Агьед агъаев лезгияр сочинение
Обновлено: 05.07.2024
Меденият халкьдин диде я. Ам гьамиша дегиш жезва, яшамиш жезва, нефес ч1угвазва, ч1ехи жезва, ам чахъ галаз ч1ехи жезва ва ада чун ч1ехи ийизва. Фикир авурла, меденият халкьди арадал гъизва ва ада –халкь. Медениятдин ч1ал халкь я. Ам авачир халкь тухум авачир етимдиз ухшар я. Дегь заманайрилай эгеч1на вири халкьарихъ галаз лезгийрини хайи ч1ал ядигар хьиз хуьзва, девлетлу ийизва, къешенгарзава. Гьар са ч1алан кьулухъ зурба медениятдин къат чуьнуьх хьанва. Эгер жуван хайи халкьдин ч1ал чин тийиз хьайит1а, жуван халкьдин тарихдихъ ва медениятдихъ авай алакъа квахьда. Дагъустандин меденият – им чи халкьдиз хас яшайиш яратмишай, чи ата бубайри руьгьдин бине эцигай чешнелу тежриба я.Абуру халкьдиз аманат яз несилрилай несилралди атанвай весияр тунва: дуствилелди яшамиш хьунин адетар, мукьвавилинни къуншивилин алакъаяр хуьдай адетар, ч1ехибурузни дишегьлийриз гьуьрмет авунин, зегьметкешриз гьуьрмет авунинни бубайрин укьуллу келимайрихъ яб гунини ва абурун гафуниз килигунин, кефсузбурунни кьуьзуьбурун къайгъударвал авунин адетар. Ибур вири чи халкьди галатун тийижиз, четиндиз ва еке гьевесдалди эцигнавай ва эцигзавай медениятдин гурар я. И гурарай дегь заманрилай инихъ чи тухум хкаж хьана ва хкаж жезва. Алай девирда чи уьмуьрдин гьар са хиле чи баркаллу рухвайрини рушари
ч1угвазвай зегьметни абурун агалкьунар, чи игитрин кьегьалвилерни гъалибвилер, чи гьар йикъан яшайиш патал
тешкилзавай шарт1ар- вири чи меденият я. Меденият – им
вири чи халкьар агудзавай къуватлу яракь я.
Гьак1ни чи медениятди чаз халис инсанвилелди яшамиш
жез, намуслувилелди зегьмет ч1угваз, пешекарвал къачуз, хайи ч1ал, марифат, халкьдин авазарни, маниярни, кьуьлер, адатарни миллетрин хесетар дериндай гьисс ийиз, рик1ивай кьат1униз, аннамишиз ва ишлемишиз чирзава.Меденият вич- вичелай чи къужахдиз къведач. Ам кьабулун, гьисс авун иллаки жегьилриз акьван регьят кар туш. Гьаниз килигна и кардиз гъвеч1и ч1авалай, школада амаз фикир
гун лазим я. Россиядин Президент Владимир Путина лагьайвал, культурадиз са рик1 аладардай , машгъулардай хилез хьиз ваъ, инсан тербияламишунин рекье гзаф важиблу, кар алай , адан уьмуьрда еке роль къугъвадай хилез хьиз фикир – дикъет гана к1анда. И гьахълу гафарал алава жедай зат1 авач. Меденият, эдебият ва ч1ал къуьн –
къуьневаз чал агак1нава. Абур сад галачиз сад гьич фикирдизни гъиз жедач. Хайи халкьдин культурадихъ,
халкьдин тарихдихъ, адан ацукьунихъ – къарагъунихъ,
баркаллу крарихъ танишариз чаз чи ч1ала, яни дидед ч1ала куьмек гузва.Вири ч1алариз хьиз чи ч1алазни вичиз хас тир
рангар, тавар ава. Гьажибег Гьажибегова лагьайвал, лезгийрин виридалайни гужлу ва хци яракь адан ч1ал я.
Чи къагьриман рухвайри ч1алан куьмекдалди, яни хци гафуналди халкь сад авуна ва адан куьмекдалди вири четинвилерай халкь акъудна. И жигьетдай мисал яз гъиз жеда Куьре Мелик. Адан ватанпересвилин руьгь квай
зулумкарвал ачухдиз къалуриз алакьна.
Куьре Меликан эсерар жегьил несил тербияламишунин,
инсанпересвилин, Ватанпересвилин фикиррив ац1анва.
т1вар алай шиир я.
Лекьре хьтин не жуван твар,
Халкьаризни къалур ви кар.
Чи невейри хуьрай ви т1вар,
Накьвадивай къакъудмир жув.
И ц1арарай аквазвайвал, шаирдин рик1 ватандихъ, вичин хайи халкьдихъ кузва. Ада, чи жегьил несилдиз невейри т1вар хуьн патал, халкьдиз аквадай менфятлу крар авуниз эвер гузва.
25 йисуз яшамиш хьайи шаир, гьикаятчи Алибег Фетягьова
вичин т1вар несилдиз туна. Лезги халкьдин гьикаятчи, философ Агьед Агъаева адаз кутугай къимет гана: « Ам
(Алибег Фетягьов) лезги литературада тамам революция тур
ишлемишзавай и гафар несилрилай несилрал фида.
Ингилисрин писатель, тарихчи, искусстводин теоретик
Джон Рескина лагьанай: «Анжах рик1ин ситкьидай авур
Лугьун лазим я хьи, и хайи халкьдин тарих, адетар, руьгьдин хазина акьатзавай несилдал агакьарун са акьван регьят кар туш. Халкьдин адетар хуьнин, руьгьдин хазинаяр хуьнин, тарих чир хьунин, жуван халкьдин баркаллу рухваярни рушар чир хьунин, жуван миллетдиз, ахпа амай вири миллетдин халкьаризни гьуьрмет авунин чешне эвел-
ни – эвел тарс гузвай муаллим хьана к1анда. Аялриз халкьдин культурадин тербия гунин рекье за ихьтин къайдайрикай менфят къачузва : сада – садакай хабар кьун, мергьяметлу хьун, сада – садаз куьмек гун, рик1инни гъилин ачухвал, сабурлувал, ата – бубайрин хъсан адетар рик1ел хуьн ва кьиле тухун.
мах к1елдайла, аялриз Ватандиз гьарма сад вафалу хьунин,
хайи чилел гьар садан рик1 хьунин гьиссер артухарунин
насигьат гузва. Абурук ватанпересвилин руьгь акатзава.
Ихьтин тарсуна аялрин рик1ел агъадихъ галай мисалар
гьуьрмет авунин, дуствал мягькемарунин гьиссер акатда.
Аялрин вилик ихьтин суалар эцигиз жеда:
- Алискер гьихьтин гада тир?
- Къариди хциз гьихьтин меслятар къалурнай?
- Алискера вичиз гьихьтин инсандикай юлдаш кьуна?
- Ваз дустар авани?
- Ваз гьихьтин дустар бегенмиш я?
- Квез дуствиликай гьихьтин мисалар чида?
Аялри дуствилиз талукь мисалар гъида ва абурун мана –
Милли культурадин къайдаяр ва тарихдин адетар,
Халкьдин руьгьдин яратмишунар вилик тухузвайбурни ва
Абур несилрилай несилрал агакьар хъийизавайбурни чун
ва чи аялар хьун мумкин я. Милли адетрин культура чирунин бинеда халкьдин тарих, халкьдин къанажагъ,
яшайиш, халкьдин хъсан адетар арадал хкун ва абур да-
вамарун хьана к1анда. «Россиядин Федерациядин госу –
дарстводин милли концепцияда къейдзавайвал,
руьгьдин ва халкьарин садвал арадал гъун ва гегьеншарун,
Россиядин халкьарин тарихни меденият чир хьун, тарихдин ирс ва милли яшайишни адетар сад – садав кьун, ч1алар
чирун ва абур хуьнин шарт1ар арадал гъун важиблу кар я.
Чи дагъви харкьар руьгьдин яратмишунралди тарихдихъ
алакъалу я: тарихдин манияр, риваятар, кьисаяр, махар,
мисалар, миск1алар ва масабур.
Алай вахтунда гьар са халкьди вичин тарих, культура,
адетар ц1ийи кьилелай аннамишзава, рик1елай фенвай ва
икьван ч1авалди малум тушир т1варарни вакъиаяр арадал
хкизва. Жуван ч1ал зайифардай ихтияр чаз авач.
Ам хуьн патал вири серенжемар кьабулна к1анда.
«Тербиядиз къуватсузди жез к1анзавачт1а, ам халкьдинди хьун герек я. Образование халкьдин игьтияжриз мукьва хьун, халкь квахьуникай хилас авун я.
Къуй чи акьалтзавай несил Ватан к1ани, хайи чил , ч1ал к1аниди ва абуруз вафалуди хьурай!
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Тарсунин мурад: Етим Эминан уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьихъ галаз аялар танишарун.
Аялриз Етим Эминакай авай чирвилер гегьеншарун.
Аялри эсер ийидайвал к1елун.
Эминан ч1алан гъавурда гьатун.
Тарсунин план ва финиф.
2.Аялриз ц1ийи темадикай хабар гун.
Тевриз-иранда шегьердин т1вар.
Сагъри- тумаждин са жинс;
Зар- зиба -зарлу гуьрчег парча;
Яру къазаб- къазаб ат1ана яру парча тунвай яру къазаб авай;
Гьажи бас- дередин са жинсинин т1вар;
Наши-инал: усал парча;
Либас-винелай алук1дай партал;
Мягьсарар-чекмеяр,кух галай к1вачин къапар;
Шаршав-парчадин са жуьре;
Магьидин регъ-к1арабдикай ва я крчуникай раснавай регъ;
4.Муалимдин сифте гаф.
Гьелбетда алач,я адан багьавал къизилрихъ,якьут- мержанрихъ галаз
гекъигиз жедач,ам чаз аллагьдин патай пишкеш я.
Чун къенин Лезги ч1алан тарсуна Етим Эминан уьмуьрдин рекьикай ва адан яратмишунрикай рахада. 19 асирдин 2 лагьай паюни Етим Эмин хьтин ч1ехи шаир майдандиз акъудна. 19 асирда лезгистанда социальный гьалари ва халкьдин уьмуьрди ихьтин шаир пайда хьун к1евелай истемишзавай.Вучиз лагьайт1а дуьньядин саки вири халкьар культурадинни маса рекьерай виликди физвайла лезги халкьдизни, сес хкажна вичин мурадар лугьун герек къвезвай.
Буба кечмиш хьана, вичикай суддин къази хьайила Етим Эмина инсанпересвал, халкьпересвал квадарнач. Ам гьамиша гьахъунин патал алай, зайифбурунни зегьметчи кесибрин терефдар тир.Адан шииррини гьа кар субутарзава.
4.Ученик. Къазивал ийидай йисара ада датIана гьахълувилин тереф хвена. Шаирдин кагъазрай аквазвайвал, ада къунши хуьрерин къазийривайни кесиб инсанрин дердияр туькIуьрун тIалабна.Сифте чIаларилай башламишна, Етим Эмин халкьдин арада машгьур хьана: адан гьар са шиир ( "Билбил", "Туьквезбан", "Гуьзел яр" ва мсб.) сиверай-сивериз, дафтаррай дафтарриз фена, чкlана. Гьахъсузвилери агъавалзавай дуьньяда шаир гележегдикай умуд хкатна амукьнач. Адаз зулумкарри кесибриз ийизвай гужарин эхир къведайди чизвай: "Пачагьдин кIеви зулум са къуз вичиз жеда къалум", - лагьана шаирди "1877-йисан бунтариз" шиирда.
Муалим. Кьеандал к1елдайла Эмин вичин тарс гузвай Агъамирзе-Эфендидин руш Туьквезбанал ашукь хьана. Белки Етим Эминан шаирвални гьа ч1авалай башламиш хьана жеди.
5.Ученик. Етим Эмина вичин эсерра хайи халкьдин жуьреба-жуьре къатарин векилрин къаматар теснифна, абурун мурад-метлеб, фикир-фагьум ва къилихар къалурна. Муьгьуьббатдикай ва дагъви дишегьлидикай лап гуьзел жавагьирар кхьена. Ам вичел чан аламаз милли шаирдиз элкъвена.
Муалим. Етим Эминаз вичин ч1ехи руш гъуьлуьз гудай меслятар авун кьисмет хьана.
Эминан патав Ахнигай илчияр атана.Абур шаирдин ч1ехи руш Къизхалум це лугьуз атанвайбур тир.Эминан вилик къавумди виш манат пул эцигна: «Рушахъ рехъ къачуниз акси тир Эмин хъуьрена,ада пул элкъуьрна,гададин бубадив вахкана.
Гада -Я руш,вак вуч тади ква, за вавай хабар кьадай са гаф ава,акъваз ман.
Руш -Дидедиз яд герекзава,зун яд гъиз атанвайди я,тийижир гадайрив рахаз ваъ.Ваз вуч герек ят1а, ат1а кимел алай итимривай хабар яхъ.
Гада -зун итимриз килигиз,абуравай жузаз атанвайди туш,зун вун хьтин гуьзел патал дере- тепе ат1ана атанвайди я. Къе куь к1вализ чи диде- буба мугьман жеда.
(К1вал.Рак гатана кьве итимни са дишегьли атана).
Эмин - вучиз кьабулдач стха,мугьман к1валин берекат я.
Туьквезбан,чаз мугьманар атанва, чи бубайрин адетралди абур кьабулин.
(Туьквезбанани Къизхалума суфрадал гьар са зат1 эцигда).
Эмин –гила куьн хвашгелди,сафагелди.Куь хзанар, хуьрер, к1валер вуч гьалар я?
Мугьман.- Вири хъсанзава.Къариба хабарар авач. Эмин стха,ваз чун вучиз атанвайди ят1а чидани?
Эмин -Лагьайла чир жеда ман.Лагь,стха, ви мурад-метлеб.
Мугьман -чун Ахнигай я,куь руш Къизхалум куьне эхтияр гайит1а, чи гададиз це лугьуз к1анзава.
Эмин -Ам эвелдай рушани гадади ийидай меслят я. Туьквезбан, алад фена Къизхалум диндирмиша.
Эмин - Рушан манийвал авач, чун акайла къавумар жеда.
Къавум - ак1 ят1а чна лишан кутан.(це лугьузвай сусаз гададин дидеди са шал эцигда, бубадини гимишдин пул. Эмина пул гахкуда.
Къавум, килиг къуллугъ за ваз лугьуда:
Са либас гъваш, ам пара ужуз тахьуй,-
Таяр туьшерин арада къалурдай
Тегьердин зат1 хьуй,-вун гъафил жез тахьуй.
Ният уна вун базардиз фейила,
Хъсан зат1 хьуй а къиметар гайила,
Вири тамам михьи либас гъайила,
Тевриз тумаж мягьсерар квачиз тахьуй.
Им фана дуьнья я, эхир рекьидай.
Дуьньядин мал са зат1 я хьи чик1идай
Тевриз тумаж мягьсеррив туьк1уьдай
Къацу сагърид башмакьар кимиз тахьуй.
За ваз лагьай тегьердин зар-зиба гъваш;
Яру ширшав,михьи дуьгуьр,диба гъваш;
Лазим зат1 я,-мина занжур къуба гъваш,
Магьидин регъ гьам рик1елай физ тахьуй.
Яру къазаб перемдиз я ярашух
Дере ,мад гъваш ,гьират,келегъа, ягълух,
Къирд жуна гвачиз вун хъфиз тахьуй.
Гила зун вав векил хьана рахада,
Амай вири халкьарни ваз аквада,
Агъузвална таяр туьшерин арада,
Наши парча кими либас гъиз тахьуй.
Етим эмин зайиф я. гьал авчир.
Чара фикир са бед хиял авачир.
Я т1алабдай хазина мал авачир.
Гафар виниз крар агъуз жез тахьуй.
Шаирди лезги мехъерин адетар хуьн къалурзават1ни, шиирдик зарафатдин хъвер авунни ква. И рекьяй шиир юмордин эсердай гьисабиз жеда.
6. Ученик .«Етим Эмин хьтин шаирар дагъустандин руьгьдин кьакьан кук1ушрал ала. Гьахъ я
Назлу дилбер
Вун паталди, назлу дилбер,
Зи сефил рикI тIар хьана хьи,
Зи шад гуьгьуьл фена бада,
Ачух дуьнья дар хьана хьи.
Султанбеги – зи ярдин тIвар.
РикIел гъайла, зи рикI я дар.
Кьве вилелай атай накъвар –
Ирид ччиле кьар хьана хьи.
Я иллагьи, ахьтин ви кар,
Етим Эминан рикI я дар.
Дуьньяд мурад – севдуьгуьм яр
РикIяй къат тир кар хьана хьи.
Хабар кьуртIа зи гьалдикай дустари,
Шукур-Аллагь, хъсан я, - лагь дустариз.
ТIалабирди чпивай зи къастари
Хийир-дуа, игьсан я, - лагь дустариз.
Хажалатар, хифетар зи дерин я,
Заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я.
Вил атIудач дуьньядихъай – ширин я,
Айиб мийир, инсан я, - лагь дустариз.
Жув хьайила эвел халкьар арада,
Гила хелвет хажалатдик кьурада;
Дердерикай хабар кьадач ччарада,
Дуьньядин гъам гьижран я, - лагь дустариз.
Бенде авач гьал гьикI ятIа аквадай,
Дердиникай хабар кьуна рахадай,
Фугъарадин гьакъикъатда акьадай.
Бей-адалат дуван я, - лагь дустариз.
Фана дуьнья. Ученица.
Гьар са кас вал шаддиз ава
Вун са затI туш, фана дуьнья.
Шад рикI зи барбатI жезва.
Вакай гуьгьуьл хана, дуьнья.
Уьмуьр фида гьар са къалди,
Алдатмишна дуьньяд малди,
Гьар са касдин вун паталди
Иман зайиф хьана, дуьнья.
ХупI рахада билбил сегьер вахтунда,
Са гъамни авачир гьайван бахтавар!
Цуькведивди дигай гатфар вахтунда,
Гьала гила жуваз девран, бахтавар!
Шумудни са нагъма кIелда ви назди,
Гьар са тегьер рахаз гьар са авазди?!
ХъуьтIуьз тади гана хупI ваз аязди,
Гила ачух я ваз майдан, бахтавар.
ХупI шад-хурам тушни вун ви бахтунал,
Цуькверивди дигай гатфар вахтунал!
КIанзава ваз: ацукь цуьквер тахтунал,
Амай ничхиррин из дуван, бахтавар.
Цуькверивди къугъун я ви кIвалахар,
Чуьллера хъваз таза къайи булахар.
Рахаз гьар са аваз, ийиз дамахар,
Гьарай-эвер вуч я ви ван, бахтавар?
Ашкъи гьавалу я, - ваз кьарар авач;
ХъуьтIуьн зегьмет амач, ваз хабар авач,
Вучда, ваз акунач, ваз хабар авач,
Етим Эминан гъамни гьижран, бахтавар.
Рик1 ч1улавмир суна билбил,
Заз ви дидар акваз к1ан я.
Эрзиман я галаз вахъ вил,
Вун къаршидал алаз к1ан я.
Ша экъеч1 яр вун утагъдиз
Цуькведивди дигай багъдиз
Сир ахъайиз дамах- чагъдиз,
Хевлет к1вале аваз к1ан я.
Терг ийич за кьийит1ани,
Керем хьиз зун кайит1ани,
Гьикьван яргъал фейит1ани,
Чанда дердер амаз к1ан я.
Ша фимир, яр, вун паталди,
Сабур ая къвер гаталди,
К1ани ярдин чан паталди,
Вун ватанда аваз к1ан я.
Фана дуьнья,вуна, гьей
Куда шумуд фугъара?
На зи гьалар сефилна,
Рик1 ч1улавна и къара.
Къурхуни я вахъай заз,
Ят1ани за лугьуда:
Шак авач хьи, дуьнья ,вун
Фит1нечи я ашкара.
Фит1не ида вуна чаз,
Дуьз авайвал лагьайла.
Я са жаваб авач вахъ,
Кьуна хабар, рахайла.
Вучда вакай дуьнья гьей
Герек, туш ви хъсанвал,
Етим эмин гьамиша
Рик1 ч1улав яз шезава,
Йикъалай- къуз гъам артух
Са-сад к1ула жезава.
Гьарай,эллер, пис ксариз
Ажеб дуьнья хьанавачни!
Дугъри ксар дуьньядикай
Хуп1 гуьгьуьлар ханавачни!
Лагьайла яз кьилиз сирих.
Ахпа жез дуьньядихъ къаних,
Фагъирд балк1ан ийиз чуьнуьх,
Квез маса гьайван авачни?
Залумдин нефс хуп1 екеда:
Шумуд гьарай гваз хкведа,
Тарашна лугьуз уьлкведа,
Хуп1 гьарай афгъан авачни.
Чал алайди вуч къаза я?
Хуп1 дарман тежер сузая!
Им ч1ехи касдиз арза я.
Агакьниз фарман авачни?
Тахсир вуч хьуй, Эмин ик1 куз?
Гьар вахтунда к1валер ат1уз?
Хуп1 кесибар канавачни!
Алагуьзлидиз
Инсаф ая тIун, кая хьи зу ччан, алагуьзли.
Минет я ваз аман, ччан суна, мержан, алагуьзли.
Йиф-югъ гьарагъиз, жедани ваз ван, алагуьзли?
Кумир вуна ви азиз яр икьван, алагуьзли.
Элкъвез вилика ччанда цIаяр тваз фида вун зин,
Гьейран туна, акъудна акьул гваз фида вун зин,
Аквар кьван чкадиз вилер алаз фида вун зин,
Рахан тейиз зун туна пашман, алагуьзли.
КъведатIа вун, къведа лугьуз заз вуна яб це,
Вад югъ фана дуьнья я ими, заз кили яб це.
Элкъуьгъ, кили, за вуч лугьудатIа, на са жаваб це
Заз лагь вуна ин дердинин дарман, алагуьзли?
Малаик яни, вун вуч ятIа, на заз лагь,
Инсан жедани икьван иер?! Им вуч я, пагь-пагь,
Ам вуна заз кьисмет ая, аман аллагь,
Амин, вуна лагь кьабул авурай, ччан алагуьзли.
Заз вун чизвач, вун вуч ятIа, лагь вуна якъин
ТIавус яни вун, кард яни вун, къвед яни тайин,
Зуьгьре яни, ам варз яни, ам гъед яни якъин
Виниз ая, тамам къала гардан, алагуьзли.
Етим Эминан вил вахъа атIуч, вун фирамид
Ферд ийиз гъейри вуна фикирармир
Гваз фин чун дерт дуьньядила, аман масадаз чирмир
Белки, ана чун чаз хьана акван, ччан алагуьзли.
Эминни адан яр
Гуьзел яр, зун гьатнава ви дердина
Йикъалай-къуз зи гъам артух жезава.
Ирид йис я, гуьзел, зун (а)ваз женгина,
За вавай гил(а) дугъри хабар кьазава.
Яр
Севдуьгуьм яр, вуна куьз хажалатда,
Зун дуьньядал акунатIа, - ваз ава.
Заз хабар я ви дердиникай, заз чида:
Зани на хьиз гъам-пияла хъвазава.
Эмин
Дуьнья са затI я, метлебар жгъайтIа;
ТахьайтIа туш, за лагьайвал тахьайтIа.
Жафа хьана, вун ччарада тухвайтIа,
Шумудни ад ви дердиник квазава.
Яр
Севдуьгуьм яр, на кIусни къайгъу имир.
Зи гьакъикъат гила кьванни хьухь-тIун чир,
Икьван гагьди нив авуна за ви сир?
Вун куьз шеда? Зун гьа ви яр язава.
Эмин
Эмин гада кIевиз шеда и къара.
Хуьз гайи сир дуьзда хьана ашкара.
Я са югъ туш, са гьафте туш, хейл къара
На зи уьмуьр бадгьавая тазава.
ГУЬЗЕЛ ТАМУМ Гуьзел Тамум,
Ая фагьум,
Зи чанда гум
Къекъвезава.
Вилин накъвар
Хьана селлер,
Сефил зи рикI
Ишезава.
Хьайла яргъал,
Зи дерди-гьал
За нив, гуьзел,
Ийин гила?
Залан ппарар
Хьана гъамар.
Сабур-кьарар
Тежезава.
Аман я ваз,
Гумир на наз.
Зи ччан кьураз
ЦIразава.
Гуьзел живан,
Мийир пашман.
Зи рикI юкьван
Кьуразава.
Ашукьдин дерт
Я хьи зегьмет.
Зи чан, гьелбет,
ЦIразава.
Гуьзел, за гьикI
Ийин? Зи рикI
Акъатункай
КичIезава.
ЧIур хьана гьал,
РикI хьана сал,
Са затI мецел
Текъвезава.
Авур икьрар,
ЧIур мийир, яр.
Зал душманар
Хъуьрезава.
Рекъиб шейтIан
Я хьи душман.
Гьич са чIалахъ
Жемир адан.
Эмин фекъир
На икI тамир.
Хийир-шийир
Фагьумзава.
Геже-гуьндуьз
Заз, Етимдиз,
Вун къакъатиз
КичIезава.
Мегер гьикьван жеда вун зал гьавалат-
Ша мийир т1ун, бес я, аман, дуьнья,гьей.
Бязибуруз я вун гъамни хажалат,
Бязибуруз я вун девран,дуьнья, гьей.
Бязи фукъаради гъам-хажалатиз,
Бязибурув кьунвачни вун ажеб дуьз?!
Бязибуру ат1лас,диба куьз,
Бязибуруз явун гьижран,дуьнья,гьей.
Дугъри я вун,амаларни пара я.
Ажал мукьвал хьайла,вун квез чар ,а я?
Килигайла, яз вун карвансара я-
Илифиз хъфидай мугьман , дуьнья,гьей.
Фана я вун,дуьнья, садазни тахьай.
Давуд халиф яз,Давудаз тахьай,
Акьван к1евиз кьуна, Намрудаз тахьай.
Низ хьана вун себеб,дарман, дуьнья, гьей.
Етим Эмин фугъара я мубтала.
Бала я вун,дуьнья бала я, бала.
Низ амукьна и дуьнья бес? Заз къала!
Бениагьед- гьич са касдиз, дуьнья, гьей. Етим Эмин
Муалим. Квез и тарсунай суалар ават1а хабар яхъ.И тарсуна вуч бегенмиш хьанат1а лагь.
Генани хъсан хьун патал чна вуч хъавунайт1а жедай?
Етим Эминан яратмишунар са тарсуна раханалди бес жезвайди туш.
Куьне квез чин тийизвай шиирар интернетдай жагъуриз чир авурт1а,куь чирвилер артух жеда. Заз гьа иналди чи тарс кутягьиз к1анзава. Куьн вири сагърай.
ЛЕЗГИ халкьдин игитвилин эпос “Шарвили” халкьдин руьгьди гзаф йисара арадал гъанвай эпический чIехи эсер я. Адакай сифтегьан кхьинар гьеле XX асирдин 20-40-йисара авунатIани, халкьдин игитдикай тамам материалар санал кIватIунин кIвалах геж башламиш хьана.
Сифте яз Шарвилидикай риваятар Азербайжандин кьакьан хуьрерикай сад тир СтIуррин хуьре вичин яшар 83 йисалай алатнавай агъсакъал Алисманавай кхьин хъувуна. Ада рикIел хканвай са риваятда Шарвилиди вичин зурба турунивди Базар-Дуьзуь ва Лезе-дагъ сад-садакай чара авуна, яни абурун арадай кьацI акъудна.
СтIура ва адан патарив гвай маса хуьрерани Шарвилидикай мадни гзаф риваятар машгьур тир. Чебни шииррин къайдада теснифнавай ва гьакI гьикаятдин жуьредани суьгьбетзавайбур.
Шарвили эпосдикай рахуналди, чи тIвар-ван авай алим, философиядин илимрин доктор Агьед Агъаева (1923-2002-йисар) и эсер халкьдин игитдикайни игитвиликай авунвай зурба суьгьбет тирди къейднава. Генани алава хъувунва хьи, им халкьдин умудлу амадагдикай ва ам хуьдай викIегь пагьливандикай лагьанвай жанлу мани ва гьакьван сеслу гимн я.
3.Ризванова ва Б.Салимова кьилиз акъуднавайди лап важиблу кIвалах тирдан гьакъиндай вичин фикир машгьур литературовед Н.В.Капиевадини лагьанва. Ада къейднавайвал, и авторри лезги халкьди вичин зурба къагьриман Шарвилидикай теснифнавай эпос жагъурна, кхьин хъувуна, къайдадизни хкана.
ШАРВИЛИ адетдин дагъви чубан Дагъларан хва я. Адан къаматда халкьди вич хуьдай игитдикай ийизвай рикIин хиялар, экуь мурадар санал кIватIнава. Гьавиляй эпосда Шарвилидихъ гьакьван зурба къуват авайди яз къалурнава. Ам викIегь, са куьнихъайни къурху авачир аскер я. Адаз хьиз адан суьгьуьрдин тур садазни муьтIуьгъ жедач. Гьар гьихьтин хьайитIани женгинай ам гъалибчи яз экъечIдай.
Шарвилидиз адетдин зегьметчияр мукьва я, хуш я, гьабурун уьмуьрдалди ам яшамишни хьана. Вичин халкьдиз ада хвавилелди къуллугъна, ам хата-баладикай хвена. Гьахъвал ва халкьдин азадвал хуьн патал адаз са куьнинни гьайиф къведачир. Вичихъ гьакьван акьул — камал, алакьунар, къуват авайвиляй адаз гележегда хьун мумкин тир хаталувилерикай, душманрин кьуьруькрикай виликамаз хабар жедай. Гьавиляй абурун вилик падни ада вахтундамаз кьазвай. Шарвилидихъ вичин хсуси интересар авачир. Ада анжах халкьдин гьал-агьвалдикай, адан ацукьун-къарагъуникай, мумкинвилерикай фикирзавай. Халкьдин азадвал патал женгера вичин чан гузни ам гьазур тир.
Ихьтин къилихри а кардин гьакъиндай шагьидвалзава хьи, Шарвили гьакъикъи инсанрин арада хана чIехи хьайи игит я. Гьавиляй эпос вични классикадин къайдада теснифнавай эпический эсеррик кутаз жеда. Яни адак лезги чилел сифтегьан государстводин къурулушар арадал атай вахтариз хас лишанар ква. Эпосда гьакъикъатда лезгияр халкь яз санал агудунин фикирар раиж авунва.
Эпосдин игит гьакъикъи инсан тирдан, адаз вич хайи чил, кIвал, хсуси уьмуьр хьайидан гьакъин-дай вичин фикирар эпос урус чIалаз таржума авунвай Р.З.Риз-вановани (1954-йис) лагьанва. Ада къейднавайвал, Шарвилидин къамат гьакъикъи гьалара къалурнава: халкьдиз четин вахтара ам аскер я, шад мярекатра ам шадвилерин иштиракчи ва абуруз руьгь гузвайди я, женгинин майданда адан туруни инсафзавач, зегьмет чIугвадайла, гъилериз галатун чизвач. Гьавиляй ихьтин игит жегьилар патал уьтквемвилинни викIегь-вилин, рушар патал дамахдинни такабурдин, бубаяр патал уьмуьр давамарунин, дидейризни чIехи даяхдин лишан я.
Гьа са вахтунда Шарвилидихъ адетдинбур тушир къилихарни, крарни, сирерни гзаф ава. Ихьтин гьалари адаз махарик жедай хьтин игитдин рангар, тавар язава. Шарвилидин къамат вахтариз муьтIуьгъ тушиз арадал къвезва. Им махариз хас адет я. Гьатта ам вич дуьньядиз атунни махуниз ухшарди я. Ам, эпосда къалурнавайвал, адан дидедини-бубади вич халкьдин махарин зурба устад ва гьа са вахтунда инсанар сагъарзавай лукьманни, суьгьуьрчини, аскерни тир Кас-Буба тIвар алай камаллу инсанди багъиш авур яру ич тIуьрдалай кьулухъ дуьньядиз атана. Эпосда Кас-Бубади тамамарзавай роль лап екеди я. Ам гзаф акьуллу, гьакьван жумарт, вичиз инсанар дериндай хуш тир, абурун баркаллу крарал кIевелай ашукь тир, вирибуруз куьмек гуз гьазур насигьатчи ва тербиячи я. И насигьатар ва тербия ада датIана Шарвилидизни гуз хьана. Шарвилидини адаз яб гудай, адан меслятрал амал ийидай. Кас-Бубади лагьай са гафни Шарвилиди гьакI тунач, адан насигьатар чилел вегьенач.
Шарвили махунин игит тирди мад а карди субутзава хьи, ам вичин диде-бубадиз гъуцари ганвай еке савкьат хьиз къалурнава. Са Аллагьди ваъ! Гзаф гъуцари ганвай савкьат я. Гзаф гъуцариз ибадат авун лагьайтIа, къадим лезги халкьдин руьгьдин инанмишвилериз хас тир.
Суьгьуьрдин ич Шарвилидин диде-бубадиз гудайла Кас-Бубади виликамаз абуруз хва жедайдакай ва адал тIварни Шарвили эцигун лазим тирдакай лугьузва. Ихьтин гьаларни гьакъикъатдилай артух махариз хасбур я. Адаз лап аял вахтарилай гьа махарин игитрин аламатарни, алакьунарни хас яз хьана. Ам йикъаралди ваъ, сятералди чIехи жезва, гьакьван зурба къуватарни ава. Гишин хьайи аялди, кьеб кIула аваз къарагъна, вичиз недай фу, хъвадай яд жагъурзава. Вичин каш кьена, ам ирид юкъуз кIеви ахварал физва. Гьакьван зурба буй ганвайлани, Шарвилидик аялвилин хесетарни кумукьзава. ЯтIани адаз кичIевал хас туш. Лап зурба къванни ада, са гъилив хкажна, а патал хьиз гадарзава. Бубадин суьруь хуьн патал ада, жанавур галтугна кьазва, ам лагьайтIа, рикI пад хьана рекьизва. Чуьлдай нехир хкидайла хуьруьз ада чуьлдин гьайванарни хкизва. Идалайни гъейри, ада гатфариз селлер атуникди къерехрай акъатзавай Самур вацIун вилик падни кьазва. Селдин вилик вичин кьецIил гъилералди зурба къванерин гьамбарар эцигзава. Ихьтин аламатри Шарвили гьакъикъатдани махарин игитдиз мукьва ийизва.
Адаз гьакъикъатда хьайи халкьдин игитдин хесетарни хас я. Халкьдин уьмуьрда гьалтзавай вакъиайри, Шарвилиди абурук иштирак авуни ам гьакъикъи уьмуьрдиз мукьва ийизва. И карди эпический игит махарин алемдай гьакъикъи инсанрин уьмуьрдиз гъизва. Эпос арадал гъайи халкьдин фагьум-фикирди вичин игит кьве жуъре, сада-сад алава ийизвай кьве алемда аваз яратмишнава. Ам цавариндини я, чилериндини, гъуцариндини я, инсанриндини.
Шарвили аламатдин жуьреда чилел атуни ам гьакъикъатда тахьай ва я тежедай инсан туш лугьуз тазвач. Ам гьакъикъи инсан яз, инсанрин юкьва яшамиш жезва. Абурун дерди-бала, къайгъуяр, гъамарни-хажалатар, шадвилерни-агалкьунар гьадазни хас я. Мадни а кар важиблу я хьи, Шарвили лезги халкьдин сад лагьай векилрикайни туш. Эпический игит вичин къанун-къайда, властдин къурулушар, ацукьун-къарагъунин адетар арадал атанвай обществода ханва. И жигьетдай къимет гайитIа, “Шарвили” эпос халкьдин тарих язни гьисабиз жеда. Вучиз лагьайтIа, эпосда неинки са адетрикай, ацукьун-къарагъунин къайдайрикай, къанунрикай рахазва, ана гьар йикъан уьмуьр къалурнава, са бязи куьлуь-шуьлуьярни галаз. Са бязи тIварарин манаяр къенин аямдани чи чIала амазма.
“ШАРВИЛИ” ЭПОСДА халкьдин игитдин къагьриманвал квекай ибарат ятIа, гьадаз артух фикир ганва. Ам женгерин руководитель, вич са душмандивайни кIудиз тежер зурба къагьриман я. Ада неинки адетдинбур тушир душманрихъ галаз, махариз хас къуватрихъ галаз женг чIугвазва, гьакъикъатдин чапхунчийрихъ галазни ам женгра гьахьзава. И кьуватар адаз масада ваъ, хайи чили гузва. Чиливай къакъатдалди ам са куьнивайни къачуз жезвач. Ибур вири санлай эпосдиз хас терефар я.
И рекьяй машгьур пешекар Б. Н. Путилова лагьанвайвал, эпосдиз уьмуьр гьакъикъи гьалара къалурун хас туш. Гьатта бязи затIар, крар, гьалар уьмуьрдинбур хьайитIани. Ина мах (миф) ва гьакъикъат санал жеда.
Лезгийрин игитвилин эпосдани махарин алемни гьакъикъат санал ала. Са риваятда Шарвили вичин кьушунни галаз душманрикай хуьдай куьмек кIанз эвер гузвай Хаястандиз (Армения) физватIа, маса риваятда ада Кавказдиз гьахьнавай римлянрихъ галаз женг чIугвазва. Пуд лагьай махуна ам ТIуридай тир кьуьзуь касдин рухваяр жагъур хъийиз МуркIарин Уьлкведиз физва. (Аквар гьаларай им славянрин уьлкве я).
Кьуд лагьай риваятда ам Кас-Бубадиз суьгьуьрдин къуш жагъуриз Каспий гьуьлуьн деринриз эвичIзава. Ихьтин географиядин гьакъикъи тIварар, чкаяр къалуруни эпосдин бязи сюжетар, махарин сюжетривай са хейлин дережада къакъудзава. Амма гьа и сюжетрани душманрин образар гьакъикъат-дивай хейлин яргъа я. Абур вужар ва гьихьтинбур ятIа, анжах фикирдиз гъиз жезва. Са гьихьтин ятIа лишанри, акунри, парталри абур гьинай атайбур ятIа аннамишиз куьмек гузва.
Лезгийрин игитвилин эпос дуьньядал машгьур маса халкьарин эпосрин арада виче махариз хас лишанар гьакъикъи тарихдин лишанриз элкъвезвай эсер я. Месела, са махуна халкьди Шарвилидикай гьикI хъелзаватIа къалурнава. Кар анал ала хьи, сад лагьай паб Эквер, бедбахтвилелди телеф хьана, йисни алат тавунмаз, Шарвилидиз масадал — Шекерал эвленмиш жез кIан хьана. И руш, эпосда къалурнавайвал, Шарвилидин къуншидал яшамиш жезвай ва адаз рикIивайни Шарвили бегенмиш тир. Кьисметди гьамни кIанидавай яргъаз акъудна. Халкьди Шарвилидикай хъел авурла, Шекер маралдиз элкъвена, дагъдиз хъфизва ва халкьди вичин игитдилай гъил къачудалди гьана амукьна.
Ватандал мад къецепатан душманри гьужумайла, Шарвили галачиз халкьдивай абурун вилик пад кьаз жезвачир. Гьа и шартIара халкьди вичин игитдиз вири багъишзава, игит мад душмандихъ галаз женгера гьатзава.
Халкьдиз, Ватандиз, хайи чилиз чаравал авун адан рикIиз хас туш. Виридалайни кьилин девлет ам патал — им обществодиз, халкьдиз къуллугъ авун, ам хаталувиликай хуьн яз амукьзава. Гьа ихьтин шартIара Шарвилидин весини арадал атанвайдал шак алач.
Халкьдин зигьинда, эпосда хьиз, Шарвили эбедивилиз хъфизва. Мус адаз куьмекдиз эвериз хьайитIани, адал чан хквезва ва куьмекдиз къвез гьазур я. Гилан аямдин инсанар яз, чнани халкьдин игит чахъ галайди яз гьиссзава. КIанзавайди эвер гун я, Шарвили мад чи патав хквервал я ва чи лап хъсан крариз ада куьмек гуда.
Михаил ВАГЬАБОВ, “Шарвили” эпос чапдай акъудуиин редакционный советдин председатель, философиядин илимрии доктор.
Содержимое разработки
Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение
План-конспект
открытого урока по лезгинской литературе в 7 классе
Дата: 27.04.2017г
Подготовил учитель лезгинского языка и литературы,
Сардарова Виктория Баламетовна
Абдулкадиров Биласан Абдулкадирович
Учитель лезгинского языка и литературы,
Сардарова Виктория Баламетовна
Конспект урока по лезгинской литературе в 7 классе
Тарсунин мурад: аялрин рикIел А. Фатахован уьмуьрдин ва яратмишунин рекьикай малуматар хкун; абурук лезги литература кIан хьунин гьиссер кутун; чIал гегьеншарун.
Тарс кьиле фин
Тарсунин тема проектордин экрандал пайда жеда. (слайд 1)
Тарсунин план
1 Муаллимдин гаф
2 А. Фатахован аял вахтар, кIелун ва кIвалахда сифте камар
5 Шаирдин эсерар хуралай кIелун
6 Тест
7 Умуми фикирар ва къейдер
8 КIвализ кIвалах
Муаллимдин гаф.
Аялар, цIи, 21-апрелдиз СтIал Сулейманахъ галаз Советрин литературадин диб эцигай машгьур шаир, гьикаятчи, таржумачи А.Фатахован 105-йис тамам жезва.
Къенин чи тарс адан уьмуьрдин ва яратмишунин рекьиз бахшнавайди я.И кардин патахъай чна фейи тарсуна малумарнавай гьар са аялдиз тайин тир тапшуругъарни ганай.
Са касдин уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукьарзавай ахтармишунра гьадан лайихлувилер успатун патал жуьреба- жуьре лишанламишдай гафар – эпитетар ишлемишда. Месела: камаллу, истеклу, гафунин устад ва мсб.
Ихьтин гафар чавай Алибег Фатахован тIварцIихъни акализ жеда. Вучиз? Вуж я ам? Ада чи халкь патал, лезги литература патал вуч авуна? Адалай вуч алакьна? Чна и суалриз къе куь куьмекдалди жавабар гуда.
(слайд 3)
(слайд 4)
Беневшаяр гъуьруьгъверер
РикIел гъана гьайифди.
Бубуярни чIутран цуьквер
Куь тан куьз я зайифди?
Квел зулай тIуз гатфариз физ
Гьар садан темягь жеда.
Хъсан цуьквер яраб вучиз
Икьван фад куьтягь жеда?
- И цIарар шаирди низ бахшнавайбур я?
2. Шаирдин уьмуьрдин рекьикай малуматар
1-ученик (слайд 5)
А. Фатахов 1910-йисуз Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский район) Цмуррин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Ада хуьруьн, Кьасумхуьруьн школайра кIелна. Дуланажагъдин дарвили 11-12 йиса аваз ам эвелдай хуьре, ахпа шегьерда кiвалах авуниз мажбурна: Куьре округдин ревкомдин участокдин , милициядин деловод хьана. Ахпа Бакудин ФЗУ-дин ученик хьана, нафтIадин мяденра рабочийвал авуна.
А. Фатахован уьмуьрда Азербайджанда кечирмишай вахтар важиблубур ва къиметлубур я: адакай гъавурдик квай къанажагълу, ватандиз, халкьдиз вафалу инсан жезва. (слайд 6)
2-ученик. (слайд 7)
.Савадлу жегьил яз А.Фатахов 1927-йисуз хуьруьз хтана. Бакуда, Буйнакскда кIелуникди ва кIвалах авуникди, адаз хъсандиз азербайджан ва урус чIалар чир жезва.
-Ацукь, аферин.
(слайд 8)
4-ученик (слайд 9)
А.Фатахова лезги литературадиз цIийи девирдин инсанрин образар гъана: Гьасанан , Ризадин , Асланан , Г уьл – перидин.
Ягъ! Ягъ! Ягъ!
Яда чна уьтквем!
Къизмиш хьурай,
Гьавайриз чукIурай
Хкатдай са цIелхем!
ЦIай ягъ, курай
Гьавайра гум турай
Къарханайрин къизмиш чатара
Виридаз акурай,
Ийир ванер ракьари. (слайд 10)
Гатунин йикъан пакамахъди
Ахпа жезмаз экуьн ярар
Чулав гьуьмерин кIаникай
Ачух жезвай кьакьан дагълар.
Хкаж хьана пакаман гар
Зайиф ванцел рахадай,
Цавун кIаниз янавай яр
Иви хьтин аквадай.
-Мад гьи поэма рикIел хквезва куь А.Фатахован, тIебиатдин гуьзел шикилралди башламиш жезвай?
(слайд-13)
-МТС, дуьз. (Поэмадин сифте кьил ученикди хуралай кIелда).
(слайд 14)
А. Фатахован яратмишунрай гьадалай виликан девирдин шаиррин (Кь. Саидан, Е. Эминан) эсерра авачир, дуьшуьш тежезвай ибараяр жагъида.Себебни ам я хьи ,адан эсерар туькIуьрнавай девир вич цIийиди я.
6. Тест
-Квез А. Фатахован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай гьихьтин чирвилер хьанатIа ахтармишун патал, чна исятда са гъвечIи тестовый кIвалах тухуда. Суалар авай чарар куь партайрал ала.
(слайд 15)
7. Умуми фикирар ва къейдер
А.Фатахован уьмуьр куьруьди хьана.1935-йисуз ам Махачкъалада тифдин азардикди кечмиш хьана.Чи бажарагъ авай хва, лезги халкьдиз машгьур,багьа хьанвай инсан 25 йисан яшда аваз и дуьньядилай фена. Лугьунриз килигна , ам Махачкъала шегьерда Мегьамед Гьажиеван куьчеда авай сурара хатрут тарцин кIаник кучуднавай. Амма а сурарай маса куьчедиз рехъ тухудай чIавуз, шаирдин сур рекьик акатна , ам маса чкадал ферикъатнатIа малум туш.
Чна яб гайи манида манидарди икI лугьузва:
Вахъ хайи чил зун я цIигел
Къвезва заз ви гьарайдин ван.
Заз кIан я хьун лезги чилел
Вахт атайла, закай са къван.
(слайд 17)
Шаирдиз 2010-йисуз 100 йис хьуниз талукь яз вичин ватанда, Цмуррин хуьре, гуьмбет эцигнава.
(слайд 18)
Литературадин девлетлу ирсини А. Фатахован тIвар гьамишалугъ яз Дагъустандин тарихда туна.
8. КIвализ кIвалах:
(слайд 19)
А. Фатахован уьмуьрдикайни яратмишунрикай малуматар рикIел хкун;
Шаирдин эсеррик квай неологизмаяр жагъурна, литературадин тетрадриз акъудун.
-75%
Читайте также: