь хало гина вайна къомана, харцо къизалла и шадерг ловш 1ийна вай къам. Поэта билгалдаьккхина вай къинхетаме хилар а вай къинхетамза
V.1амийнарг т1еч1аг1дар.
Дешархошка стих ешийтар.
Дуьххьара шера а, дика а йоьшуьйту дешархошка.
Дешархошка шаьш ма кхеттара схьаюьйцуьйту стих.
VΙ.Хаттарш а луш д1ахьо болх.
-Х1ун хаьа поэтах лаьцна?
-Цуьнан муьлха произведенеш евза шуна?
VΙΙ.Урокан жам1 дар.
-Вай урокан ц1е х1ун ю?
-Муьлха автор ву вай тахана 1амийнарг?
-Цо язйина муьлха стихотворени вай тахана 1амийна?
Ком-ть еш оценкаш д1ах1иттайо.
VΙΙΙ.Ц1ахь бан болх.
1.Дикаев М дахарех некъ хаар
2. Стихотворени дагахь 1амо.
Г1ий урокаш.
Опора деревянной одностоечной и способы укрепление угловых опор: Опоры ВЛ - конструкции, предназначенные для поддерживания проводов на необходимой высоте над землей, водой.
Общие условия выбора системы дренажа: Система дренажа выбирается в зависимости от характера защищаемого.
Поперечные профили набережных и береговой полосы: На городских территориях берегоукрепление проектируют с учетом технических и экономических требований, но особое значение придают эстетическим.
Яздархочун кхолламан хронотоп.
Дуьненан 1илманехь хууш ма-хиллара: муьлхачу а х1уман, муьлххачу хиламан шен хан а ю, шен меттиг а ю. Цунах лаьцна вайн халкъан кица а ду – х1ора х1уман шен сахьт ду. Похьме поэт, прозаик Гадаев Мохьмад-Салахь вина 1909 шеран декабрехь Нажин-юьртарчу Чуьрч-Ирзехь. Циггахь, ша винчу Чурч-Ирзехь, 1972 ша-рахь кхалхар а нисделла цуьнан [1, 4]. Шена Дала делла дуьне-1алам, не-къаш (Чурч-Ирзе – Нажин-юрт – Нохчийчоь – Къилбаседа Кавказ – Юккъ-ера Ази) мел йоккха хало-харцо т1ех1оттарх, адамаллех ца волуш гездина Мохьмада-Салахьа. Са маьрша адам хилла Гадаев. И са дукха т1ех маьрша хилар ца магочу системан хьадалчашна б1арга а вахна, ша дуьнен т1ехь яьккхинчу 63 шарах "30 шо гергга хан набахтешкаххьий, ссылкехь а яьккхина" [2, 31] цуо. Шена хьалха х1уьттучу дахаран тайп-тайпанчу чол-хечу хаттаршна кхачаме жоьпаш лоьхуш, теллина шен халкъан кхетаман а, синкхетаман а дуьне. Цу декъехь дуьненаюккъерачу (дукхахьолах, Евро-пан) 1илманийн кхиамийн маь1не-дуьхе кхийдина [2, 31]. Пайдаэцна (гочъеш-йоьшуш, композицийн хот1е кхийдаш) оьрсийн, Малхбалерачу, Малхбузерачу къаьмнийн литературех, церан литературийн ламастех.
Кхолламан а, кхоллараллин а контекст. Гадаев М. -С. оьмаро чулаьцна хан – кхолламна кхаьчна зама – вайн халкъан исторехь аттачех хан-зама ца хилла: дуьненаюкъара ши т1ом (1914 – 1918; 1939 – 1945), оьрсийн рево-люци (1917), социализман г1уданаш – коллективизаци, индустриализаци (1920 – 1940), халкъ махкахдаккхар (1944), тахна а йист яланза ц1адерзар. Цу юккъехула, нохчийн маттахь г1иллакх-г1уллакх а дуьйцуш, г1иллакхах хьаса шайца боцчу нехан ямартлонаш, къизаллаш. Дуьне даьккхина саьхьа-ра меца синош. Халкъах къацахетарийн тобан декъашхойн дукхалла, церан синмецалла. И шадерг ган а, лан а мел онда собар оьшу кийрахь дог долчу адамна. Тоьлар воцчохь, девне ца вала, кхетам боцчохь, даше ца вала. Дог б1арзечунна х1ун хала ду собаре хила, харцонца тарвала, цунна к1еласаца? Ца гушдерг, ца хезашдерг доцчу метта ма ду. Хезна олуш: "Гадаев М. -С. декъаза кхоллам болуш адам хилла". Аса цуьнан кхолламах лаьцна иштта эр дацара. Мохьмад-Салахь шен даго ма-бохху ваьхна, шена ма-хетта. Хьалхе, хьалха а лелхаш йоккхуш йоций шена вуно дика хаарна, мот-тарг1нашкий, х1илланашкий ца кхийдаш. Доцург ду а ца бохуш, хетарг хе-та а хеташ, луург лаа а лууш. И дакъазалла яц, и ирс ду. Ма-луъу, ма-хетта махкана хьанала, халкъана пайдехьа дахарехь чекхвала хьекъал а, доьналла а тоьъначу адамна хьанала ирс. Вуьшта, шадоллу хетарг а хилла хьан диъна х1ара маьлхан дуьне?
Интертекст. Баркалле, комаьрша адам хилла Мохьмад-Салахь [2, 31]. Цунна и санехь дуй шен хеннахь хиъна: "Ял йоцуш вирзинарг, лар йоцуш вов" [1, 17]. Шен б1аргашна гинарг, лергашна хезнарг, дагна 1аьткъинарг исбаьхьаллин кхетамах чекх а даьккхина, шена Дала делла похьма т1е а хьаьрсина, чоманна т1е чибар чам а тоьхна, халкъера мел дерг, халкъана доккха-деза б1аьрла совг1ат дина, юхадерзина цуо:
"Хьегарах барз хуьлуш хилча, вайшинчух – лам хир бара [1, 40]; Шеконе диллинарг шеллуш ду хьуна [1, 53]; К1ай дуьне дерриг а ваьшшиннан хет-та [1, 38]; Моз санна марзло и орцара г1ов [1, 21]; Деха садиттир вай х1ара де ца дезаш [3, 166]; Ша мал ца далийтчхьана, мел доккха вон ловш х1ума ю хьуна х1ара адаман дог" [ 1,201] и. д1. кх. а.
Башхаллин лакхенаш хьахийча, уггар хьалхалераниг: са дуткъа хила-рал совнаха, цу хенан халкъан кхетаман дукъ т1ера ла ма-торру догц1ена хилар. Нохчийн поэзехь тахна а и лакхе кхинверг кхачанза лакхе ю :
1овжавар.
Вилхи со…
Кхевссина,
Эхь-бехк дицделла –
Моттазниг х1оттаро
1овжавина [1,43].
Сурт
Елха хьо, испанхойн нана,
Елха хьо, Хийла сурт лайна шайн латта а т1адош.
Содержимое разработки
Коьчал: Гадаев Мохьмад-Салихьан
Гуьмсан урхаллин к1оштан
Энгель- Юьртан дехийлан
юккъерчу юкъарадешаран №2йолчу хьукматан
нохчийн меттан, литературин хьехархо
Селимсултанова Петимат Боршиковна
1алашо: Стихотворенин исбаьхьаллин аг1онах нийса кхеторан аг1орхьа т1е1аткъам бар. Барта исбаьхьаллех дешархойн болу кхетам тIеч1аг1бар.
Дешархой дартан вастан дуьнене балор, царна гайта васт кхолла тарлуш йолу тайп-тайпана исбаьхьаллин кепаш, дартан вастан дуьне гайтина а ца 1аш, цуьнан дуьненан васт а гайта.
Дартан васт мелла а дуьззина схьаделлар, тайп-тайпанчу исбаьхьаллин кепийн юкъаметтиг гайтар.
Говзаран турпалхочун дог-ойла хааяларан говзалла кхиор а, авторан цуьнга а, сурт х1отторан хиламашка а йолу ойла схьалаца кхетам кхиор.
Де дика хуьлда шун, лераме хьехархой!
Суна самукъне ду х1умнаш йозуш хиларан исбаьхьалла (синтезан исбаьхьалла).
Схьахетарехь, беран гонахьара дуьне тайп-тайпанчу исбаьхьаллех дуьзна делахь, оцу адаман амал а хуьлу ша-тайпана исбаьхьаллех юьзна. Х1ора исбаьхьаллин тайпано ша-тайпана бакъдолчун сурт гойту:
Суьрташ дахкарца гойту дуьненан дукха басарш.
Мукъамо гойту адамийн дог-ойла.
Къаьсттина болчу хиламех лаьцна дуьйцург литература ю.
Кхийолчарех къаьсттина ша схьаэцна исбаьхьалло ца гойту дуьззина дуьненах хаам.
Исбаьхьаллин вовшахкхетаро а, церан вовшийн т1едузаро аьтту бо к1орггера, 1аткъаме дешархоша исбаьхьаллин васт схьаделларна.
Цу тайпанарчу урокаша кхиайо оьздангалла а, дешархойн кхоллараллин пох1ма а. Гучудоккху берийн самукъа даьржина исбаьхьалле цхьаьна.
Дешархой шайна хетачунна т1ехь лаамалла йолуш хуьлу, шайн хьежам болуш хуьлу, шайна хетачун бакъхиларан билгалонаш ларъеш а хуьлу.
Уггаре коьртаниг – берана 1аткъаме йолу аг1о кхуьу, цуьнан дог-ойла а, са а кхуьу.
Ойлаеш а, синмехаллаш шеца йолу адам – и ду-кх, вай кхион г1ерта адам.
Интеграцино (вовшахтохар) г1о до дешархошна дуьненан бахаман а, цуьнан тайп-тайпанчу аг1онийн сурт гайта.
Х1ара мастер-класс лерина ю тайп-тайпанчу исбаьхьаллин тайпанийн з1енашкахь исбаьхьаллин васт талларан анпална (проблемина).
– Дарта стенан ц1е ю? (Арзу ду иза, бакъду цхьаццайолчу меттигашкахь дрофах олу дарта, амма вай дуьйцург дарта – аьрзу ду).
– Муьлхачу тобанна юкъадохуьйтур дара вай и олхазар? (Г1ира олхазаршна юкъадог1у иза).
– Нохчаша кхин х1ун олу цуьнах? (Биркъа, ц1окъ-аьрзу.)
– Муха амал йолуш олхазар ду иза? (Кхерам х1ун ю ца хууш майра аьрзу ду иза, шел дуккха даккхачу экханна т1елатаро гойту иза).
– Мичахь деха и, 1ер-дахар муха ду цуьнан? (Адамаш наггахь бен т1е ца кхочучу тайп-тайпанчу йиллинчу, ахйиллинчу ландшафташкахь деха иза, шена бен буг1у тархаш йолчу терхи т1ехь, я даккхийчу пурхнехьа стаммий гаьннаш долчу дитташ т1ехь).
– Кхечу олхазарех дарта аьрзу муха къастор дара аша? (Дарта доккха а, онда а аьрзу ду, дег1ан дохаллина метр гергга ду иза, шиъ метр сов т1емаш даржадо цо, ткъа ша 4-6 кила деза деза хуьлу иза).
– Цунна муха эпитеташ ялор яра вай? (дог майра аьрзу, сира-сийна аьрзу, пачхьалкхан аьрзу)
– Х1ун ойланаш кхоллало шун аьрзу гича? (Кхерам а, дозалла а, хазахетар, цуьнах цецвалар хуьлу дагчохь).
– Хене муха долу иза? Цуьнан кхача х1ун ю? (Цкъацкъа, шел дуккха дакккхийчу акхаройн: курасайнан (благородный олень), масаран (серна), уьстаг1ийн (овца), лунан (косуля) к1орнешна т1ехь толлуш лела, иштта даар до цо шена набард1амах (сурок), оьпанах (суслик), пхьагалех (заяц). Нагахь эшахь, пхеа к1иранах юург ца юуш 1ало иза).
Кхид1а халкъан кхоллараллина т1е т1ай тилла мегар ду.
Аьрзунах лаьцна кицанаш.
- Аьрзу массо олхазаршна а олхазар ду.
- Аьрзуно къигаца къамел ца до.
- Аьрзу лета, кегийчарна месаш кхочу.
- Аьрзу кхочуче къиг ца кхочу.
(Къилбера славаьнийн цхьа 1адат ду: цара цунна т1еяздо башха дукха дахар. Иза кхидолчу олхазарел дукха деха, дийна хи долу 1ам чохь лийча а луьйчуш, иза доьналла долуш ду юха жима хила).
(Ткъа оьрсийн 1адаташца, туьйранашца Делан олхазар ду, стигланийн олхазарийн паччахь, курчу нуьцкъалаллин, парг1атонан васт ду дарта).
–Халкъалахь х1ун ц1е яхана ду иза?
Юккъерчу Азин кхелхина лелаш долчу къаьмнийн: дукхахьолахь казахийн, г1ирг1азойн, монголин, дарта цхьогалшна, пхьагалшна, берзалошна, хьехашна (джейран), г1амарийн хьехашна (сайгак) т1аьхьа талла лелош олхазар ду).
Дарта девзаш долчу г1ира олхазарш юкъадог1у куьйранийн доьзалера уггаре доккха аьрзу. Даьржина ду дуьненан къилбаседера эхиг т1ехь, дукха хьолахь лаьмнашкахь, к1еззигчу барамехь нийсачу йиллинчу а, ахйиллинчу а ландшафташкахь хуьлу. (меттиган т1ехуле). Ларло адамаш долчу меттигех, адамера хуьлуш долчунна синхааме ю.Тайп-тайпанчу экханна, дукха хьолахь пхьагалшна, дехкашна, дуккха а тайпана акхарошна толлуш лела.Шена бен буг1у дитт т1ехь т1екхача хала тархаш йолчу терхи т1ехь.Таханлерчу дийнахь дарта, кхидолу дукхах долу европейски г1ира олхазарш санна пачхьалкхан законан тергамехь ду. Дарта, Россин Ц1ечу книгин, наггахь бен доцу олхазарш, аьлла шен статус йолуш ду. Дартан майралла гойту шел барамна дуккха даккхийчу акхарошна т1елетаро.
Х1окху кепаша таро хуьлуьйту сурт х1оттор кхиор доцург, къамел а, дешархойн дешнийн т1аьхьало шоръяр, халкъан кхоллараллица, ламасташ уллера довзийта.
Васт т1ехь бан безачу т1аьхьабог1учу балхана къастаме бух кхоллало.
Рог1ера мур – поэтически васт довзар.
– Ойланийн пхьар ву поэт. Адамийн боданехь йолчу ойланашна шен дешнийн з1аьнаршца куц даладо цо, нийсачу хорша ерзайо. Цуьнан дешнийн аматца шен васт карадо адмана. Тахана ва йийцаре йийр ю
(хьехархочо я дешархочо д1айоьшу)
Ламанан дарта ю, хьег1арехь тийна,
Шерачу аренгахь охьахиъна гуш.
Когаш т1ехь лаьтташ ю, т1емаш г1ртийна.
Лаьтта дег1 дожадар деза ца луш.
Мархаш к1ел хьийзаш цо зама текхнера,
Турпалчу т1емашца хедадеш х1о.
Сирлачу шовданах дай а бекхнера,
Мокхазар бердашца биллина гуо.
Амма уьш генахь ду, х1инца-ма цунна,
Гонаха зил банза аренаш ю
1азапо хьешна дег1 доьжна 1ачунна
1аьршашка хьаьжна б1аьрг эрна ма бу.
Жималла! Дагна и гена мел ели,
Йицлой, ткъа? Х1инца а йиц ма ца ло.
Сирла ю.Тохало и йоьжнаериг,
Лаьтта т1ам г1ортабой, айъа а ло.
Генахь ду лаьмнаш а, ялалац стигла,
Х1инццалц дайн идда дег1 даш хилла ду.
Эшначу т1емаша айъа ца тигна,
Мархаш к1ел хьийзинарг йоьжна ма ю.
– Стихотворенин чулацам муха хийтира шуна?
– Шуна хууш хир ду, лирически стихотворенин (байтин) авторо билггал д1агойту къастаме йолу дог-ойла.
(Поэтана 1еткъаш ду аьрзунан к1елдисар, цуьнан стигал хьаладала луучу лаамо сахьийзадо цуьнан а).
Таллам (анализ)
– Стихотворенин хьалхара мог1анаш дешча аьрзунан муха васт кхолладели шуна хьалха? Муха гайтина ламанан олхазар стихотворенехь? Д1адеша и мог1анаш. Х1ун ойла кхоллайолуьйту цара?
(Шена т1ех1оьттинчу хьолана г1орасиз хилла, амма къар цадалар, кхерам а, к1аддалар х1ун ду ца хуу аьрзу ду иза, т1емаш а г1ортийна халла ирахь 1аш ду иза).
–Хьалха муха д1акхехьна боху Гадаев Мохьмад-Салихьа аьрзуно шен зама? Д1адеша и мог1анаш. Оцу мог1анашца х1ун ала г1ерта автор олхазарх лаьцна?
Мархаш к1ел хьийзаш, цо зама текхнера,
Турпалчу т1емашца хедадеш х1о.
Сирлачу шовданех дай а бекхнера,
Мокхазар бердашца биллина гуо.
–Аьрзуно стенна сагатдо? Х1ун ду цунна 1еткъаш дерг? Муьлхачу мог1анаша гойту цуьнан сагатдар?
(Амма уьш генахь ду, х1инца-ма цунна,
Гонаха зил банза аренаш ю
1азапо хьешна дег1 доьжна 1ачунна
1аьршашка хьаьжна б1аьрг эрна ма бу).
(Шен кхачаза йисинчу меттигашна, шен даза дисинчу г1уллакхашна, мел ч1ог1а и кхочушдан лаарх ницкъ ца кхачаро, ницкъ бо цунна).
–Стихотворенехь муьлхачу дешнаша гойту и олхазар кхетамехь хилар, цуьнан са къарделла ца хилар?
(«Сирла ю. Тохало и йоьжнаериг,
Гадаев Мохьмад-Салихьа олхазаран сурт кхоллар васте дерзорах пайдаэцар. Цунах олицетворении олу.
Тарлуш долу т1ехьажар – лирически байтан таллам.
– Стенах лаьцна ю и стихотворении? Дарта олхазарх лаьцна хилла 1ай те иза? Коьчал х1ун ю?
(Яздархочо йийцаре йийриг къаналла а, да1аяхана жималла а ю). –– –Хьенах тера хета шуна дарта?
( Ницкъ а, майралла шегара йоккхуьйтур йоцучу, кхерам а, иэшам х1ун ду ца хуучу къонахчух тера ду и аьрзу).
Тарлуш йолчу ойлан лелар д1адахьар.
–Олхазаран дахар – иза адаман дахар, бакъду, мухачу адаман?
Дуьхь – дуьхьал анализ (сопоставительный).
Суьрта т1ехь болх бар.
– Х1ара сурт хазахетий шуна?
– Суьртан ша-тайпана башхалла стенах ю?
– Суртдиллархочунна муха го дарта?
– ХIокху суьрта тIерачу дартан васт вай стихотворени т1ехь дуьйцучу дартах муха къастало?
– Х1ун аьлла хета шуна, х1ун дог-ойла хилла суртдиллархочун х1окху суьрта т1ехь болх бечу хенахь?
–Хьенан б1аьргашца хьоьжу иза дуьнене?
– Муьлха бос алсам бу суьрташ т1ехь?
Сийна бос халкъан барта кхоллараллехь стенан билгало ю?
Хьан сица доьзначу, яккхийчу к1оргенийн билгало ю иза. Сийна бос абаденан а, стигланан билгало ю, иштта дикаллин, тешаман, даималлин, дикачу дог- ойланан билгало ю, лакхенан амат ду иза.
– Х1окху суьрте, хьаьжча шайн синхаамаш схьагойту дешнаш язде кехаташ т1е.
(сагатдар, къинхетам, самукъа, воккхавер, цецвалар).
– Т1еч1аг1де, и дешнаш х1унда хаьржина?
Эшарийн амалшца барта сурт х1оттор.
– Муьлххачу а адаман дахарца, цо ечу ойланашца бог1уш шен мукъам хуьлу. Цуьнан дахаре хьаьжжина хуьлу и мукъам а. Нагахь, цуьнан дог ловзадуьйлуш, токх делахь, цо сахьийзаме эшаршка ладуг1ур дац, и кхетар вац царах.Ткъа шен дахарна сахьийзош волчунна новкъарло йийр ю хелхаран мукъамо.
Вай стихотворенехь юьйцучу дартица, х1окху суьртаца муьлха мукъам бог1у хьовсур ду вай.
Хьехархочо хозуьйту шиъ-кхоъ мукъам. Дешархоша хоржу цу стихотвореница бог1у мукъам.
– Аша нийса хаьржина мукъам.
– Х1унда хаьржина аша и мукъам?
– Х1ун дог-ойла кхоллаялийтира шун мукъамо?
– Х1ун дог-ойла хилла композиторан?
– Х1ун сурт х1оттадо цо шуна хьалха?
– Мукъаман а, суьртан цхьанадарах кхетархьама х1инца аса аш хаьржинчу мукъамца стихотворени д1айоьшур ю, ткъа шу, цхьана минотана б1аьргаш д1а хьаббина, цу аьрзунан вастах д1ауьйр ду. Моттадалийта, шаьш т1емадевлла, мархаш юкъахь хьийзаш, мела мох бу шун яххьаш хьоьстуш, массо а х1ума шун кераюккъехь санна ду, ткъа ц1еххьана г1ора д1а даьлла шаьш дуьсу, т1аккха кхетар ду вайна аьрузнан сел дагна 1еткъарг, цо г1ийла ойла йийриг х1ун ду.
Дартан башха сурт кхоллархьама, шайн дартан васт кхуллу дешархоша.
Кхоллараллин болх бо.
Оцу дарта аьрзуца йог1уш йолу синквейн хьовсур ду. Шуна-м евзаш хир ю и кеп, делахь а шуна и дагаяийта г1уртур ю со.
5.Стенна пайденна ю синквейн?
1. Дешнийн т1аьхьало (запас) хьалдолуш хуьлуьйту. (обогащает словарный запас).
2. Кечам бо йоццачу т1аьхьалонна (запас).
3. 1амадо ойла кепе яло.
4. Таро хуьлуьйту цхьана минотана (ханна) кхоьллинарг шех хаавалийта.
5. Массеран а нислуш ду.
Синквейн пхеа мог1анах лаьтташ ю. Билгалъяьккхинчу бакъонца язъеш а ю.
1-ра мог1а – ц1ердош.
2-г1а мог1а – къастам (ши дош).
3-г1а мог1а – хандош (кхоъ дош).
4-г1а мог1а – предложении ялор.
5-г1а мог1а – ассоциации ялор (цхьанакхетар), цхьа дош даладо.
(Ассоциаци – коьчалан дух тераллица юха карладаккхар. (Повторяет суть темы).
2. Майра, хьуьнаре.
3. Кхоьруьйту, цецвоккху, т1емадолу.
4. Аьрзу доккха олхазар ду.
Жам1 дар. (Дешархоша дуьхьал жоьпаш ло)
– Дартах лаьцна х1ун ойланаш кхоллаели шун?
– Шун дартан вастах хьалха хилала болчу а, хIинца кхиъначу а кхетамна юккъехь хIун башхаллаш ю?– Оцу балхо х1ун гойту?
Самоанализ – ша-шен таллам.
-75%
Нохчийн литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.
Программо билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а, хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу кепара дIахIотторехь а.
Программо Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш массо юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю. Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а башхаллашца хIиттийна йолу.
Яккхий произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.
Коьртачу юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.
Нохчийн литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла, ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.
Исбаьхьаллин произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически) декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара уьйраш тосуш Iаморехь.
Нохчийн литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.
Нохчийн литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а, синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр ду цо.
– синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а, къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а, ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;
– дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь интеграци яр цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;
– нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор, произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш, оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна талламбан хаар кхиор;
– искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а, произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;
– Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;
– Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а, шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.
Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш
Оьшучу барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.
Программехь билгалдина хIара дакъош:
1. Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.
2. Халкъан барта кхолларалла.
3. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.
4. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.
5. Кхечу къаьмнийн литература.
6. Обзорни теманаш.
7. Литературин теорех болу хаамаш.
8. Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.
– шен къоман векал а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх кхеташ хилар;
– личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам кхиор;
– хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).
– проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин - тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш кепе дерзо а хаарехь;
– ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо къасто а хаар карадерзорехь;
– ша гIуллакхдеш юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;
– тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь царах пайдаэца хаарехь.
Коьртачу юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:
1) хIума довзаран декъехь :
– барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар хилар;
– произведени а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне хилар билгалдаккхар;
– литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а, жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин произведенеш вовшашца юста;
– произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);
– литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески терминологи евзаш хила езар;
2) мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь :
–нохчийн литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин мехаллашца уьш юстар;
– нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар, церан мах хадор;
– Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;
– авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;
3) коммуникативни декъехь:
– тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а, цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;
– текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь диалог дIаяхьар;
– Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш, сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;
4) эстетически декъехь:
– дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;
– эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;
– меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста хаар.
Юккъера юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9 класашкахь – 340 сахьт, 10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь кIирнах шишша сахьт. Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь 222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186 сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.
ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ
1-ра дакъа. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.
Мамакаев Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.
Мамакаев Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема.
Нохчийн литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.
Гадаев Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш. Лирически турпалхочун оьздангалла.
Поэтан лирикехь безаман тема.
Гадаев Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.
Нохчийн литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.
Гайсултанов Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.
Повестан композици, исбаьхьаллин гIирсаш.
Нохчийн проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов Iумаран произведенийн маьIна.
Эдилов Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика. Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.
Поэми тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш.
Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.
Сулейманов Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.
Поэтан лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш, эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а лирика.
Сулейманов Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш. Цуьнан кхоллараллин мехалла.
2-гIа дакъа. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.
М. А. Сулаев . Дахар а, кхолларалла а.
Поэтан лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш. Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.
Романехь кегийрхойн васташ.
Романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.
Романан турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.
Романан исбаьхьаллин башхаллаш.
Ахматова Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен хенаца йогIуш хилар.
Ахматова Раисин поэзехь нохчийн йоьIан васт.
Поэтессин лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла хилар.
Ахматован поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.
Цуьнан турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш цхьаьнайогIуш къастор.
Поэмин идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш
Арсанукаев Шайхин кхолларалла.
Поэтан произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.
Арсанукаев Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.
Арсанукаев Шайхин поэзин мехалла.
Шайхиев Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу хатI.
Шайхиев Iалвадин кхоллараллин мехалла.
Рашидов Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш, синхаамаш.
Стихотворенеш мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш.
Лирически турпалхочун халкъах, махках йолу ойланаш.
Ахмадов Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.
Ахмадов Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар къомана бохаме хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех чекхвалар
Ахмадов Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.
Дикаев Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах дозалла даран ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар - цуьнан кхоллараллин коьрта чулацам.
Дикаев Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш. Цуьнан поэтически хатI.
Абдулаев Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а. Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан стихан шатайпаналла.
Бексултанов Мусан кхолларалла.
Цуьнан прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе, шайн кIорггера маьIна долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.
Къоман хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан башхаллаш.
Яздархочун кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр хилар.
Бисултанов Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин исбаьхьалла.
Бисултанов Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.
Эльсанов Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш. Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.
БойсагIар а, ТIелхаг а.
3-гIа дакъа. ХХI бIешо долалучу муьран литература.
4-гIа дакъа. Кхечу къаьмнийн литература
ГIалгIайн литературах юкъара хаамаш.
ГIалгIайн литературех хаамаш.
Яндиев Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан лирически турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла, аьхналла.
Яндиев Джамалдинан поэзин башхаллаш.
Элисин, Чербижан Анзоран, Важиян васташ.
Казбегин турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь, вежарий санна, бертахь хилар.
Кулиев Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе кхачорна дIадала иза кийча хилар.
5-гIа дакъа. Обзорни теманаш
Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).
Сийлахь-Боккхачу Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).
Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш (Обзор).
6-гIа дакъа. Литературин теори а, истори а.
Нохчийн исбаьхьаллин литература кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.
Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.
Литератрин жанраш. Эпически жанраш: дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш: комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня, стихашкахь повесть, стихашкахь роман.
Исбаьхьаллин произведенин формех а, чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна а. Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор, кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш). Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. Авторан васт. Авторан къамел.
Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам (конфликт). Драматургически къовсам.
Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.
Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль, амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.
Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш: дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.
Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран башхаллаш.
Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран башхаллаш.
ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.
Теоретико-литературна хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.
7-гIа дакъа. Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.
Исбаьхьаллин произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар; шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух йозаелла йолу меттигаш йийцар.
Исбаьхьаллин произведенин текст маьIна деш схьайийцар.
Литературах, юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.
Стихотворенеш, прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.
Произведени тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн, метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан гIирсийн башхаллаш къастор.
Кхочушбечу барта а, йозанан а белхан план х1оттор.
Литературно-критически белхийн тезисаш, конспекташ.
Барта а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.
Литературин материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:
– исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;
– произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;
– обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу произведенех юстуш йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.
Дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках, халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.
Шаьш цIахь ешначу книгашна рецензеш.
Шайна гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.
Литературин материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).
Интернет ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.
Шаьш ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу спектаклана рецензи язъяр.
Шайн школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.
Читайте также: