Табиат ва инсон реферат
Обновлено: 04.07.2024
Хусусияти баррасии фалсафӣ ва методологии масоили баҳамтаъсиррасонии табиат ва ҷомеа ба зарурияти дарки масъалаҳое алоқамандӣ дорад, ки онҳоро дар маҷмӯъ метавон дар шакли зерин тасвир намуд: мақоми ҷомеа дар ташкил ва рушди материя; характер ва қонуниятҳои умумии равобити байни табиату ҷомеа; таносуби қонуниятҳои табиӣ ва ҷамъиятӣ дар равобити байниҳамдигарии ҷомеа ва табиат; тамоюлҳои таърихӣ дар рушди муносибатҳо миёни табиату ҷомеа; вежагиҳои робитаҳои байниҳамдигарии миёни онҳо дар формацияҳои гуногуни ҷамъиятӣ- иқтисодӣ; зиддиятҳои миёни табиату ҷомеа чун омили рушди ҷамъиятӣ; гуногунрангии аҳамияти (арзиши) табиат барои инсон, аҳамияти он барои падидаҳои мухталифи иҷтимоӣ: табиат ва истеҳсолот, табиат ва илм, табиат ва санъат, табиат ва тандурустӣ ва ғ.; робитаи байниҳамдигарии омилҳои табиат ва иҷтимоӣ дар рушди истеҳсолот; таносуби табиият ва бошууронагии амали одамон дар муносибатҳо байни табиат ва ҷомеа; ноосфера (соҳаи хирад) чун ифодаи ваҳдати ҳаводиси табиӣ ва ҷамъиятӣ; қонунияти ташаккул ва рушди ноосфера.
Ин номгӯро метавон идома бахшид ва муфассалтар кард. Вале муҳим ин аст, ки бе дарки мукаммали масъалаи баҳамтаъсиррасонии табиат ва ҷомеа тавзеҳи дурусту ҳамаҷонибаи бисёр масъалаҳои фалсафӣ, ба мисли моҳияти масъалаи асосии фалсафа, ваҳдати моддии олам, ташкили сохтори материя, қонуниятҳои рушди материя, озодӣ ва зарурат, масъалаҳои марбут ба назарияи маърифат ва бисёр дигар масоили методологии табиатшиносӣ имконнопазир аст. Дар ҳоли ҳозира мафҳуми табиат дар ҳар ду маъно истифода мегардад: аввалан, чун муродифи умуман олам, коинот, материя дар ҳама шаклҳои зуҳуроти он; сониян, ҳамчун ҷузъи олам, ки илмҳои табиӣ онро меомӯзанд. Дар ҳамин истифодаи ахирии мафҳум бештари маврид проблемаи баҳамтаъсиррасонии табиату ҷомеа мавриди дарку баррасӣ қарор мегирад. Ин ҷо табиат ва ҷомеа ҳамчун ду ҷузъи томи воҳид, яъне материя баромад мекунанд, ки дар ҳадҳои ваҳдати моддии олам зич пайванданд. Ҳамрадиф бо кулл, ки ҳам табиату ҳам ҷомеа хусусиятҳои хоси худро дороянд, ки онҳоро ҳамчун сифатҳои худхосса тавсиф медиҳад (сифатҳое, ки дар онҳо хосиятҳои материя ба тарзи худ ифода мешаванд, қонуниятҳои умумии он ба тарзи вежа зоҳир мегарданд).
Асоси ба ҷомеа ҳамчун ба ҷузъи табиат назар афкандан ба он алоқаманд аст, ки кулли ҳаёти ҷамъиятӣ ва қабл аз ҳама истеҳсолот, худи инсон, шуури ӯ дар асосии омилҳои табиӣ мавҷуданд ва дар алоқамандӣ бо қонуниятҳои табиӣ ташаккул меёбанд. Дар ин иртибот ҷомеа яқинан ҷузъи табиат аст ва ин проблемаро (чуноне ки дар мавриди баррасии муносибатҳои шаклҳои ҳаракти материя буд) бо ба асос гирифтани принсипи вобастагии шаклҳои оддитарини ҳаракати материя аз шаклҳоии олии ҳаракати материя ва ҳамзамон расонданашавандагии олӣ ба паст ҳаллу фасл карданд.
Он қисмати ташкили ҷамъиятӣ, ки аз равандҳои физикӣ, химиявӣ ва биологӣ иборат аст, ҷузъи табиатро ташкил медиҳад. Аммо сухан дар ин ҷост, ки на ҳамин равандҳо қабл аз ҳама ҷомеаро тавсиф медиҳанд. Ҷомеа бар масолеҳи табиат бунёд шудаю қонуниятҳои онро истифода карда соҳиб ба моҳияти худ аст ва бо равандҳою сохторҳояш ҳолати худ хоси материя мебошад. Ҷомеа ин сатҳи ташкили материя, равандҳои меҳнатии дар рафти коркард аз ҷониби ҳайвонот пайдошуда, шуури дар ин маврид кушодаю рӯшаншуда аст, ки ба равандҳои меҳнатӣ имконияти характери мақсаднок ва мувофиқ ба ин муқарарсозии муносибатҳои хоса ҳам миёни аъзоёни ҷомеа ва ҳам байни ҷомеа ва табиати иҳотакарда медиҳад. Ҷомеа ин материяест, ки то идроки ҳастии худ рушд кардааст. Табиат бошад, ин материяест, ки ҳастии худро дарк накардааст.
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Описание презентации по отдельным слайдам:
Ахамияти содатаринхо дар табиат ва хаёти инсон
Тавре, ки маълум аст дар дунё зиёда аз 39 ҳазор намуди содатаринҳо маълум буда, аксарияти онҳо организмҳои хурди микроскопианд. Ин ҳайвонҳои хурди якҳуҷайра дар табиат ва ҳаёти инсон нақши муҳимро мебозанд. Бактерияҳо хӯроки инфузорияи патакча буда, инфузорияи патакча хӯроки моҳибачаҳо, харчангҳои обӣ, дафнияҳо, сиклоп ва кирминаи магасҳо мебошад. Ҳайвонҳои номбаршуда, дар навбати худ, хӯроки моҳибачаҳои калонтар ва дигар ҳайвонот мебошанд. Инфузорияҳо бактерияҳоро хӯрда, обро тоза мекунанд. Дар солҳои охир аҳамияти содатаринҳо ҳамчун нишондиҳандаи ифлосии оби нӯшокӣ исбот карда шудааст.
Дар обҳое, ки содатаринҳо вуҷуд доранд, маддаҳои органикии пӯсида, партовҳои корхонаҳои саноатӣ бисёранд ва ин обҳо манбаи ҳар гуна бактерияҳои касалиовари инсон мебошанд. Аз ҳамин сабаб, бисёр намудҳои содатаринҳо заррачаҳои вайроншуда, бактерияҳоро истеъмол карда, дар тоза кардани об нақши муҳим доранд, яъне онҳо аҳамияти санитарӣ доранд.
Содаринхои ба вучудоварандаи беморихои инсон
Бемории дарунравии хунин ё дизентерия.
Ин муфтхур бемории исхоли хунин ё касалии шикамравиро ба вучуд меорад. Ин муфтхур дар холати систаги тавассути оби ночушидаи аз обанборхои ифлос истеъмолшуда ё мева ва дастхои ношуста, яъне гигиенаи шахсиро риоя накардан ба одам мегузарад. Амёбахо аз систа баромада, ба девори рудаи гафс даромада, дар он чо захми рударо ба вучуд меоранд.
Бемории лейшманиоз ё захми шарк (пендинкир).
Ин бемориро лейшмания ба вучад меорад, ки дар дохили хучайрахо муфтхури мекунад. Касалии захми шарки дар Осиёи Миёна ва Кафкоз пахн шудааст. Дар пуст, зиёдтар дар дастхо, руй, гардан, яъне дар чойхои лучи бадан обила ва баъдтар захм пайдо мешавад. Захм пас аз як-ду сол табобат меёбад, вале изаш мемонад. Пахнкунандаи ин касали магасхо (маскитхо) мебошанд.
Бемории варача (малярия).
Ин бемориро споровики хунин ба амал меорад. Муфтур дар хучайрахои сурхи хун (эритроситхо) зиндаги карда махсули дохили он гемоглобинро мехурад. Споровики хунин гемоглобинро хурда, аз худ моддаи захрнок меланин чудо мекунад. Хамин, ки мода ба хун омехта шуд, касали авч мегирад. Харорати бадани одам то 40 дарача баланд шуда, дилбехузури, бемадоршави, ларзидан бехушшави ба амал меояд.Холо 4 намуди варача маълум аст, ки 4 намуди споровики хунин ба амал меорад.
Бемории трипоносомоз ё бемории хоб.
Ин муфтхур аз кисми гарбии Африка то кисми шаркии он пахн шуда, дар 30 соли аввали асри 20 зиёда аз як миллион одамонро ба халокат расонидааст. Нишонахои касали аз табларза сар шуда, одам то рафт хоболуд мешавад. Трипанасомахои хатарнок дар хун, гадуди лимфахосилкунанда, баъдтар дар хароммагз зиндаги мекунанд. Манбаи ин муфтхур гизол антилопахо буда, худи онхо касал намешаванд. Пахнкунандаи трипанасома пашшаи се-се мебошад.
Низом ва бенизомӣ категорияҳои фалсафӣ мебошанд, ва дар табиат ба ҳамдигар алоқаи зич доранд, беҳамдигар мавҷуд буда наметавонанд. Хаос аз калимаи юнонӣ chos –бетартибии дараҷаи олӣ, бесарусомонӣ мебошад.
Аз нуқтаи назари илмӣ низом ва бенизомӣ ба ҳолатҳои мувозинатӣ ва ғайримувозинатӣ вобаста мебошанд. Дар ҳолатҳои мувозинатӣ дар система ҳамеша бонизомӣ ва бенизомӣ ҷой дорад. Дар мавриди аз ҳолати мувозинатӣ ба ҳолати ғайри мувозинатӣ гузаштани система, бонизомӣ ба бенизомӣ мегузарад.
Дар ҳолати мувозинатӣ дар сохту хосият система такроршавандагӣ ба назар мерасад.Дар ҳолати аз мувозинатӣ дур дар система ҷараёнҳои гуногун ба амал омада, боиси таъсисёбии намудҳои гуногуни сохти нав мегардад.Дар ин ҷо ҷараёни худтаъсисёбӣ сурат мегирад, ки ба ки ба таъсисёбии сохти низоми баланд дошта оварда мерасонад.
Низом ва бенизомӣ фаҳмишҳои нисбӣ мебошанд. Масалан, дар ҷоришавии турбулентӣ дар масштаби микроскопӣ бенизомии дараҷаи баланд ва дар маштаби микроскопӣ бонизомии баланд ҷой . Масалан, ҳаракати зарраҳои аолоҳидаро хаотикӣ ҳисобидан мумкин нест, чунки ҳаракати он ҳамеша самти муайян дорад. Дар табиат мавридҳоеро вохӯрдан мумкин аст, ки дар байни фаҳмишҳои бонизомӣ ва хаос сарҳад гузоштан душвор аст. Дар ҷамъият низ ҷараёнҳои аз бонизомӣ ва бенизомӣ гузаштан ва баръакс ба амал меоянд.
Баъди солҳои 1991-1992 дар ҷумҳурии мо бонизомии дар сохтори ҷамъиятӣ ҷой дошта ба бенизомӣ гузашт ва ин дар солҳои 1993-1994 ба бенизомии дараҷа олӣ (хаос) табдил ёфт. Бо кӯшишу саҳми арзандаи президенти ҷумҳурӣ, муҳтарам Раҳмонов Э.Ш. баъди соли 1995 ин бесарусомонӣ ба бонизомӣ табдил ёфт.
Аз бенизомӣ ба бонизомӣ гузаштан Принсипи худмураттабӣ ба шумор меравад. Принсипи худмураттабӣ ва худидоракунӣ яке аз қонунҳи фундаменталии табиъати зинда ва ғайри зинда ба шумор меравад, ки қонунҳои гуногуни физика, кимиё ва биология ба он асос карда шудаанд.
Дар организмҳои зинда ду намуди реаксия – реаксияи таъсисёбӣ ва реаксияи тақсимшавӣ ҷой дорад. Барой дар ҳолати аз мувозинатӣ дур мондани организми зинда суръати реаксияи таъсисёбӣ аз суръати реаксияи тақсимшавӣ калон буданаш лозим аст.
Ҳамин тариқ, бонизомӣ ва бенизомӣ ба ҳолатҳои мувозинатӣ ва ғайримувозинатии системаҳо алоқамандӣ доранд. Мувозинатӣ ҳолати устувор ба шумор меравад. Чӣ қадаре, ки майлкунӣ ба самт калон бошад, ҳамонқадар эҳтимолияти бозгаштани он, яъне барқароршавии ҳолати мувозинатӣ зиёд мегардад ва ҷараёни худмураттабии тезтар ба амал меояд. Тадқиқи худмураттабии системаҳои муракабро соҳаи нави физика ва кимиё синергетика, ки солҳои 70-уми асри ХХ таъсис ёфт, меомӯзад.
c) rivojlantiruvchi maqsad: mehnatsevarlik tuyg’ularini, daraxt va gullarni, uy hayvonlari va parrandalarini parvarish qilish hamda ko’paytirishga bo’lgan qiziqishlarini rivojlantirish.
III. Asosiy tushuncha va atamalar: Inson, tabiat, oy, yulduzlar, havo, suv, tog’lar, tekisliklar, o’simliklar, hayvonlar, neft, gaz, ko’mir, temir, “O’zbekiston qizil kitobi’ va boshqalar.
IV. O’quvchilar egallashi lozim bo’lgan BKM elementlari:
- tabiat haqida tushuncha hosil qilish;
- inson o’z ehtiyojlari uchun nimalardan foydalanishini bilish;
- insonning ishlab chiqarish jarayoniga ta’sirini bilish;
- “O’zbekiston qizil kitobi” haqida bilish.
Ko’nikma va malakalar:
- qo’riqxonalar faoliyati haqida gapirish;
- qizil kitobdan unga kiritilgan o’simlik va hayvonlarni ajratish;
- ekologik muammolarni barataraf etish yo’l-yo’riqlari haqida gapirish.
V. Darsning metodi: “ Keys-stadi”.
VI. Dars shakli: suhbat-ma’ruza.
VII. Dars usuli: savol-javob, tayyor yozma materiallar va ko’rgazmalar usulida.
VIII. Darsda qo’llaniladigan vositalar: quyosh, oy, gullar, daraxtlar, mevalar, hayvon va qushlarning rangli rasmlari.
IX. Darsning borishi.
1. Tashkiliy qism: salomlashish.
- Qani ayting bolalar,
Dasrga hamma tayyormi?
Daftar ruchkalar bormi?
- Sabog’ingiz puxta bilib olganmiz
“5” ball uchun tayyor bo’lib kelganmiz.
2. O’tilgan mavzuni takrorlash. O’tilgan mavzu: O’lkamizdagi uy va yovvoyi hayvonlar.
Takrorlash yuzasidan savollar:
1. Uy hayvonlarining ahamiyati nimada?
2. Yovvoyi hayvonlar qanday hayot kechiradilar?
3. Yovvoyi hayvonlarning qanday foydasi bor?
4. Siz uyingizda qaysi uy va yovvoyi hayvonlarni boqasiz?
X. Mustahkamlash uchun metodlar:
“Keys-stadi” uslubi. Keys-stadi inglizcha so’z bo’lib, (case-aniq vaziyat, hodisa, stadi-o’qitish). Bu uslub aniq vaziyat, hodisaga asoslangan o’qitish uslubi hisoblanadi.
Malikaning tabiatga munosabati.
Malika bugun ham darsdan erta qaytdi. Kiyimlarini almashtirib bo’lgandan so’ng, supurgi va hokandozni olib ko’chaga chiqdi. Kuz fasli bo’lgani uchun ariq bo’yidagi majnuntol bargini to’kib, ko’chani iflos holatga keltirgan edi. Malika ko’cha sahniga suv sepmasdan changitib ko’chani supurishni boshladi. Barcha xazonlarni bir joyga yig’ib, supurib bo’lgandan so’ng, ahlatni belgilangan joyga tokib kelishga erinib gugurt va qog’oz olib yoqib tashladi. Qop-qora tutun birpasda atrofga tarqaldi. Guzardagi chollar va Malikaning uyiga yaqin joydagi o’yingohda futbol o’ynayotgan bolalar ham tutun ta’siridan yo’tala boshladilar.
- Bolalar, aytinglar-chi, Malika to’g’ri ish qildimi? U o’zining bu xatti-harakati orqali tabiatga qanday munosabatda bo’ldi? Ijobiymi yoki salbiy?
O’quvchilarning fikrini eshitgandan so’ng, bevosita yangi mavzuga o’tiladi.
- O’qituvchi: Bolalar, quyidagi tezkor savollarga javob bering, javobingizning bosh harflarini eslab qoling. Harflardan bugungi mavzumizning nomi kelib chiqadi.
1. Insonga vafodor hayvon? ( It)
2. Daraxtning bolasi? (Nihol)
3. Vaqtni o’lchovchi asbob? ( soat)
4. Quyoshning sherigi? (Oy)
5. Bahor bayrami? ( Navro’z)
6. Nomiga ayyor so’zini qo’shib aytamiz. ( Tulki)
7. Ayiqning sevimli ozuqasi? ( Asal)
8. Ertakdagi bakovul? (bo’ri)
9. Tikuv asbobi? (Igna)
10. Kichkina dexcha, ichi to’la mixcha? ( Anor)
11. Suvsizlikka o’ta chidamli hayvon? ( Tuya)
Demak mavzumizning nomi – “Inson va tabiat” ekan.
XI. Darslik bilan ishlash.
Inson va tabiat. 1
Atrofimizdagi barcha narsa-osmondagi Quyosh, oy, yulduzlar, havo, suv, tog’lar, tekisliklar, o’simliklar, hayvonlar-bularning hammasi tabiat. Odam ham shu tabiatda yashaydi. O’ziga kerakli barcha narsani tabiatdan oladi.
Tabiat juda boy. Biz o’z ehtiyojimiz uchun neft, ko’mir, gaz, temir va boshqalarni yerdan qazib olamiz. Keng dalalarga har xil ekinlar ekib, hosilini iste’mol qilamiz. Mevali bog’lar bunyod etamiz. Dala, qir, tog’larda sigir, qo’y, echkilarni boqamiz, Shunday ekan, biz tabiatni asrashimiz, unga g’amxo’rlik qilishimiz kerak.
Shaharlarda har xil korxonalar qurib, ularda o’lkamizga kerakli oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak. Turli mashinalar, ishlab chiqaramiz. Bularning hammasi tabiatga ta’sir etadi. Havo, suv ifloslanishi, o’simlik va hayvonlar kamayishi mumkin.
Shuning uchun ham biz tabiatni, uning boyliklarini asrashimiz kerak.
Tabiatni, yovvoyi hayvonlar va o’simliklarni asrab qolish, o’rganish va ko’paytirish uchun milliy bog’lar, qo’riqxonalar tashkil etiladi.
Mamlakatimizda asrab ko’paytirilayotgan noyob yovvoyi hayvonlar va o’simliklar “ Ozbekiston Qizil kitobi” ga kiritilgan.
XI. Mustahkamlash: O’quvchilarga ochiq testlar tarqatiladi. Ular quyidagicha bo’lishi mumkin.
1. Yerdan qazib olinadigan tabiiy boyliklar qaysilar?
b) neft, ko’mir, gaz
c) mevalar va sabzavotlar
2. Milliy bog’lar va qo’riqxonalar qanday maqsadda tashkil etiladi?
a) insonning shaxsiy manfaatlari uchun
b) namlikni saqlash maqsadida
c) tabiatni, yovvoyi hayvonlar va o’simliklarni saqlab qolish, o’rganish va ko’paytirish uchun.
3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining nechanchi moddasida fuqarolarning atrof-muhitga munosasbati to’g’risida so’z yuritilgan?
Человек воздействует на природные биоценозы посредством орудий труда, созданных еще во времена его исторического детства.
Экологические проблемы техносферы
Для 21 в. характерно, прежде всего, вторжение техники во все сферы человеческого общества и в биосферу. Этот процесс вполне соразмерен с таким планетным явлением, как появление зеленых растений в конце девонского периода. Точно так же, как человек не акцентирует внимание на том, что для акта дыхания необходим кислород, так он не задумывается и над тем, что научно-технический процесс породил особую сферу, в которой главенствует техника, для нас настолько привычная, что мы ее просто не замечаем. Приблизительные подсчеты специалистов показали, что масса всех технических систем (сюда включаются не только машины, механизмы, производства, но и масса созданного ими вещества) в десятки раз превышают массу живого вещества планеты. Также и продукция техногенеза примерно соответствует или в несколько раз превышает биопродукцию естественных экосистем.
Все, что производит человек, будь то орудия труда, произведения искусства или результаты фермерской деятельности, выпадает из области действия естественных биоценозов. Оно либо сохраняется, либо с течением времени разрушается и тогда возвращается в природный круговорот. Оброненный в поле нож или брошенный плуг, перержавев, превращается в оксид железа. Разрушенный дом или дворец становятся холмиками, холмами, возвышениями на поверхности Земли. Одичавшая собака или кошка становятся опасными дикими зверями. В конечном итоге природа возвращает себе то, что отнято у нее человеком, хотя необратимые процессы и расширяются.
Человек воздействует на природные биоценозы посредством орудий труда, созданных еще во времена его исторического детства. С помощью техники, накапливающейся тысячелетиями, он изменяет до неузнаваемости свое природное окружение.
На развитие биосферы, ее изменение и трансформацию оказывают воздействие, во-первых, природные факторы и процессы, во-вторых, техногенные социально-экономические факторы. Последняя группа факторов — техногенная деятельность человека — в настоящее время особенно разрушительно воздействует на биосферу.
С техногенной деятельностью связаны:
— поступление в биосферу тысяч и миллионов тонн технофильного вещества в виде отходов промышленного производства, транспорта, сжигаемого топлива и т.п.;
— накопление в биосфере в газообразной, жидкой и твердой формах химикатов, пестицидов, тяжелых металлов, радиоактивных веществ;
— геохимические изменения и новообразования в почвах, водах, горных породах, воздухе, вторичное засоление, вторичное подкисление;
— дестабилизация и разрушение сложившихся компонентов и биогенных функций биосферы.
Основными источниками и компонентами техногенного загрязнения являются:
— органические вещества стоков промышленного и сельскохозяйственного производства и быта;
— твердые отходы добывающих, перерабатывающих и потребляющих отраслей;
— минеральные удобрения, ядохимикаты;
— радиоактивные вещества атомных отходов и аварий на электростанциях и АЭС;
— горячие стоки электростанций и промышленных предприятий;
— неорганические продукты: соли, кислоты, щелочи;
— нефть и нефтепродукты;
— детергенты (моющие вещества; высокие их концентрации убивают клетки, снижают жизнеспособность биоценозов);
— шум, вибрация, электрические и магнитные поля;
— разные химические продукты, содержащие токсические элементы и соединения.
Под влиянием хозяйственной деятельности человека в современной биосфере происходят крупные биологические и биогеохимические изменения в естественных ландшафтах и экосистемах, почвенном покрове, растительном и животном мире, в структуре и эффективности пищевых цепей, в эффективности фотосинтеза и др. Главными факторами и причинами этих изменений являются расширение урбанизированных территорий и сельскохозяйственных систем за счет сокращения естественных ландшафтов, увеличение энергетического влияния на природную среду, использование флоры и фауны суши и водоемов, а также питательных веществ, загрязненных токсинами.
Казалось бы, совершенствование технических приемов, технологических методов и самой техники позволит найти выход из сложившейся ситуации. Но оказывается это не всегда возможно.
Читайте также: